Morgunblaðið - 19.12.1999, Síða 26

26 SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Ásdís.
Marjorie White
íslenska fjölskyldan
stendur vel að vígi
Marjorie White, hjúkrunar- og fálagsfræð-
ingur, er sérfræðingur í fjölskyldufræðum.
Hún hefur hefur á undanförnum árum
unnið að rannsókn á barnafjölskyldum á
Norðurlöndum og í Bandaríkjunum til
þess að komast að því hvað er líkt og ólíkt
með þessum fjölskyldum. Nýlega hélt hún
fyrirlestur á vegum Rannsóknarstofnunar
í hjúkrunarfræðum um ofbeldi í samfélag-
inu og innan fjölskyldna og af því tilefni
hitti Salvör Nordal hana að máli.
MARJORIE White er líklega
komin í hóp Islandsvina. Hún hef-
ur heimsótt ísland reglulega frá
árinu 1984 og talar hlýlega um
land og þjóð. Hér hefur hún unnið
að rannsóknum og kennt við Há-
skóla Islands og Háskólann á Ak-
ureyri. Frá því í haust hefur hún
notið styrks frá Fulbright til að
kenna og þróa nýtt námskeið inn-
an hjúkrunarfræðinnar í HÍ.
Námskeiðið var um áhrif lang-
vinnra sjúkdóma á fjölskyldur og
fjallað um það hvernig fjölskyldur
bregðast við langvarandi veikind-
um. „Margar erlendar rannsóknir
hafa sýnt að langvinn veikindi eða
fötlun hafa varanleg áhrif á aðra
meðlimi fjölskyldunnar og getur
valdið líkamlegum og andlegum
veikindum. Eg held reyndar að í
íslensku samfélagi sé auðveldara
fyrir fjölskyldur að takast á við
langvinn veikindi og almennt er
ekki litið á þau sem eins mikinn
smánarblett og t.d. í Bandaríkjun-
um.“
íslenska fjölskyldan heilbrigð
í samanburði
Marjorie White er félags- og
hjúkrunarfræðingur og fyrrver-
andi prófessor við Flórída-háskól-
ann í Bandaríkjunum. Fjölskyldan
hefur verið meginrannsóknar-
verkefni hennar og frá árinu 1984
hefur hún unnið að viðamikilli
rannsókn á barnafjölskyldum í
Bandaríkjunum og á Norðurlönd-
um. Rannsóknarhópar hafa starf-
að að þessu verkefni á Islandi,
Noregi, . Svíþjóð, Danmörku,
Finnlandi og Bandaríkjunum til
þess að komast að því hvað er líkt
og ólíkt með fjölskyldum í þessum
löndum til að geta leiðbeint heil-
brigðisstarfsfólki sem stundar
fjölskyldumeðferð.
„Rannsóknin náði til fjölskyldna
sem áttu von á barni og fylgdumst
við með þeim á síðustu mánuðum
meðgöngunnar fram að því að
barnið var 8 mánaða. Hér á Islandi
rannsökuðum við 146 fjölskyldur,
73 í Reykjavík og 73 á Akureyri og
í nágrenni."
Og hvernig kemur íslenska fjöl-
skyldan út í samanburði við aðrar?
„Það kom í ljós að íslensku fjöl-
skyldurnar eru heilbrigðar. Það að
eignast barn er auðvitað mjög
mikil breyting fyrir fjölskylduna
og ýmis vandamál koma upp því
samfara, t.d. getur myndast togst-
reita milli foreldra vegna hlut-
verkaskiptingar. í samanburði við
bandarísku fjölskyldurnar eru
vandamálin sem koma upp heldur
minni hjá dæmigerðri íslenskri
fjölskyldu og í heild er staða ís-
lensku fjölskyldunnar heldur betri
en til dæmis í Flórída og Finnlandi
þótt munurinn sé ekki mjög mik-
ill.“
Er einhver skýring á því?
