Morgunblaðið - 04.01.2000, Blaðsíða 47

46 ÞRIÐJUDAGUR 4. JANÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 4. JANÚAR 2000 47
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
VERKEFNI
MORGUND AGSIN S
DAVÍÐ ODDSSON, forsætisráðherra, og Karl Sigur-
björnsson, biskup íslands, létu orð falla í áramóta-
ræðum sínum, sem ástæða er til að staldra við. Forsætis-
ráðherra fjallaði m.a. um markaðskerfið í ræðu sinni á
gamlárskvöld og sagði það eiga að vera mannúðlegt kerfi,
þar sem einstaklingurinn fengi að hagnast á hugviti sínu
og atorku en væri gert að gæta hófs og neyta ekki alltaf
aflsmunar. Síðan sagði Davíð Oddsson:
„Meginröksemdin fyrir frelsi athafnamanna er sú, að
það sé að lokum öllum til góðs. En taki athafnamenn að
brjóta skráðar eða óskráðar reglur í samskiptum fólks
getur sú röksemd fallið um sjálfa sig. Verkefni gærdagsins
á íslandi var fyrst og síðast að auka atvinnufrelsi og því
verki er vissulega ekki lokið. En verið getur að eitt aðal-
verkefni morgundagsins sé að efla siðferðilega festu í at-
vinnulífinu án þess að þrengja að því. Það verk þarf að
vinna án óþarfa reglugerðafargans og annarra valdboða.“
Margir munu veita þessum orðum eftirtekt og telja þau í
tíma töluð en það á ekki síður við um prédikun biskupsins
á nýársdag. Karl Sigurbjörnsson sagði m.a.:
„Við létum ginnast í þau björg, þar sem okkur var talin
trú um að hamingjan, gleðin, lífsfyllingin væri fólgin í því
sem maður á og neytir. Þvílík blekking! Við, foreldrar,
ætlum okkur gjarna að bæta upp skort á umhyggju og
kærleika með hlutum og peningum. Sjálfsmynd barnsins
bíður hnekki og möguleiki þess að njóta sín í kærleiksrík-
um samskiptum við aðra. Og ævintýri lífsblekkinganna og
lífsflóttans laða. Sá sem skortir innri styrk og staðfestu
leitar þess gjarna í öryggi hluta, tækja, merkjavara og
neyzlu og möguleika, sem plastkortið opnar og gefur. Eða
í spennunni við spilakassana eða draumunum um stóra
vinninginn. Nei, hin sanna auðlegð er ekki í því fólgin að
eiga mikið heldur í því að þurfa lítið.“
Þessi orð biskupsips eiga erindi til þjóðarinnar.
Forseti íslands, Olafur Ragnar Grímsson, varaði sam-
landa sína í nýársávarpi við því að samfélagsgerð íslend-
inga gæti verið í hættu er hann sagði:
„Ætlum við að láta þann ófögnuð, sem felst í vaxandi of-
beldi, glæpum og hörku eyða kjörgróðri og sá illgresi í
garðinn, sem okkur hefur verið kærastur: sjálfa samfé-
lagsgerð íslendinga? Verður hin nýja öld tími vaxandi
skeytingarleysis og grimmdar í íslenzku samfélagi eða
tekst okkur að grípa til þeirra varna, sem duga?“
Þetta eru áleitnar spurningar.
ÓVÆNTUR LEIKUR
JELTSÍNS
BORIS JELTSÍN kom löndum sínum og umheiminum í
opna skjöldu, þegar hann sagði óvænt af sér sem forseti
Rússlands í beinni sjónvarpsútsendingu á gamlársdag. Hann
tilkynnti jafnframt, að Vladímír Pútín, forsætisráðherra, tæki
við forsetaembættinu og hvatti landa sína til að styðja hann í
forsetakosningunum, sem fara fram í marzlok. Skoðanakann-
anir sýna, að Pútín nýtur nú stuðnings meira en helmings
kjósenda sem frambjóðandi til forseta. Jeltsín hefur með af-
sögn sinni tryggt áfram völdin þeim hópi manna, sem hefur
starfað með honum að undanfórnu, en þó fyrst og fremst veitt
Pútín mikilvægt forskot til að ná kjöri sem eftirmaður hans.
