Morgunblaðið - 30.01.2000, Síða 16

16 SUNNUDAGUR 30. JANÚAR 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
„Elsku Erlend-
ur minn“
Þegar pakki Erlendar í Unuhúsi var opnað-
ur í Þjóðarbókhlöðunni í gær kom í ljós
safn bréfa frá Halldóri Laxness, Þórbergi
Þórðarsyni, Stefáni frá Hvítadal, Nínu
Tryggvadóttur o.fl. Hávar Sigurjónsson
settist niður með Ögmundi Helgasyni,
forstöðumanni Handritastofnunar, og
gluggaði í nokkur bréfanna.
2
VYÝW«, .............. ...............
______ AU. ' ***,
-jfca Juía- túk
fj íJL iiAvim. , ^-i fbsriAa***-
ííw#» U L év&l"* í*.l&frCrÆv*~ £ sJT.-*UA jJT
yk/iáfo íJ 't bliítim G
irMíjw -jviy kju
hJtA tifí< ««\ kijL ^JpMvAy^-Uu. jJflt aI slþ&p 1%***
Jtodfcifeá.íJJLL-..J&MetdbrfÍz'*.
jváu. 5u.yJ- í'vw'J- ^ní. Jt'kyur-rÁ., tdkf aÍ
t 8y^Jaa»^eftli&afaiaq^£fc f
lííKltilílw- SJJájk. IvI aÍ aJ
Iwa* Á. V^vVV» UM'VV Aíc
.ivT W|p» . iu«v .WÁÍVvr.
j»***4^ 1«. Sj. 'J- Jtrr Hi». 3(l1^
— _. jí6ert/_£j..
..jð&|£A..„4!^jk-J4r9A*^^...................IffjUr-.1..
rvife<JÍHv<4' 'iv»
tfmiR-. ViMvÁífÁÍ ÚaAaí-
..i-a-----— átr. 1
Bréf frá Halldóri Kiljan Laxness til Erlendar ritað í San Francisco 25.
febrúar 1928.
Morgunblaðið/Ami Sæbcrg
Ogmundur Helgason, forstöðumaður Handritastofnunar, Einar Sig-
urðsson landsbókavörður og Ingibjörg Sólrún Gísladóttir við opnun
pakka Erlendar í Unuhúsi.
AÐ ríkti spenna og eftirvænt-
ing í sal Þjóðarbókhlöðunnar
í gærmorgun þegar opna
skyldi innsiglaðan kassa með gögn-
um frá Erlendi í Unuhúsi. Kassann
hafði Áslaug Árnadóttir, frænka Er-
lends, fært safninu árið 1967 með
þeim skilmálum að ekki mætti opna
hann fyrr en 1. janúar 2000. Engar
upplýsingar um innihald kassans
fylgdu. Hafa menn því löngum rennt
löngunaraugum til kassans góða sem
fengið hefur að bíða í 33 ár eftir að
hans tími kæmi.
Kvíði og auðmýkt
Borgarstjórinn Ingibjörg Sólrún
Gísladóttir klippti á snærið sem
bundið var utan um kassann og sagð-
ist hún ganga að þessu verki með
talsverðum kvíða og nokkurri auð-
mýkt. Forstöðumaður handrita-
deildar Landsbókasafnsins bað hana
þess lengstra orða að skerða ekki
innsiglið, það skyldi vai’ðveita óbrot-
ið. Uppúr kassanum kom fyrst bréf
frá Aslaugu Árnadóttur sem Ög-
mundur las upp fyrir viðstadda en
þar var tiltekið að í kassanum væri
að finna bréfasafn Erlends, bréf frá
Halldóri Kiljan Laxness, Þórbergi
Þórðarsyni, Stefáni frá Hvitadal,
Guðmundi G. Hagalín, Nínu
Tryggvadóttur og fleirum auk ann-
arra skjala og gagna sem Erlendur
lét eftir sig er hann lést 1947. Hafði
Áslaug varðveitt bréfasafnið í 20 ár
og gengið vandlega frá því áður en
hún afhenti það Landsbókasafni.
Ekki var laust við að hendur
skjalavarðanna titruðu eilítið er þeir
handfjötluðu fyrstu bréfin og renndu
yfir þau augum í fljótheitum til þess
að finna kafla er lesa mætti upp fyrir
viðstadda. Hilmir Snær Guðnason
leikari var mættur á staðinn til að
lesa en þegar á reyndi var skrift
skáldjöfranna persónulegri en svo að
hann næði að lesa sig framúr henni
óundirbúinn. Ögmundur tók því að
sér upplestrarhlutverkið og fórst
það vel úr hendi.
Nefnilega Laxness
Eftir að athöfninni lauk gafst
tækifæri til að setjast niður með Ög-
mundi og glugga nánar í bréfin, en
hafa verður í huga að öllum var full-
komlega ókunnugt fyrirfram um
innihald kassans og því voru nokkur
bréf gripin af handahófi til þess að
lesendur megi fá einhverja hugmynd
um hvílíkur fjársjóður þarna leynist.