„Það er erfitt að segja. Hér fær
fólk lengra fæðingarorlof en tíðk-
ast í Bandaríkjunum, og almennt
er heilsugæslan góð. En staða
Norðurlandanna er svipuð í þess-
um efnum. Þá má ekki gleyma að
hér á landi er mun meiri stuðning-
ur af stórfjölskyldunni, öfum og
ömmum og öðrum skyldmennum."
Ofbeldi í fjölskyldum
Marjorie White hefur einnig
unnið að rannsókn á fjölskyldum
þar sem börn hafa verið beitt of-
beldi.
„Því miður virðist ofbeldið fara
vaxandi í samfélaginu. Mjög marg-
ar stéttir eru að reyna að takast á
við þennan vanda, til dæmis innan
heilbrigðiskerfisins. Árangurinn
er hins vegar sorglega lítill. Eg hef
unnið með rannsóknarhópi í Finnl-
andi þar sem við gerðum rannsókn
á fjölskyldum þar sem ofbeldi er
beitt gagnvart börnum og bárum
saman við heilbrigðar fjölskyldur.
Vonandi hjálpa þessar rannsóknir
fólki í heilbrigðisstéttum að nálg-
ast þennan vanda. Þessi mál eru
mjög vandmeðfarin og mikilvægt
að starfsfólk heilbrigðisstétta geti
brugðist við með einhverjum hætti
ef það verður vart við illa meðferð
á börnum.
Þá getur verið mjög erfitt að
sanna að ofbeldi hafi átt sér stað,
ekki síst í tilfellum kynferðislegs
ofbeldis. Þá ber þess að gæta að
það hafa komið upp mál, t.d. í
Bandaríkjunum, þar sem feður
hafa ranglega verið dæmdir fyrir
kynferðislegt áreiti. Börn hafa ríkt
ímyndunarafl og það er auðvelt að
leiða þau á ákveðnar brautir þegar
þau eru yfirheyrð og því mjög
vandasamt. Það er því að mjög
mörgu að hyggja í þessum mál-
um.“
Stendur til að rannsaka íslensk-
ar fjölskyldur þar sem ofbeldi
gagnvart börnum hefur orðið upp-
víst?
„Það er óvíst hvort þessi rann-
sókn verður gerð hér á landi. Það
er mjög erfitt að nálgast þessar
fjölskyldur og slíkt verður að ger-
ast í gegnum fjölskylduráðgjafa
sem hafa þær til meðferðar. Ég
hef verið að leita að aðilum sem
geta hjálpað mér að koma þessari
rannsókn í kring en enn sem kom-
ið er er óvíst hvort af henni getur
orðið. Ég hef hins vegar kynnt
mér margt af því sem gert er í
þessum málum hér á landi og með-
al annars heimsótt Barnahúsið og
kynnt mér starfsemina þar. Ég
held að það sé að gera mjög at-
hyglisverða hluti.
Einn vandinn við þessa rann-
sókn er líka aðferðafræðileg. Við
verðum að leita þessar fjölskyldur
uppi og það getur verið erfitt að
finna nógu margar og því er úrtak-
ið ekki tilviljunarkennt, sem er
nauðsynlegt ef það á að standast
fræðilegar kröfur. Þrátt fyrir
þetta held ég að rannsóknin hafi
gefið til kynna ákveðnar vísbend-
ingar sem eigi að taka alvarlega."
Mat á fjölskyldum
Auk ofangreindra rannsókna
hefur Marjorie White þróað
spurningalista sem eiga að hjálpa
við mat á fjölskyldum.
„Upp úr 1970 fór ég að þróa
spurningalista sem snertu innri
tengsl fjölskyldu til að reyna að
finna út hvernig slík tengsl væru
og hvort fjölskyldan ætti við
vandamál að stríða. Þar er spurt
um samskipti fjölskyldumeðlima
innbyrðis, hvort þau eru skýr eða
ekki, hvort einstaklingar innan
fjölskyldunnar deili hlutum eða
hvort þeir séu einangraðir, hvort
fjölskyldan haldi fast í ákveðnar
reglur eða sé sveigjanleg, hvort
hlutverkum sé deilt eða hvort
ágreiningur sé um hlutverkaskipt-
in, hvort fjölskyldan veiti einstakl-
ingum svigrúm til eigin þarfa eða
hvort þeir eru mjög háðir hver
öðrum.