Pútín mun á móti tryggja, að Jeltsín geti setið á friðarstóli og
veitt fjölskyldu hans og helztu stuðningsmönnum vemd.
Enda var það eitt fyrsta embættisverk Pútíns að veita Jeltsín
friðhelgi gegn málshöfðunum.
Jeltsín átti hefur beitt sér fyrir þróun í lýðræðisátt í Rúss-
landi og bættum samskiptum við Vesturlönd. Við brotthvarf
hans eiga Rússar við gífurleg vandamál að stríða á flestum
sviðum þjóðlífsins, ekki sízt í efnahagsmálum, og þjóðin
stendur fyrir óvægnum stríðsrekstri í Tsjetsjníu. í ávarpi
sínu baðst Jeltsín fyiárgefningar á því, að draumar og vonir
þjóðarinnar hafí ekki rætzt á valdatíma hans. En því verður
ekki á móti mælt, að hann hefur lagt grunninn að því, að þess-
ir draumar og vonir geti rætzt þótt síðar verði.
Hver þróunin verður í Rússlandi næstu misserin er óljóst,
en binda má vonir við ummæli Pútíns, er hann ávarpaði þjóð
sína sem nýr forseti hennar, en þá sagði hann: „Málfrelsi,
prentfrelsi og eigarréttur, þessi grundvallaratriði siðaðra
þjóðfélaga, verða áfram í heiðri höfð.“
GÖMUL eru þau sannindi og
ný að líf og heilsa eru okkar
mesta eign, kannski hin
eina sem skiptir veralegu
máli. Samfélög manna hafa því frá ör-
ófí alda lagt mikið kapp á viðhald góðs
heilsufars og vellíðanar. Framþróun
á sviði heilbrigðisvísinda hefur aldrei
verið eins mikil og á undanförnum
hundrað áram. Nú þegar aðeins eitt
ár lifir af tuttugustu öldinni og alda-
mótaár er gangið í garð er ómaksins
vert að líta til baka og meta hvaða
kennileiti rísa hæst þegar horft er til
framfara í heilbrigðisvísindum. Is-
lendingar hafa ekki farið varhluta af
þeirri þróun sem orðið hefur á Vest-
urlöndum á þessari öld. Nánast er
sama í hvert hornið er litið, Islending-
ar verða sem þjóð að teljast búa við
mjög gott heilsufar.
Heilsa íslendinga
á 20. öld
Heilbrigðisskýrslur hafa komið út
á Islandi í rúma öld, frá 1896. Þar er
að finna upplýsingar um þær breyt-
ingar sem orðið hafa á heilsufari
landsmanna á þeim tíma. I meðfylgj-
andi töflu um helstu dánarorsakir á
Islandi eru valin 3 ár, 1918 (fullveldi),
1944 (lýðveldi) og 1994 (50 ára lýð-
veldisafmæli), sem fulltrúar fyrir
upphaf aldar, hana miðja og aldarlok.
Þar eru skráðar 10 algengustu dánar-
orsakir hvers árs. Eins og fram kem-
ur era breytingarnar miklar.
Árið 1918
Þetta var ár frostavetrarins mikla
og spönsku veikinnar. Velmegun var
að aukast og aðbúnaður fór batnandi
miðað við 19. öldina. Þrifnaði fór fram
og þekking á heilbrigðismálum jókst.
Húsnæðisskortur og þrengsli vora þó
enn algeng vandamál og hús köld og
illa íverahæf á köldum vetri. Gamal-
mennum og börnum var á stundum
haldið í rúmum í mestu frostunum.
Mjólkurleysi hrjáði landsmenn og olli
því kal í túnum og grasbrestur eftir
frostin.
