Morgunblaðið - 19.12.1999, Qupperneq 36

36 SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1999
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
Er tung-
umál safn?
„Það erfullkomnað. Það erekki til eitt
einasta frímerki, ekki eitt einasta mis-
prentað merki sem ég á ekki í safninu
mínu. Ekki eitt einasta! Oghvað á ég
nú aðgera?“
Tove Jansson: Pípuhattur galdrakarlsins
V.ndi hemúlsins, sem
vitnað er í hér að of-
an, var mikil] og
skiljanlegur. Hann
hefði þó kannski ekki
þurft að gefa sig örvæntingunni á
vald; hann hefði getað snúið sér
að því að dást að frímerkjasafninu
sínu, reyna að flnna upp nýjar
flokkunaraðferðir, passa að það
safnaði ekki ryki og að enginn
óviðkomandi væri að snerta á því.
En að ráði snorksins sneri hann
sér að því að safna jurtum. Það
var líka affarsælla því þá var eng-
in hætta á að hann rataði aftur í
sama vanda; það eru alltaf að
spretta upp nýjar og nýjar jurtir
- eða ný aitrigði þekktra jurta.
Skyldi maður geta lært tungu-
mál til hlítar, svona eins og hem-
úllinn gat safnað hverju einasta
frímerki í
VIÐHORF heiminum? Er
______ mögulegt fyr-
Eftir Kristján G. ir einn mann
Arngrímsson að kunna
hvert einasta
orð í íslensku, til dæmis? Þeir á
Orðabók Háskólans virðast stefna
að því að komast yfir hvert ein-
asta íslenskt orð sem til er. Að
vísu gífurlegt verkefni, en fræði-
lega er það kannski hægt.
Eða er tungumál fremur eins
og jurtir? Eru orðin sífellt að
breytast, sum að deyja út, önnur
að geta af sér ný? Ef svo er, þá er
útilokað að Orðabókarmenn verði
nokkurntíma búnir. Þá er líka
vonlaust að maður geti lært
tungumál til hlítar. Maður getur í
mesta lagi náð valdi á hluta þess,
og þá sennilega bara þeim sem er
samtíða manni sjálfum í heimin-
um.
Tungumál er kerfi og spuming-
in er sú hvort það sé lokað eða op-
ið kerfi. Ef það er lokað kerfi hef-
ur það skarpar útlínur og er allt
innan þessara útlína. Þá má segja,
að tiltekin orð tilheyri tungumál-
inu en önnur orð ekki. Sum orð
eru íslensk, önnur orð eru ekki ís-
lensk, og þarna á milli eru skörp
skil - útlínur tungumálsins. Að
tala íslensku er að halda sig innan
markanna.
Samkvæmt þessu felur það að
kunna íslensku í sér að maður veit
hvar umrædd markalína liggur,
og maður skilur hvemig kerfið
innan hennar virkar. Maður þekk-
ir þætti þess (orðin) og veit hvem-
ig ber að nota þá. Og maður veit
líka að maður á ekki að sulla sam-
an við þetta kerfi þáttum úr öðr-
um kerfum. Það er að segja, mað-
ur á ekki að sletta útlensku.
Andstætt þessari frímerkja-
safnsmynd af tungumálinu er sú
hugmynd að tungumálið sé eins
og jurtaríkið. Samkvæmt því er
tungumál opið kerfi. Það hefur
ekki skýrt afmarkaðar útlínur,
heldur teygir anga sína í ýmsar
áttir, tengist öðrum kerfum og
geturmeð þeim hætti af sér nýjar
og áður óþekktar jurtir. Það er að
segja, tökuorð em velkomin.
Samkvæmt þessu liggur það
alls ekki ljóst fyrir hvað nákvæm-
lega það felur í sér að tala ís-
lensku; hvenær nákvæmlega
maður talar íslensku og hvenær
ekki. Þetta er þó ekki vandamál,
heldur einfaldlega eitt af því sem
gerir opið tungumál frábmgðið
lokuðu máli.
Nú vaknar spurningin, hvernig
á maður að fara að því að ákveða
hvort það sem maður segir beri að
teljast íslenska eða ekki? Sam-
kvæmt frímerkjasafnsviðhorfmu
er svarið tiltölulega einfalt: Þau
orð sem em í samræmi við ís-
lenskt málkerfi em íslenska; önn-
ur orð em útlenska. Samkvæmt
jurtaríkisviðhorfinu er svarið
reyndar alveg jafn einfalt: Þau
orð sem íslendingar nota og skilja
era íslenska.