Ögmundur hafði á orði að þetta hefði
farið fram úr björtustu vonum
þeirra; „... þó hvarflaði að manni
hvort þama væri að finna einhver
skrif eftir Erlend sjálfan. En hann
var eins og Sókrates, skrifaði aldrei
neitt sjálfur, heldur blés öðrum anda
í brjóst.“
I bréfi sem Halldór Guðjónsson
frá Laxnesi ritar í Berlín hinn 23.
mars 1922 segir m.a.;
„Meiningin er að þar sem ég býst
við að dveljast erlendis kannske
mestan hluta eventúellrar ævi, en
nenni ekki að venja mig áaðlátamér
lynda að vera alltaf kailaður foður-
nafni mínu samkvæmt alls staðar
tíðkuðu nafnasystemi, þá ætla ég að
taka upp kenningamafn til notkunar
„als rufnahme“ meðal útlendinga.
Nafnið sem ég hugsa mér að taka er
eignarfallsmyndin af Laxnes, nefni-
lega Laxness. NB! Hér er ekki um
ættarnafn að ræða heldur kenning-
arnafn. Nú veit ég að einhvers konar
skriffinnsku muni við þurfa til að fá
lögfestingu á nafninu. Datt mér íhug
að leita til þín með að koma þessu í
kring fyrir mig, skrifa umsókn,
leggja út peninga í bili. Hef ég skrif-
að mömmu og sagt henni að ég ætli
að biðja þig þessa, mundir þú
kannski vilja hringja til hennar eða
skrifa og láta hana vita hver útgjöld-
in verða svo að hún borgi þér þau hið
fljótasta."
„Þarna var skemmtilegur kafli,“
segir Ögmundur og stingur bréfinu
varlega aftur í umslagið. „Við verð-
um að gæta þess mjög vandlega að
umslögin fylgi bréfunum, annars fer
allt í rugling,“ segir hann og
bendir um leið á frímerk-
ið. „Það er sjálfsagt
fjársjóður í frí-
merkjunum líka á
öllum þessum
bréfum.“
Umboðsmaður
skálda
Bréfin bera það
greinilega með sér
að Erlendur hefur
gegnt lykilhlutverki í út-
vegun peninga og ýmiss kon-
ar fyrirgreiðslu fýrir Halldór Lax-
ness, Þórberg og Stefán frá
Hvítadal. „Erlendur hefur nánast
verið umboðsmaður þeirra og sinnt
ýmiss konar erindum fyrir þá hér
þegar þeir voru erlendis eða utan
Reykjavíkur. Peningaleysi hrjáði þá
sífellt á þessum árum en Halldór
segir einmitt í einu bréfanna sem
hann ritar Erlendi frá Kaliforníu að
frekar vilji hann drepast, en „vinna
líkamlega vinnu“.“
Við grípum niður í annað bréf sem
Halldór sendi frá Taormína á Ítalíu
22. júní 1925 er hann vann að ritun
Vefarans mikla frá Kasmír.
„ Um miðjan daginn hleypi éghler-
unum fyrir gluggana og kveiki á raf-
magnsljósinu í herbergi mínu og sit
því sem næst klæðlaus yfir störfum
mínum. Um þetta leyti dags er allt
grafarþögult eins og um miðja nótt
og köttur vogar sér naumast úr for-
sælunni. Er maður kemur út er líkt
og maður detti ofan í heitan vatnskíl
og verður vita sálarlaus af hita.
Dropi hefur varla úr lofti
komið síðan ég kom hing-
að, þó er stundum
þivmuveður og djöful-
gangur. Fylgja því
nokkrir volgir dropar.
Mér fínnst þetta ákaf-
lega þægilegt en það
sem helst amar að eru
einhver helvítis kvik-
indi sem fylla öll her-
bergi á kvöldin og ætla að
éta mann upp til agna eftir að
rnaður er sofnaður og er skrokk-
urinn á mér allur orðinn einsog als-
herjar radering eftir prjónana á
þessum bölvuðum skepnum. Venju-
lega neyðist ég til að fara upp úr
rúminu klukkan tvö og þrjú á næt-
umar, taka stórt handklæði oglemja
í hel allt hvað ég næ á af þessum
ófögnuði. Fólkið hér sefur allt við
lokaða glugga og hefur því síður af
þessu að segja og neyðist ég líklega
til að gera það líka hvað líður. “
Skrattans nóvellur
Næst grípum við niður í bréf er
Þórbergur Þórðarson ritar Erlendi
frá Stokkhólmi sumarið 1923. Bréfið
hefst með áhyggjum Þórbergs yfir
því hvað hann hefur fitnað. Síðan
segir hann:
„Égskil allra manna best hin innri
áhrif fítunnar, annars hefði ég aldrei
getað skrifað kaflann um það í Bréfi
til Láru. Vorið 1923 var ég orðinn svo
feitur að þessi heimur var farinn að
verða þægileg tilvera. Það eru fyrstu
tákn jai-ðneskrar tortímingar en þá
tók guð í taumana oglagði mig dauð-
veikan í bælið oghéltmér í svelti í tíu
daga. Síðan hefur þetta líf verið mér
smáhelvíti, eins konar almennur
menntaskóli, eftir háskólavistina í
samfélagi heilagra. Það er góðsviti.