Þetta ár lést innan við einn af
hverjum 20 íslendingum úr hjarta-
sjúkdómum, en nú deyr þriðji hver úr
þeim sjúkdómum. Algengir sjúkdóm-
ar á borð við sullaveiki og holdsveiki
vora í rénun, en taugaveiki var enn
við lýði. Tíðni kynsjúkdóma jókst, en
hægt. Þeir vora að mestu bundnir við
þéttbýli, en á þeim bar þó minna en í
nálægum löndum. Berklar vora hins
vegar vafalaust langversti sjúkdómur
þessa tímabils. Á þessum áram gengu
faraldrar mislinga, kíghósta og in-
flúensu æ ofan í æ. Skæður inflúensu-
faraldur, spænska veikin, barst til
landsins í október 1918. Gekk hann
hratt yfir í þéttbýlinu og sýktist þar
meirihluti íbúanna. Færri sýktust í
sveitum og fór faraldurinn sér þar
hægar. Mikið annríki var hjá læknum
vegna þessa og fór öll skýrslugerð
þeirra, einkum í Reykjavík, út um
þúfur vegna þess og veikinda þeirra
sjálfra. Arið 1918 létust 459 úr pest-
inni, og var það um þriðjungur þeirra
sem dóu á því ári. Sýnir það hve
gríðarlegan toll spænska veikin tók.
Veikinni fylgdi illvíg lungnabólga sem
var meginorsök dauðsfallanna. Aðrar
sóttir gengu einnig þetta ár, t.d.
barnaveiki og skarlatsótt og einnig
bar talsvert á hlaupabólu.
Árið 1944
Samkvæmt heilbrigðisskýrslum
var veðrátta þetta ár umhleypinga-
söm, en meðalhiti yfir meðallagi. Vor-
ið var eigi að síður kalt, hafís fyrir
landi, gróður kom seint. Atvinna var
næg, og afkoma atvinnuvega og þjóð-
arbús skv. skýrslunum taldist góð.
Launþegar, aðrir en opinberir starfs-
menn, fengu ríflegar kjarabætur.
Fólksflótta úr sveitum til bæja, eink-
um Reykjavíkur, gætti mjög.
Læknar töldu heilsufar ýmist dá-
gott eða óvenjugott. Farsótta gætti
lítið, ef frá eru taldar leifar mislinga-
og inflúensufaraldurs frá árinu á und-
an. Dánartala hafði aldrei verið lægri,
eða 9,5/1000 íbúa. Krabbamein og
hjartasjúkdómar þokuðust ofar á
lista yfir helstu dánarorsakir og voru
Islendingar nú orðnir keimlíkir öðr-
um vestrænum þjóðum að þessu leyti.
Mislingar voru ekki lengur á listanum
en berklar voru þar enn, enda enn
nokkur ár þar til berklalyf komu til
landsins.
Árið 1994
Dánarorsakir þessa árs eru dæm-
igerðar fyrir vestrænt velmegunar-
Morgunblaðið/Rúnar Þór
Miklar framfarir hafa orðið í læknisfræði á öldinni. Á myndinni eru Erna Margrét Bergsdóttir og Anna Margrét Tryggvadóttir að hlú að börnum á fæðingardeild Fjórðungssjúkrahúss Akureyrar.
Landvinningar í heilbrigð-
ismálum á líðandi öld
Framþróun læknisfræðinnar á 20. öldinni
er umræðuefnið í grein Sigurðar Guð-
mundssonar, landlæknis, sem hér birtist.
Hann segir m.a. að verulegur ávlnningur
hafí náðst í baráttunni við sjúkdóma.
Hann sé hins vegar ekki eilífur.