Það tekur fólk u.þ.b. korter að
fylla þennan spurningalista út.
Þegar niðurstaðan er skoðuð er
hægt að meta tengsl fjölskyldum-
eðlima og samskipti. Éf einstakl-
ingur sem fyllir þetta út er neik-
væður á öllum þessum sviðum, þ.e.
ef hann telur að samskiptin innan
fjölskyldunnar séu óskýr, ein-
staklingarnir einangraðir, reglu-
rnar stífar og svo framvegis, þá er
það mjög sterk vísbending um að
einhvers konar ofbeldi eigi sér
stað innan fjölskyldunnar.
Við fundum það út í rannsókn
okkar í Flórída að mæður sem
reyndist mjög neikvæðar á þessu
prófi á síðustu mánuðum með-
göngu eru mun líklegri til að
kvarta undan barni sínu þegar það
fæðist, þ.e. kvarta undan því að
það sé órólegt og erfitt. Það hefur
svo einnig komið í ljós að í þeim til-
fellum þar sem móðir er neikvæð
gagnvart barni sínu er líklegra að
það sé vanrækt eða beitt ofbeldi."
Er þessi könnun gerð á heilsu-
gæslustöðvum t.d. í Bandaríkjun-
um?
„Hún hefur verið notuð á sum-
um stöðum, t.d. í mæðraeftirliti,
en ég myndi vilja sjá hana notaða
mun víðar. Hún gefur skýra vís-
bendingu um samskiptin innan
fjölskyldunnar og veitir þá heil-
brigðisstarfsfólki möguleika á að
bregðast við.“
Hvernig getur heilbrigðisstarfs-
fólk brugðist við þegar það telur
að ofbeldi eigi sér stað innan fjöl-
skyldunnar?
„Það getur reynt að koma fjöl-
skyldunni í einhvers konar ráðgjöf
en það getur verið mjög erfitt að
grípa inn í. I Bandaríkjunum hefur
það sýnt sig að það er erfiðast að
ná til þess hóps sem er í mestri
hættu. Besta forvörnin fyrir
barnafjölskyldur er þegar hjúkr-
unarfræðingur heimsækir fjöl-
skylduna fyrsta árið eða tvö eftir
að barn fæðist, en sú lausn er einn-
ig dýrust."
Einangrun hefur áhrif
En hver er skýringin á auknu
ofbeldi?
„Sumir halda því fram að það sé
ekki fjölskyldan sem hefur verið
að brotna niður á undanförnum ár-
um heldur samkennd hverfis og
tengsl við nágranna. Þegar ég var
að alast upp sat fjölskyldan gjarn-
an úti á verönd fyrir framan húsið
eftir kvöldmat. Þá var spjallað við
nágrannana og aðra sem áttu leið
hjá. Með þessu móti fylgdist fólk
miklu betur hvað með öðru. Nú er
þetta að hverfa. Það hefur sýnt sig
að ofbeldi innan fjölskyldunnar er
meira þegar fólk er einangrað.
Þetta hefur til dæmis komið fram í
rannsóknunum í Finnlandi. Þar er
kynferðislegt ofbeldi algengast í
Lapplandi, þar sem fólk býr mjög
einangrað.
Það er ekki hægt að svara
spurningunni um aukið ofbeldi
með einföldum hætti. Ofbeldi
snýst að hluta til um vald. Konur
sem eru beittar ofbeldi eru undir
stjórn karlmannsins. Þá er hlut-
verk fjölmiðla oft nefnt þegar rætt
er um aukið ofbeldi í samfélaginu.
Það er hugsanlegt að ofbeldisefni í
sjónvarpi og tölvuleikir hafi mjög
slæm áhrif, en ég held að við verð-
um samt að fá fjölmiðlana til sam-
starfs til að opna augu fólks fyrir
auknu ofbeldi og leiðum til að
sporna við því.“