Samkvæmt frímerkjasafnsvið-
horfinu gengur þetta þó ekki upp,
því að margir íslendingar nota og
skilja orð sem eru útlenska, í
þeirri merkingu að þau falla ekki
inn í íslenskt málkerfi. En frá
bæjardyram jurtaríkissinna séð
tala margir Islendingar afskap-
lega fágað og fínt mál, en em þó
eiginlega alveg óskiljanlegir.
En á endanum lýtur þetta þó
allt að þeim sama brunni, að
tungumál sé eins og jurtaríkið þar
sem engin afdráttarlaus skil er að
finna. Markalínur era til, en þær
em óljósar og em sífellt að breyt-
ast. Jurtaríkið kemur ekki upp í
hendumar á manni snyrtilega
flokkað og niðurraðað, heldur er
það fremur eins og óskipulagt
ómæli. Flokkar og kerfi í jurtarík-
inu em mannanna verk, og lífríkið
heldur sífellt áfram að koma
fræðingum í opna skjöldu; nýjar
jurtir verða ekki til í samræmi við
flokkunarkerfið.
Það sama á við um tungumál.
Þau vom til áður en málfræðingar
fóm að finna reglur í þeim og
koma á þau böndum. Það hefur
ekki tekist, þrátt fyrir tilraunir,
að láta íslenskuna alla lúta einu
kerfi - þarf ekki annað en benda á
allan þann urmul undantekninga
sem er að finna í íslenskri staf-
setningu. Margarmálvenjur
stangast þar að auki beinlínis á
við „rétta“ málíræði.
Oft er gerður greinarmunur á
náttúrulegu máli og formlegu
máli. Dæmi um formleg mál em
stærðfræði og tölvumál. Þessi mál
era beinlínis hönnuð og lúta
ströngum reglum. Náttúmleg
mál em mál sem fólk talar venju-
lega, til dæmis íslenska og
spænska. Þau em kölluð náttúm-
leg vegna þess, að þau eru bein-
línis náttúrufyrirbæri sem spretta
upp úr fólki eins og gras upp úr
jörðinni.
Þetta bendir til þess að íslensk-
unni (og öðmm náttúmlegum
málum) sé eðlilegt að hafa lausa
enda; að það standi út úr henni
óbeislaðir angar líkt og spírur úr
kartöflu. Þessi óhlýðni íslensk-
unnar við reglur er einmitt það
sem heldur henni lifandi og gerir
manni kleift að nota hana til að
fást við hluti og hugmyndir sem
maður hefur ekki kynnst áður.
Það er um leið óhjákvæmilegt
að hún taki fullkomlega órökrétt-
um og óstýranlegum breytingum,
og gusist upp úr fólki með ýmsum
hætti. En hún heldur samt áfram
að vera íslenska.
ÉGOG
LESBÓKIN
HEIMILI sérhvers
manns leggur grunninn
að hugsunum hans, svo
faglegum sem öðrum. I
tilbót leggur sérhver
stofnun, sem menn
tengjast, þeim til stefnu
sem þeim er ætlað að
taka í lífinu. - '
Morgunblaðið er
stofnun sem byggir á
virðingu fyrir gildum
sem upplýsingin hefur
afmáð; valdi sem lýð-
ræðið hefur gert að
engu. Síðustu ár hefur
mér þótt eins og að
ganga um kirkjugarð
og lesa á legsteina að fletta blað-
inu. Astæðan er ekki eftirmælin,
svo fyrirferðarmikil sem þau þó
em á síðum blaðsins, heldur sú að
Morgunblaðið er stofnun sem
byggir á úreltum hugmyndum uni
mannlífið, hugmyndum sem ég hef
með aldrinum lært að greina af
umfjöllunum blaðsins og frétta-
flutningi. Þótt yfirborðið boði hlut-
leysi gagnvart siðferði líðandi
stundar þá era undirstöðurnar
ættarveldi, þjóðskáldarómantík,
landsfeðrapólitík. í einu orði sagt
íhaldssemi á sambýlismynstur sem
voru nauðsynjar síns tíma en eru
nú jafngildi kardínálaskrúða á öld-
ungsbúk.
Fyrst var Mogginn fyrirtæki,
svo stofnun sem stýrði hugsunum
manna um langt skeið. Stofnun
þróast eins og manneskja, glatar
öðrum markmiðum en viðhaldi eig-
in skrokks þegar aldurinn færist
yfir. Sjálfsvissa þeirra sem alltaf
hafa lotið stofnuninni byggist á því
að hún árétti trú þeirra á grund-
völlinn þótt engin rök mæli fyrir
því né að hann sé til öðru vísi en
fyrir trú manna. Menn nýta sér af-
urðir fyrirtækis án þess að láta sig
varða undirstöður þess. En stofn-
un flytur maður með sér, hvert
sem hann fer, jafn sannfærður um
að innviðir sínir og hennar séu
hinir sömu eins og Vestfirðingur
um fjallabyggðina umhverfis sig.