1918 1944 1994
Sjúkdómar Flöldí lát- inna Hlutf.af öll- um orsök- um (%) Dánar-tala Fjöldi Iát- á 1000 íbúa inna Hlutf. af öllum or- sökum (%) Dánart. á 1000 íbúa F^öldi lát- inna Hlutf. af öllum or- sökum (%) Dánart. á 1000 íbúa
Kvefpest (inflúensa) 490 32,3 5,3 - - - - - -
Berldar 173 11,4 1,9 96 709 0,8 - - -
Ellihrumleiki 152 10,0 1,7 180 14,8 1,4 - - -
Krabbamein 103 6,8 U 178 14,6 1,4 454 26,6 1,8
Heilablóðfall - æðabilun í heila 83 5,5 0,9 110 9,0 0,9 179 10,5 0,7
Slys 74 4,9 0,8 124 10,2 1,0 126 7,4 0,5
Hj artasj úkdómar 62 4,1 0,7 154 12,6 1,2 538 31,5 2,1
Lungnabólga 53 3,5 0,6 70 5,7 0,5 140 8,2 0,5
Sullaveiki 15 1,0 0,2 - - - - - -
Lungnaþemba - langv. berkjub. 15 1,0 0,2 - - - 41 2,4 0,2
U ngbarnasj úkdómar - - - 55 4,5 0,4 - - -
Æðakölkun - - - 13 1,1 0,1 9 0,5 0,0
Bráður dauði af ók. orsök - - - 13 U 0,1 - - -
Parkinsonveiki - - - - - - 12 0,7 0,0
Ósæðargúlpur - - - - - - 9 0,5 0,0
Önnur og óþekkt dánarmein 298 19,6 3,2 225 18,5 1,8 196 11,5 0,8
Samtals 1518 100 16,5 1218 100 9,5 1704 100 6,7
þjóðfélag. Heildardánartala hefur
lækkað næstum þrefalt á öldinni.
Fólk deyr ekki lengur úr berklum og
ungbarnasjúkdómar eru horfnir af
lista. Árin 1918 og 1944
er ellihramleiki skráður
sem ajgengasta dánaror-
sök íslendinga í heil-
brigðisskýrslum. Elli-
hrumleiki hefur hins
vegar ekki verið skráður
sem dánarorsök í hálfa
öld, og vera kann að ýms-
ar orsakir sem nú eru
skráðar sérstaklega, svo
sem hjarta- og heilasjúk-
dómar, lungnasjúkdóm-
ar, og krabbamein hafi
áður leynst í flokk með
ellihrumleika. Nú deyr
rúmlega helmingur
landsmanna úr hjarta-
og æðasjúkdómum og
krabbameinum. Lungna-
bólga er enn algeng orsök dauða eða
svipuð því sem var fyrir hálfri öld, en
þeir sem úr henni deyja nú eru aldr-
aðir, ekki ungt fólk eins og áður.
Lungnabólga hefur enda verið nefnd
vinur gamla mannsins, hún er oft
endanleg dánarorök þeirra sem þjást
af langvinnum og ólæknandi sjúk-
dómum.
Er framþróun eilíf?
Hefur paradís verið heimt með
þessum framförum? Getum við búist
við áframhaldandi þróun í þessa veru
þó svo enginn geri tilkall til eilífs lífs?
Svarið lýtur að mun fleiri þáttum en
heilbrigðisþjónustu og heilbrigðis-
kerfi einu, og er undir innsæi manna
og sköpunargáfu komið. Þótt ekki sé
verið að gera lítið úr vægi heilbrigðis-
þjónustu fyrir almenna velmegun er
hollt að minnast þess að giskað hefur
verið á að einungis tíundi hluti heilsu-
gæða þjóða Vesturlanda sé hinu
þróaða heilbrigðiskerfi þeirra að
þakka. Heilsufar er mun fremur und-
ir umhverfi komið, efnahag, almennri
velmegun, menntun,
húsnæði, hreinlætisráð-
stöfunum, samskiptum
manna í milli o.s.frv.
Helstu
landvinningar
Eigi að síður er rétt
að reyna að gera sér
grein fyrir hvar þeir
landvinningar hafa
helst verið sem þjóðir á
Vesturlöndum telja sér
til tekna á þessari öld í
heilbrigðismálum. Þar
má tína ýmislegt til og
væntanlega verða menn
aldrei sammála um hvað
rís hæst í þessum efn-
um. Hinu má ekki held-
ur gleyma að hér er rætt um sigra á
Vesturlöndum. Meginþorri íbúa
heims býr við allt aðrar aðstæður, þar
sem fátækt, hungur, styrjaldir, lélegt
húsnæði og skortur á hreinlæti ráða
mestu um heilsu fólks. Þar fyndist
mönnum fátt um suma af þeim áföng-
um sem við teljum okkur helst til
tekna í heilbrigðismálum.
