Morgunblaðið - 30.01.2000, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 30. JANÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
LAGALEG ÁLITAMÁL
UM GAGNAGRUNN
Inngangur
í tilefni af útgáfu
rekstrarleyfis fyrir
gagnagrunn á heil-
brigðissviði hefur hóp-
ur lækna haft sig nokk-
uð í frammi í
fjölmiðlum. Þessir
læknar eru á móti
gagnagrunninum. Fyr-
ir því hafa þeir tilgreint
margar ástæður, laga-
legar sem aðrar, frá því
mál þetta fór fyrst af
stað. Nú síðast þá
ástæðu að afhending
upplýsinga til flutnings
í gagnagrunninn „brýt-
ur allar hefðir og örugglega einhver
lög“ sbr. orð Tómasar Zöega, geð-
læknis, á Stöð 2 sl. miðvikudag.
Astæða er til að rifja upp í stuttu máli
þau lagalegu álitaefni sem helst hafa
verið til umfjöllunar í tengslum við
þetta mál.
Megininntak
laganr. 139/1998.
Gerð og starfræksla gagnagrunns
á heilbrigðissviði er reist á sérsökum
lögum, sbr. lög nr.139/1998. Lögin
heimila gerð og starfrækslu gagna-
grunns á heilbrigðissviði með ópers-
ónugreinanlegum heilsufarsupplýs-
ingum. Þar er heilbrigðisstofnunum
og sjálfstætt starfandi heilbrigðis-
starfsmönnum heimilað (ekki skylt)
að flytja upplýsingar úr sjúkraskýrsl-
um í miðlægan gagnagrunn í sam-
ræmi við samning við rekstrarleyfis-
hafa. I lögunum, reglugerð sem sett
hefur verið með stoð í þeim og rekstr-
arleyfinu er gert ráð fyrir ítarlegum
öryggisráðstöfunum til að tryggja ör-
yggi upplýsinga við undirbúning til
flutnings og að þær verði ópersónu-
greinanlegar í grunninum. Ennfrem-
ur er þar kveðið á um eftirlit með
gerð og starfrækslu gagnagrunnsins
af hálfu sérstakrar starfrækslun-
efndar, tölvunefndar og þverfaglegr-
ar siðanefndar. Auk þess mælir
rekstrarleyfið fyrir um
hlutverk landlæknis
varðandi eftirlit. Þetta
öryggis- og eftirlits-
kerfi er svo mikið og ít-
arlegt að engu verður
við jafnað þegar um
upplýsingar í sjúkra-
skrám er að ræða,
hvorki hér á landi né
annars staðar.
Helstu lögfræðilegu
álitaefni
Lögfræðileg álitaefni
tengd gagngrunninum
eru einkum ferns kon-
ar. I fyrsta lagi er því
haldið fram að lögin,
einkum þau ákvæði þeirra er heimila
afhendingu upplýsinga úr sjúkra-
skrám, séu andstæð öðrum íslensk-
um lögum, í öðru lagi að þau séu and-
stæð íslensku stjómaskránni, í þriðja
lagi að þau samræmist ekki alþjóð-
legum mannréttindaskuldbindin-
gum, einkum þeim er fjalla um vís-
indarannsóknir í læknisfræði og
notkun persónuupplýsinga í því skyni
og í fjórða lagi að þau séu andstæð
EES-samningnum. Verður nú vikið
að þessum atriðum
a) Fram hefur komið sú gagnrýni
að gagnagrunnslögin séu ósamiým-
anleg öðmm hliðsettum íslenskum
lögum. Einkum hafa verið nefnd lög
um réttindi sjúklinga nr. 74/1997 og
læknalög nr. 53/1988. Þessi hugmynd
er í vissum skilningi byggð á þeim
misskilningi að sé ósamræmi milli
þessara lagabálka eigi lög um réttindi
sjúklinga annars vegar og læknalög
hins vegar að ganga framar gagna-
gmnnslögunum. Einfaldast er að
svara þessu þannig að réttara sé að
gera ráð fyrir að gagnagrunnslögin
gangi þeim framar bæði sem yngri
lög og sem sérlög gagnvart þeim. A
þessar reglur um tengsl eldri laga og
yngri mun aftur á móti ekki reyna
þar sem lagabálkar þessir em sam-
rýmanlegir. Skiptir meginmáli í þvi
sambandi að gagnagrunnurinn kem-
Ástæða er til að rifja
upp í stuttu máli þau
lagalegu álitaefni,
segír Davíð Þór
Björgvinsson, sem
helst hafa verið til um-
fjöllunar í tengslum
við gagnagrunninn.