Flest þeirra gilda, sem Mogginn
byggir á, eru gleymd og grafin
öðrum en atvinnumönnum í þjóð-
arsögu eða ættfræði. Samt er hið
skásta sem við getum gert, sem ól-
umst upp við Moggann, að leita
sjálfsvitundar okkar innanhúss, á
síðum blaðsins, líkt og mennsku
sinnar í strandaðri örk. Og þegar
við þykjumst hafa fundið ásýnd
okkar hæfir að planta sér niður í
framandi landslagi nútímans í von
um framhald. Fyrstu fræðin sem
ég nam fyrir eigið frumkvæði voru
myndir Gustave Doré í Bíblíuein-
taki sem þvældist fyrir mér þar
sem ég skreið, önnur voru Lesbók
Moggans, þetta fylgirit hans sem
þá kom í heilum örkum og
blaðsíðutalið eins og árgangurinn
væri eitt blað. Eg braut um
óskornar arkir Lesbókarinnar í
leit að næstu síðu til að forvitnast
frekar um lesefni sem gripið hafði
athygli mína, og lærðist af þessu
fræðimannleg þolinmæði og það að
týna ekki þræðinum þrátt fyrir
geðsveifur sem fylgdu því að hnoð-
ast með óskorið blaðið sem náði
mér upp fyrir höfuð þegar mest
gekk á. -
Það hefur fylgt mér frá því ég
var strákur að hafa gaman af
óformlegum frágangi efnis í Les-
bókinni, og ég set mig ekki úr færi
að fletta henni enn þótt ég heykist
á að fletta 100 síðum af Mogga
þann daginn. Lesbókin hefur verið
mér hvatning til að hugsa sjálf-
stætt. Öðru nær um
blaðið. Allt það
þvarg sem dylur
ótta við ókunnug-
leika þaðan sem ég
hef alltaf sótt til-
finningalíf mitt hvað
sem aðrir gera. Mér
hefur alltaf leiðst óf-
rjótt rifrildi, en slíkt
efni hefur löngum
sett svip á blaðið
þótt verra væri á ár-
um áður. A síðum
Moggans var áður
fyrr oft því líkast
sem landvættir köll-
uðust á þegar þjóð-
legir málsvarnarmenn ritfrelsis
kölsuðu hver annan með greinum
og endalausu þráaklifi um eigin
verðleika í þessum greinum. Þegar
mest gekk á fyrir landsfeðmnum í
Mogga og annars staðar reyndist
Lesbókin hinn eini vettvangur fyr-
ir frjálsa hugsun í anda þeirra
Johns Lockes og Thoreaus á heim-
ili þar sem lítið var annað af lif-
andi menningu. Síðar, á flandri
mínu um þjóðarsöguna, hef ég
stundum rekist á tilvitnanir hinna
virtustu fræðimanna í Lesbókina,
enda margt upphafið að fræða-
bálkum útgefinna bóka að finna
Frjáls hugsun og stofn-
un, sama hver er, segir
Þorsteinn Antonsson,
eru alltaf andstæður og
ögrar önnur hinni og
reynir stofnunin að hafa
betur með þögninni.
þar, einmitt fyrir það frjálslyndi
sem lengst af hefur ríkt við frág-
ang þessa fylgirits Moggans. Sá
veldur miklu sem upphafinu veld-
ur, en hver það var sem gæddi
Lesbókina þessum einkennum veit
ég ekki; það var fyrir minn tíma.
Frjáls hugsun og stofnun, sama
hver er, eru alltaf andstæður og
ögrar önnur hinni og reynir stofn-
unin að hafa betur með þögninni.
Vegna þess að ég kom öfuga leið
inn í heiminn hér á árunum hef ég
þurft að hugsa mikið og sjálfstætt
og þá einnig finna hugsunum mín-
um form og vettvang. Þá var nær-
tækt að leita til Lesbókarinnar
sem hrifið hafði hug minn svo
snemma. Sigurður A. Magnússon
ritstýrði Lesbókinni þegar ég
barði þar fyrst upp á með sögur.
Þegar Sigurður hafði lesið sagðist
hann mundu birta sögurnar, þær
voru tvær, og spurði hvað ég vildi
heita í Lesbókinni sem mér fannst
furðuleg spurning. Sigurður, sí-
kvikur maður í minningunni, birti
eftir mig margar sögur, þær
fyrstu sem komu á prent, og síðan
á bók, en svo hlaut þessi fyrsti rit-
stjórnarfulltrúi Lesbókarinnar,
sem ég skipti við, að hnika fyrir
stofnunarþunganum og fór að iðka
sína frjálsu hugsun annars staðar.