Bólusetningar og stjórn
á smitsjúkdómum
Lítill vafi er á að bólusetningar
vega einna þyngst af þessum þáttum.
Bólusetningar voru að vísu uppgötv-
aðar seint á átjándu öld, þegar Jenn-
er árið 1796 hóf bólusetningar gegn
stórubólu. Þær urðu þó ekki almenn-
ar fyrr en á þeirri tuttugustu. Nú hef-
ur í fyrsta sinn tekist að útrýma sjúk-
dómi úr heiminum. Var það gert með
almennum bólusetningum um allan
heim og fer vel á því að sá sjúkdómur
er stórabóla. Þetta er afrek sem mun
varða leiðina til frekari dáða. Horfur
eru á að unnt verði að útrýma mænu-
veiki á sama hátt úr heiminum, en
þess sjúkdóms hefur ekki orðið vart
hér á landi síðan 1963 og má það
þakka samstilltum bólusetningum
hérlendis en þær hafa almennt gengið
mjög vel. Sjúkdómur á borð við
barnaveiki sést vart lengur, kíghósti
fátíður, mislingar, hettusótt og rauðir
hundar eru að verða úr sögunni.
Skemmst er að minnast þess árang-
urs sem náðst hefur með bólusetning-
um gegn Haemophilus influenzae af
gerð B, en það er sýkill sem veldur
m.a. alvarlegri heilahimnubólgu hjá
börnum. Sú orsök heilahimnubólgu
hefur horfið frá því bólusetningar
hófust gegn sýklinum hérlendis árið
1989.
Taugaveiki sést ekki lengur á Is-
landi og lifrarbólga A er fátíð og nær
einfarið innfluttur sjúkdómur. Hvort
tveggja má rekja til bætts hreinlætis
og hreins vatns. Berklar eru enn við
lýði á íslandi (og munu sennilega
seint hverfa), en tíðni þeirra hefur
lækkað verulega á undanförnum ára-
tugum. Að miklu leyti má rekja það til
bætts efnahags og húsnæðis auk
meðferðar og eftirlits með sýktum
einstaklingum.
Uppgötvun sýklalyfja
Öld nútíma sýklalyfjameðferðar
gekk í garð árið 1932 þegar Þjóðverj-
_1_
inn Gerhard Domagk sýndi fram á
virkni súlfalyfsins prontosil gegn til-
teknum tilraunasýkingum í músum.
Efni þetta var afsprengi litaiðnaðar-
ins þýska og hafði verið tiltækt frá því
í aldarbyrjun. Lyf úr þessum flokki
era enn mikið notuð við lækningar á
mönnum. Öllu þekktari er uppgötvun
Bretans Alexanders Fleming á pen-
icillíni árið 1928. Sú uppgötvun varð
af tilviljun eins og ýmsar aðrar, en
Fleming hafði innsæi til átta sig á
mikilvægi þess sem hann sá. Honum
tókst hins vegar ekki að búa til nægi-
legt magn af lyfinu og lagði uppgötv-
unina á hilluna og sneri sér að öðra.
Samlöndum hans Florey, Chain og
fleirum tókst hins vegar að einangra
efnið og framleiða það þannig að árið
1941 voru fyrstu sjúklingar með-
höndlaðir með penicillíni, sá fyrsti var
breskur lögreglumaður. Styrjöldin
flýtti þróuninni, enda þörfin mikil hjá
herjum bandamanna, ekki aðeins til
meðferðar á sýktum sárum, heldur
einnig til meðferðar sýfilis og lekanda
meðal hermanna.
Þróunin hefur verið ör síðan, fjöldi
nýrra sýklalyfja kemur fram á hverju
ári og nýr flokkur lítur dagsins ljós á
nokkurra ára fresti. Tilkoma sýkla-
lyfja hefur haft gífurlega þýðingu fyr-
ir heilsu fólks, nú eru flestar sýkingar
læknanlegar, ungt fólk deyr ekki úr
lungnabólgu lengur eins og altíða var
við upphaf aldarinnar, svo dæmi sé
tekið.