ur ekki til með að innihalda persónu-
greinanlegar upplýsingar um ein-
staka sjúklinga. Jafnframt er
nauðsynlegt að hafa í huga að úr-
vinnsla úr sjúkraskrám tiltekins ein-
staklings fer einungis fram á heil-
brigðisstofnunum eða hjá sjálfstætt
starfandi heilbrigðisstarfsmönnum
sem eiga samskipti við viðkomandi
sjúkling af fólki sem heíúr starfsrétt-
indi á sviði heilbrigðisþjónustu sam-
kvæmt ströngum verklagsreglum og
undir eftirliti tölvunefndar í sam-
ræmi við samninga sem stofnanir eða
sjálfstætt starfandi heilbrigðisstarfs-
menn hafa sjálfir gert. Sjúkraskrár
verða því aldrei afhentar til skoðunar
út fyrir viðkomandi stofnun eða stofu
viðkomandi heUbrigðisstarfsmanns
við undirbúning þeirra til flutnings í
gagnagrunninn.
b) Að því er varðar samrýmanleik
laganna við íslensku stjómskrána
kemur helst til skoðunar ákvæði 71.
gr. um friðhelgi einkalífs. Því er hald-
ið íram að notkun upplýsinga í
sjúkraskrám samræmist ekki þessu
ákvæði. Ekki er unnt í stuttri blaða-
grein að rekja þau margháttuðu sjón-
armið sem koma til skoðunar í þessu
sambandi. I stuttu máli má svara
þessu með tvennum hættti.
I fyrsta lagi leiða hefðbundnar að-
ferðir við túlkun íslensku stjómar-
skrárinnar til þess að ósennilegt
verður að telja að meðferð upplýs-
inga í því skyni sem gagnagrunnslög-
in gera ráð fyrir verði talin andstæð
Davíð Þór
Björgvinsson
stjórnarskránni. Ræður þar mestu að
ætla verður löggjafanum svigrúm til
mats á þeim ávinningi sem unnt er að
hafa af slíkum gagnagrunni, fyrir vís-
indarannsóknir í læknisfræði og þýð-
ingu hans fyrir heilbrigðiskerfið í
heild. Ennfremur skiptir máli í þessu
sambandi hið mikla öryggis- og eftir-
litskerfi sem lögin gera ráð fyrir til að
tryggja öryggi upplýsinganna í
grunninum. Þegar við bætist að ein-
stakir sjúklingar geta óskað eftir því
að upplýsingar um þá fari ekki í
gmnninn tel ég í reynd engar líkur á
að dómstólar komist að þeirri niður-
stöðu að gagnagrunnslögin, eða ein-
stök ákvæði þeirra, fari gegn íslensku
stjórnarskránni. Til viðbótar skal
bent á að mikilvægar vísbendingar
um túlkun 71. gr. stjórnarskrárinnar
og hagsmunamat af því tagi sem fyrr
er nefnt er að finna í dómi Hæstarétt-
ar íslands (1989:28) þar sem fjallað
var um vemd friðhelgi einkalífs og
aðgang starfsmanna og trúnaðar-
læknis Ríkisendurskoðunar að
sjúkraskýrslum. í dóminum fór fram
almennt hagsmunamat á milli frið-
helgi einkalífs og viðkomandi laga-
ákvæðis sem heimilaði takmörkun á
þeim. Niðurstaða málsins varð sú að
telja aðgang RQdsendurskoðunar að
sjúkraskýrslum heimilan.
í öðru lagi má gera ráð fyrir að við
túlkun tilvitnaðs ákvæðis í stjómar-
skránni taki dómstólar hér á landi
mið af túlkun þeirra þjóðréttarskuld-
bindinga sem hér koma til skoðunar.