Við tók gríðarleg módernísk kerf-
isfesta Svövu og Jóns Hnefils sam-
kvæmt tilfinningu minni sem opin-
beraðist mér sem reykjarsvækja
þegar ég nálgaðist skrifstofuna
með handrit að sögu eða grein,
sem hitasvækja og undarleg for-
skúfun til höfuðsins þegar ég
reyndi að stynja upp orði frammi
fyrir andlitum sem mér fannst
vera grímur. Um þetta leyti birtist
fyrsti greinaflokkur minn á þess-
um stað, Núblómið, og er um vaxt-
armögn mín og mér óskiljanlegur
nú eins og þau.
Greinar og greinaflokkar eftir
mig um ýmiskonar málefni hafa
síðan birst í Lesbókinni, um mynd-
mál þjóðsagna, um kvenréttinda-
mál, höfundarskap á áttunda ára-
tugnum, um ofdrykkju og annað
afbrigðilegt mannlíf. Ég hef ekki
einu sinni þurft að fá mér hatt til
að taka ofan af þessu tilefni.
Stundum þakkar ókunnugt fólk
mér fyrir grein aðdragandalítið á
förnum vegi og með fáeinum orð-
um. Eða það lætur sér nægja að
fullyrða: Þú ert að skrifa fyrir
Gísla! Eða: Þú ert að skrifa fyrir
Matthías! En ég skrifaði greinarn-
ar í Lesbókinni ekki fyrir tilmæli
ritstjórnar Moggans né neins ann-
ars heldur á eigin vegum til að
ögra ókunnugleikanum sem alltaf
heillar mig og slá jafnframt á þann
ótta sem hann vekur með fólki eft-
ir því sem mér hefur sýnst. Stund-
um er líka spurt um greiðslur:
Borga þeir ekki vel á Mogganum?
Það er aldrei fundið að við mig
beint. Ef mönnum mislíkar við mig
vegna greinar eftir mig í Lesbók-
inni fær ritstjórnarfulltrúinn
skammirnar. Gísli Sigurðsson hef-
ur enst lengst í því starfi á minni
tíð og hlýtur að teljast jafningi
Arafats í því að lifa milli steins og
sleggju.
Mér hefur alltaf leiðst íslenskar
bókmenntir og sú einstrengings-
lega menningarpólitík sem rekin
er í tengslum við þær. A tímabili
safnaði ég óbirtum ritsmíðum
fyrritímamanna á handritasöfnum
í þeirri trú að fleirum en mér hefði
verið eins komið að hafa þörf fyrir
bókmenntir en finna þörf sinni
ekki fullnægt meðal íslenskra
skáldrita og því lent í að skrifa
sjálfir á snið við menningarpólitík
síns tíma. Ég fann margt sem
staðfesti þær gmnsemdir mínar að
allt tal um frelsi hins ritaða máls í
landinu væri sýndarmenska, og
hefði alltaf verið, eða í besta falli
skilningsskortur á því sem felst í
slíkri frelsisyfirlýsingu. Greina-
flokkur sem spannst af þessari leit
minni birtist á nokkurra ára tíma-
bili í Lesbókinni; efnið var mest
frá öðrum en ég kynnti það. Einni
grein var hafnað og með réttu;
annars birti Gísli allt af þessu tagi
sem ég bauð honum. Hins vegar
var reynt að stöðva þessa viðleitni
mína af opinberri hálfu. Þessi
kynning mín á ritverkum sem lent
höfðu í glatkistunni leiddi fyrir eft-
irfylgd mína til útgáfu nokkurra
bóka. Ferlið hefur orðið svipað
með hina frumsömdu greinaflokka.
Ég hef haft gaman af því að
birta efni í Lesbókinni; það er að-
alástæðan fyrir því að ég hef stað-
ið í þessu. Ég fæ það ekki á til-
finninguna að ég hafi selt sál mína
einum né neinum né sitji fastur í
kerfinu eins og þegar komið hefur
út eftir mig bók hjá hinum stærri
útgáfum. Eftir sem áður get ég
ímyndað mér að ég sé laus við
þann fjanda að vera gerður að
goðsögn, vera þjóðnýttur í þágu
pólitískrar þráhyggju, eða vera
mýldur af flathyggju markaðarins.
Hugsunin er eina gilda bylting-
araflið. Ég tók snemma þá trú að
Lesbókin væri vettvangur fyrir
slíka endurnýjun og hefur síðan
sýnst það standast, stundum í
blóra við þá stofnun sem Lesbókin
er hluti af.
Höfundur er rithöfundur.
Þorsteinn
Antonsson