Sá galli fylgir þó gjöf Njarðar að
sýklar hafa í vaxandi mæli séð við
sýklalyfjunum og myndað gegn þeim
ónæmi, þannig að virkni þeirra
minnkar eða hverfur. Sú þróun er að
mestu okkur læknum að kenna,
sýklalyf hafa verið ofnotuð gegn sjúk-
dómum á borð við kvefpestir þar sem
þau era gagnslaus. Nú er svo komið
að svartsýnustu spár um þróun
ónæmis gera ráð fyrir að sýklalyf
verði gagnslaus eftir fáeina áratugi,
þróun nýrra lyfja haldi ekki í horfinu
við aukið ónæmi. Skiptir því miklu að
við reynum að stemma stigu við
ónauðsynlegri notkun þessara lyfja,
annars getur illa farið.
Fækkun dauðsfalla úr hjarta- og
heilasjúkdómum
Eins og áður segir jókst dánartala
úr hjartasjúkdómum mjög fram yfir
miðja öldina. Hins vegar hefur tíðni
og dánartala úr kransæðasjúkdómum
lækkað verulega hérlendis aftur á
undanförnum tveimur áratugum.
Dánartíðni vegna kransæðastíflu
meðal karla á tímabilinu 1981-1994
lækkaði um 53% og heildartíðni
kransæðastíflu (algengasti hjarta-
sjúkdómurinn hér á landi) lækkaði á
sama tíma um 44%. Meðal kvenna
lækkaði dánartíðnin á sama tíma um
32% og heildartíðnin um 36%. Dánar-
tíðni vegna heilablóðfalls hefur farið
jafnt og þétt lækkandi frá árinu 1950,
og nemur lækkunin um 50% meðal
Sigurður
Guðmundsson
karla en 60% meðal kvenna.
Hliðstæð þróun hefur orðið annars
staðar á Vesturlöndum, en minna ber
á að þessir sjúkdómar vora vart til
snemma á öldinni eins og áður sagði.
í fjölþjóðlegri rannsókn (MONICA) á
vegum Alþjóðaheilbrigðisstofnunar-
innar (WHO) sem Rannsóknastöð
Hjariaverndar hefur annast fyrir ís-
lands hönd hefur m.a. komið fram að
hvergi hefur orðið jafnmikil fækkun
dauðsfalla úr kransæðasjúkdómum
og hér á landi. Þrátt fyrir að fólks-
fjöldi sé vaxandi og meðalaldur fari
hækkandi þá hefur dauðsföllum
vegna kransæðastíflu meðal fólks 25-
74 ára fækkað úr 235 árið 1981 í 161
árið 1994. Rannsóknir Hjartaverndar
hafa sýnt að fjórir áhættuþættir
skipta mestu máli við hjarta- og æða-
sjúkdóma hér á landi: reykingar,
blóðfitutraflanir (hátt kólesteról
o.fl.), hækkaður blóðþrýstingur og
sykursýki. Þessir áhættuþættir skýra
fjögur af fimm tilvikum kransæða-
sjúkdóma. Þennan árangur ber því
hátt í heilbrigðisþjónustu tuttugustu
aldar.
Enginn vafi er á að ofangreindan
árangur þessa má rekja til aðgerða
gegn þessum áhættuþáttum, færri
reykja, blóðfitu og blóðþrýstingi er
betur stýrt o.s.frv. Einnig má að öll-
um líkindum skýra þessa lækkun með
tiltölulega auðveldum aðgangi íslend-
inga að sérfræðiþjónustu og hlutfalls-
lega miklum fjölda kransæðaútvíkk-
ana og kransæðaaðgerða hér á landi.