Leiðir það til sömu niðurstöðu og
fram kemur í c-lið.
c) A síðustu ámm hafa verið gerðar
fjölmargar alþjóðlegar samþykktir á
sviði upplýsingatækni og líflækning-
ar, einkum á vettvangi Sameinuðu
þjóðanna og Evrópuráðsins. Fyrir
gangagmnninn skipta mestu máli
Mannréttindasáttmáli Evrópu,
Samningur Evrópuráðsins um vemd
einstaklinga varðandi vélræna
vinnslu persónuupplýsinga frá 1981
og tilmæli sem varða túlkun á þeim,
sbr. einkum tilmæli R (97) 5. Enn-
fremur er rétt að geta tilskipunar 95/
46/EB um vernd einstaklinga í
tengslum við vinnslu persónuupplýs-
inga, en hún er ennfremur hluti af
EES-samningnum. í stuttu máli má
segja að þjóðréttargerðir þessar
leggi hömlur á meðferð og notkun
persónuupplýsinga, m.a. í vísinda-
rannsóknum. Aftur á móti setja þær
ekki sérstakar skorður við notkun
ópersónugreinanlegra upplýsinga,
enda getur meðferð þeirra og notkun
ekki skipt neinu máli fyrir viðkom-
andi standist sú forsenda að þær séu
ópersónugreinanlegar. Af þessu leið-
ir að meginálitaefnið í tengslum við
gagnagrunninn er það hvort sú
grundvallarforsenda laganna stenst,
að upplýsingar í granninum séu
ópersónugreinanlegar. Rækileg at-
hugun á þessum þjóðréttargerðum
og samspili þeirra leiðii’ í ljós að þær
era byggðar á sömu skilgreiningu á
hugtakinu persónuupplýsingar.
Byggt er á því viðmiði að upplýsingar
séu ópersónugreinanlegar ef ekki er
unnt að persónugreina einstakling
með þeim aðferðum sem eðlilegt og
sanngjamt er að gera ráð fyrir að
beitt verði til að persónugreina. Þeg-
ar tekið er mið af þeim gríðarlegu ör-
yggiskröfum og eftirliti sem gagna-
grannslögin gera ráð fyrir er lítill vafi
á að upplýsingar í gagnagrunninum
teljast ópersónugreinanlegar í skiln-
ingi fyrmefndra þjóðréttargerða.
Sérstök úttekt og prófun á öryggis-
kerfinu í heild, sem gert er ráð fyrir
að gerð verði áður en eiginlegur
rekstur grannsins hefst, tryggir
þetta enn frekar.
Vert er að nefna í þessu sambandi
að á því stigi þegar verið er að vinna
upplýsingar til flutnings í gagna-
granninn er um persónuupplýsingar
að ræða, þótt öryggisráðstafanir geri
það að verkum að þær eru það ekki
þegar þær era komnar í granninn.
Vinnsla upplýsinganna á þessu stigi
er reist á sérstakri heimild í gagna-
grannslögunum sjálfum og lýtur
ströngu eftirliti í samræmi við ítar-
lega öryggisskilmála tölvunefndar.
Vinnsla upplýsinganna með þessum
hætti fer ekki í bága við þjóðréttar-
legar skuldbindingar. Að öðra leyti
vísast til niðurlags a-liðar hér að
framan.
d) Því hefur verið haldið fram að sú
ráðagerð laganna að veita sérleyfi
(einkaleyfi) til gerðar og starfrækslu
gagnagrannsins fari gegn ákvæðum
EES samningsins, einkum 59. gr.
EES, en einnig öðrum ákvæðum. I
dómum Evrópudómstólsins, og raun-
ar einnig í einum dómi EFTA dóm-
stólsins, er fjallað um álitaefni sem
varða túlkun 59. gr. EES. Gengið er
út frá því að við ákveðnar aðstæður
sé veiting sérleyfis réttlætanleg.
Telja verður næsta vist að útgáfu sér-
leyfis til gerðar og starfrækslu
gagnagrunnsins samrýmist þessu
ákvæði, sem og öðram ákvæðum
EES-samningsins. Skipta þar mestu
máli ríkar skyldur rekstrarleyfishafa
gagnvart hinu opinbera heilbrigðis-
kerfi, sem sumar hafa í för með sér
mikinn kostnað, sjónarmið sem varða
öryggi upplýsinga í grunninum og