Nú sendi ég þér til lestrar þrjár
bækw sem eiga að geta hjálpað þér
dálítið. Ein er um Lenín, hún á að
halda angan byltingarínnar vakandi í
hjarta þínu. Onnur er um meistar-
ana, merkileg bók eftir Leadbeater,
húnáað veita þér himneska mýkt og
nautralisera byltingarofsann. Þriðja
bókin eru ski-attans nóvellur sem
mér er sagt að séu ágætar. Þær eiga
að blanda hina eiginleikana hæfílega
með littereri dellu. Þá verður allt
eins og áður. Geymdu svo þessar
bækur fyrir mig. “
Síðar í sama bréfi segir Þórberg-
ur:
„Annars hafa kapitalistarnir
reynst mér betur en mínir elskulegu
flokksbræðw. Einn skenkti mér 50
krónur þegar ég fór af landi burt.
Annargaf mér 100 krónur. Sá þriðji
sendi mér 130 króna virði efth• að ég
kom til Stokkhólms. Ég skammast
mín auðvitað fyrir að segja frá þessu
ogþú skalt ekki hafa hátt um þaðþví
að frá sósíalísku sjónarmiði er sagan
reglulega Ijót. Ekki hef ég samt orð-
ið neitt hægfara fyrir þessar sakir en
pólitík mín hefur tekið á sig meira
kosmískt snið.“
Mig vantar menntun
Þegar litið er í bréf Stefáns frá
Hvítadal skín erfið lífsbarátta
skáldsins úr hverri línu. Stefán barð-
ist við sára fátækt alla ævi og af bréf-
unum er að sjá sem Erlendur hafi
reynst honum betri en enginn við út-
vegun aura fyrir nauðþurftum.
I einu af elstu bréfum Stefáns til
Erlends, rituðu í Hvítadal 11. októ-
ber 1910, kveður þó við nokkuð ann-
an tón en þar segir hann m.a.:
„Mig vantar menntun umfram allt
til þess að geta skrifað. Það er
heimska og ekkert annað að flana út
í aðrar eins torfærur og þær að fara
að gefa út eftir mig á meðan maður
getur ekki skrifað eina málsgrein
„óskælda". Þetta er seint séð en ekki
um seinan.
Þrátt fyrir alla erfiðleikana og
vandræðin máttu búast við mér suð-
wíhaust. Égfínn að ég drepst efég
verð hérheima. Vil allt eins vel drep-
ast fyrir sunnan ef ég get ekki lifað.
Reyndu hvað þú getur elsku vinw
minn aðfá fyrir mig eitthvað aðgera.
Og mikið held ég að Sigurður gamli
verði vondur ef ég get ekki borgað
nema 30 krónur upp í víxilinn. “
Stravinsky-ballett
Við grípum að lokum niður í bréf
sem Nína Tryggvadóttir ritaði Er-
lendi frá New York hinn 11. apríl
1946. Tæpu ári síðar lést Erlendur
og er greinilegt af niðurlagi bréfsins
að Nína hefur áhyggjur af heilsufari
hans.
„Elsku Erlendur minn.
Þakka þér ástsamlega bréfþín síð-
ustu og bókina sem ég hef allt með-
tekið með skilum. „Þakka“ er svo
takmarkað hugtak á þvísem ég vildi
segja en semsé orð hafa aldrei verið
mín sterka hlið og ég veit að þú lest
allar mínar tilfínningar milli línanna.
Ég var orðin dálítið fátæk þegar ég
fékk peningana en hafði þó hugsað
mér að rcyna að vera hérna fram í
maí. Éghef nefnilega verið beðin um
að mála senurnai- í Stravinsky ball-
ett sem á að sýna hér í maí. Þetta er
eiginlega mjög mikill uppsláttw fyr-
h• mig að vera beðin um að gera
þetta.
Hefurðu athugað að koma hingað
og leita þér lækninga. Mér fínnst að
þú ættir endilega að gera það. Þú
getur auðveldlega búið hjá mér og ég
get farið að tala við lækna fyrir þig
og farið með þér hvert sem er. Þetta
er svo auðvelt meðan ég er hér. Þú
ættir endilega að athuga þctta. “
Lengra komumst við Ögmundur
ekki í þetta sinn þó gaman væri að
setjast við og lesa sig í gegnum
bréfasafnið. Ógmundur segir að
fræðimenn muni nú vafalaust bíða í
röðum eftir að skoða bréfin þar sem
þarna séu komnar fram merkar
heimildir sem bæta ýmsu við menn-
ingarsögu okkar á fyrri hluta 20. ald-
arinnar. Hann hefur á orði í lokin að
sig furði nokkuð á því að ekki skuli
vera nein bréf frá Jóhanni Jónssyni í
safninu. „Þau eru að minnsta kosti
ekki sérmerkt eins og Áslaug Árna-
dóttir hefur gert við flest hinna bréf-
anna. Þó er ekki ólíklegt að sitthvað
komi í ljós þegar farið verður ná-
kvæmlega í gegnum safnið."