Meðferð geðsjúkra
Mikil breyting hefur orðið á högum
geðsjúkra á þessari öld. Tilkoma nú-
tíma geðlyfja breytti miklu, fyrst
klórprómasíns og skyldra lyfja, síðar
geðdeyfðarlyfja. Liðin er sú tíð að
sjúklingar með geðsjúkdóma era lok-
aðir inni í klefum og hafðir í spenni-
treyjum. Skilningur á eðli sjúkdóm-
anna hefur vaxið meðal almennings
og umræða opnari, enda fáar fjöl-
skyldur bæði hérlendis og annars
staðar þar sem ekki finnst geðsjúk-
dómur. Fordómar hafa minnkað
verulega þó enn eimi eftir af þeim,
þar á meðal hérlendis, þar sem marg-
ir telja að vitneskja um þunglyndi sé
viðkvæmari en vitneskja um syk-
ursýki eða krabbamein. Samfélags-
þjónusta hefur færst í vöxt, sjúkling-
ar búa fremur heima hjá sér eða á
sambýlum og njóta þess fremur en
áður að vera hluti samfélagsins.
Öryggi farartækja
Víðast hvar hefur alvarlegum
áverkum vegna umferðarslysa fækk-
að veralega þrátt fyrir aukna umferð.
Til dæmis hefur innlögnum vegna al-
varlegra áverka í umferðarslysum
fækkað um um það bil 40% í Reykja-
vík á undanförnum 20-25 áram. Ljóst
er að aukin notkun bflbelta, barnast-
óla, reiðhjóla- og mótorhjólahjálma á
hér verulegan hlut að máli, auk þess
sem eftirlit og áróður gegn ölvunar-
akstri vegur einnig mjög þungt.
Öruggari og heilsusamlegri
matvæli og matarvenjur
Allt bendir til að fæðugildi matvæla
hafi batnað á undanförnum 100 árum,
skortsjúkdómar eru nú nær óþekktir.
Matarvenjur hafa batnað, t.d. hefur
neysla á fullfeitri mjólk (nýmjólk) og
smjörlíki hérlendis minnkað verulega
undanfarin 10 ár, neysla nýmjólkur
minnkað úr um það bil 200 kg á mann
á ári í um það bil 100 kg á mann á ári.
Hins vegar hefur ekki tekist að auka
grænmetisneyslu íslendinga svo
neinu nemi, enda er það fremur dýrt
hér á landi. Minnir það á mikilvægan
þátt stjórnvalda í þessu efni, hvernig
unnt er að hafa áhrif á neyslu fólks
með verðstýringu. Almennt hefur
veralegur ávinningur náðst í því að
draga úr sýklamengun matvæla, t.d.
hefur salmonella ekki fundist í mat-
vælum á Islandi í nokkur ár. Aðrir
sýklar eru hins vegar áhyggjuefni,
skemmst er að minnast faraldurs nið-
urgangs af völdum campylobacter
1998 og 1999 en aðrir alvarlegri sýkl-
ar geta beðið handan við hornið, t.d.
Listeria (sýkill sem veldur Hvann-
eyi'arveiki í sauðfé) og tiltekin tegund
E. coli saurgerils.
Bætt heilsa
mæðra og barna
Dánartala nýbura og dánartala
mæðra úr barnsfararsótt hefur fallið
verulega á undanförnum 100 árum
hér á landi. Árið 1918 var dánartala
nýbura um 50 fyrir hverjar 1.000 fæð-
ingar, en hefur verið undir 5/1.000
fæðingar undanfarin ár og eru þessar
tölur hvergi lægri. Lengi hefur enda
verið lögð mikil áhersla á öfluga
mæðravernd og trausta meðferð
nýbura hér á landi auk almenns bætts
hreinlætis, næringar, tilkomu sýkla-
lyfja og auðvelds aðgangs að heif
brigðisþjónustu.
Flúorvarnir gegn
tannskemmdum
Ymsar þjóðir hafa bætt flúori í
drykkjarvatn en Islendingar og
nokkrar aðrar þjóðir hafa valið frem-
ur dýrari leið með flúorpenslun og
skolun. Aukning á flúormagni í
drykkjarvatni hugnast enda ekki íbú-
um eldfjallalands. Mikill flúor getur
verið í gosefnum, og flúoreitrun vel
þekkt í búfénaði hér (gaddur). Tíma-
bundin mikil þéttni flúors í drykkjar-
vatni hefur valdið eitranareinkennum
í mönnum, þó ekki hérlendis svo vitað
sé. Flúormeðferðin hefur dregið
veralega úr tíðni tannskemmda hér á
landi og í öðram nálægum löndum. Er
nú svo komið að við sitjum þar við
sama borð og nágrannaþjóðir. Meðal-
fjöldi skemmdra, útdreginna og
fylltra fullorðinstanna 12 ára skóla-
barna á Islandi hefur t.d fallið úr átta
árið 1974 í um tvær árið 1994.
Skilningur á hættu af völdum
tóbaksnotkunar
Um það bil 35 ár eru síðan að fyrst
var af fullum þunga bent á heilsu-
farslegar afleiðingar tóbaksnotkunar.
Á Vesturlöndum hefur tíðni lungna-
krabbameins hraðvaxið, svo og tíðni
lungnaþembu. Hins vegar hefur tíðni
kransæðasjúkdóma fallið, m.a. vegna
þess árangurs sem náðst hefur í bar-
áttu gegn reykingum en tíðni reyk-
inga hefur stórminnkað á Islandi.
Eigi að síður reykja enn um 25-30%
þjóðarinnar og þær blikur era á lofti
að hætt sé að draga úr reykingum
meðal unglinga og jafnvel vísbend-
ingar um aukningu. Gert er ráð fyrir
að eftir 20 ár verði tóbak fleiri manns
að bana í heiminum en nokkur annar
sjúkdómur, þ.m.t. alnæmi. Hér er því
mikið verk óunnið, en sá árangur (og
kannski frekar skilningur) sem náðst
hefur nú þegar á sviði tóbaksvarna
verður þó að teljast meðal mestu
áfanga í heilbrigðismálum á Vestur-
löndum. Hér er þó um áunninn vanda
að ræða.
Vafalítið þykir ýmsum að þessi listi
sé ekki tæmandi, og rétt er að á ýms-
um öðram sviðum hefur einnig náðst
veralegur árangur. Til dæmis var
þess minnst í júní 1999 að 35 ár vora
síðan Leitarstöð Krabbameinsfélags
íslands tók til starfa. Árangurinn af
starfi hennar er nokkuð einstakur,
nýgengi krabbameins í leghálsi hefur
lækkað um 67% og dánartíðni um
75% á þessum tíma. Einnig má minn-
ast á verulegan árangur í meðferð
hvítblæðis, einkum hjá börnum. Ný-
gengi ýmissa annarra krabbameina
hefur hins vegar vaxið á íslandi, t.d. í
lungum, ristli og blöðruhálskirtli.
Mest aukning hefur þó orðið á tíðni
sortuæxla í húð. Ár hvert greinast nú
milli 60 og 70 íslendingar með
krabbamein í húð og hefur tíðnin
tvöfaldast á aðeins einum áratug. Um
helmingur sortuæxla hjá konum
greinist fyrir fertugsaldur og er þetta
algengasta krabbameinið í þeim al-
durshópi. Aukin tíðni húðkrabba-
meins er einkum rakin til sólbaða og
notkunar ljósabekkja.
Ennfremur má nefna að þrátt fyrir
allgóðan árangur í vörnum gegn slys-
um eru þau enn veralegt vandamál.
Sé dánarorsökum á íslandi raðað með
tilliti til fjölda glataðra starfsára,
þannig að dauðsföll hjá yngra fólki
vega þyngra en dauðsföll aldraðra,
era slys og sjálfsvíg í fyrsta sæti dán-
arorsaka hérlendis.
Niðurlag
Eigi að síður hefur veralegur
ávinningur náðst í baráttu við sjúk-
dóma. Hann er hins vegar ekki eilíf-
ur. Samfélög nútímans verða að átta
sig á því að árangur af þessu tagi er
ekki hægt að meitla í stein og endan-
legur sigur á sjúkdómum og annarri
óáran vinnst aldrei. Því skiptir miklu
að við höldum í þá samfélagskennd og
velferðarkerfi sem hefur m.a. stuðlað
að þessum árangri. Hins vegar ber
samfélagið ekki eitt ábyrgð á heilsu
okkar, við gerum það fyrst og fremst
sjálf.
Höfundur er Inndlæknir.