Morgunblaðið - 02.02.2000, Síða 36

36 MIÐVIKUDAGUR 2. FEBRÚAR 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
>
Leiðinda-
fréttir
Aðeins eitt íþessum heimi erhrœðilegt,
líjsleiðinn oghann er eina syndin sem
ekki er hægt að fyrirgefa.
__ OscarWilde
Sá merkií’arkinson,
sem uppgötvaði lög-
málið um að störfum í
stofnun fjölgar alltaf
þangað til ekki er
rými fyrir fleiri, kom eitt sinn
hingað til lands. Eitt af því sem
þá hneykslaði suma var að hann
skyldi fullyrða að leiðindi væru
að verða eitt mesta böl mann-
kynsins.
Auðvitað er það heldur kald-
ranalega sagt í heimi þar sem
hundruð milljóna manna líða enn
skort að tala af slíkri léttúð. En í
anda sannleiksleitar verður að
viðurkenna að lífsleiði er það sem
margir í velmegunarlöndunum
okkar virðast óttast meira en allt
annað.
Nagandi, nístandi lífsleiði sem
helst er hægt að sporna við með
því að láta einhverja aðra sem
það hafa fyrir
VIÐHORF
Eftir Kristján
Jónsson
atvinnu um að
troða skiln-
ingarvitin
okkar full af -
einhverju. Alveg sama hvaða það
er bara ef okkur finnst það fylla
upp í tómið, seðja í bili, slæva
ömurleikatilfinninguna.
Allir þekkja þetta, hafa ein-
hvern tíma fundið fyrir lífsleiðan-
um. En að einu leyti erum við
betur sett en fyrri kynslóðir, það
er að segja þeir fáu sem í gamla
daga gátu litið upp frá stritinu og
látið sér leiðast. Núna er mikið
framboð á afþreyingu og hún er
meira að segja oft hræódýr í
meira en einum skilningi orðsins.
En erum við í hræðslunni við
leiðann að missa endanlega með-
vitundina og verða sjálfvirkar
móttökustöðvar fyrir stanslausa
endurvinnslu á afþreyingu?
Stundum eru kröfurnar um
skemmtanagildið orðnar svo há-
værar og alltumlykjandi að
manni finnst kominn tími til að
spyrna við fótum.
Vinsælasta efnið sem flutt er í
fjölmiðlum, hvort sem það eru
gamaldags trjákvoðumiðlar eða
ljósvakamiðlar, er afþreying,
ekki undirstöðufæðan heldur
léttmetið. Við þessu er ekkert að
gera og auðvitað ekkert annað en
tuð að vilja ekki sætta sig við
þetta. Fleira fólk en áður hefur
nú tíma til að njóta afþreyingar,
fleiri en áður hafa efni á því. Það
er er ekkert nýtt við þetta annað
en ríkisbubbamir hafa ekki leng-
ur einkaleyfi á að drepa tímann,
á gáfulegan eða heimskulegan
hátt. Fullvaxið fólk velur sjálft
hvernig það drepur hann.
Þess vegna er framboðið á af-
þreyingarstaglinu orðið svona yf-
irþyrmandi, ef við viljum draga
úr því er varla önnur leið fær en
að efla vinnuþrælkun, auka fá-
tækt og kannski draga úr lýð-
ræði. Fjöldinn greiðir atkvæði í
rimmunni milli upplýsandi frétta
um pólitik og meira eða minna
tilbúins slúðurs um fræga fólkið
og velur oftast slúðrið. Svo erum
við mörg sem vöfrum á milli,
dagamunur er á áhugasviðunum.
Hvers vegna að vera að benda
á það sem lengi hefur legið fyrir
og hefur verið vinsæl klisja
menningarlega sinnaðs fólks, að
smjaður fyrir lágkúru er oft
áhrifarík leið til að græða pen-
inga?
Fram á síðustu áratugi hefur i
vestrænum fréttamiðlum verið
reynt að skilja nokkurn veginn á
milli frétta og afþreyingar, milli
annars vegar þess sem okkur
fannst vera miðlun mikilvægra
upplýsinga um grundvallaratriði,
og hins sem við gerum okkur
flest grein fyrir að er ekkert
nema uppfyllingarefni, dægur-
fiugur, þetta sem krakkarnir
kalla nammi. En nú er rætt um
það fullum fetum að til sé að
verða nýtt fyrirbæri sem á ensku
hefur verið kallað infotainment,
sem ég ætla að kalla froðufréttir.
Slegið er saman í eitt ensku orð-
unum yfir upplýsingar og afþrey-
ingu.
Afleiðingin? Fréttir eiga sem
sagt að vera skemmtilegar, hafa
afþreyingargildi. Þær eiga að
verða hluti af allsherjar hræri-
graut í fjölmiðlum, þær mega þá
helst ekki fjalla um neitt sem
getur valdið umtalsverðum hópi
fólks óþægindum. Vera ljúfar og
hressilegar eins og sápurnar.
Einhverjir bregðast nú til
varnar og segja að raunverulega
sé aðeins verið að fara fram á að
þeir sem velja og matreiða fréttir
eigi að gera réttina lystugri, ekki
demba eintómum sætindum á
diskinn en bæta matargerðina.
Að sjálfsögðu er það rétt að
fréttaflutningur er stundum
þurrari en þörf krefur, hægt er
að krydda frétt án þess að afbaka
hana eða draga úr vægi þess sem
ætlunin er að koma til skila. Og
matið á því hvað sé fréttnæmt er
stundum of bundið við pólitískt
þvarg og fjármálatíðindi.
En menn verða að kunna sér
hóf í notkun á kryddi og ekki síð-
ur sykri. Ef ekki breytist frétta-
maðurinn í hreinræktaðan
skemmtikraft. Viljum við það?
Er ekki nóg að stjórnmálamenn
séu farnir að markaðssetja sig
sem vinalega seppa og kurrandi
dúfur, reyni að þvo af sér þann
stimpil að þeir fáist við al-
vörumál? Leiðinleg mál?
Reynslan af þessari nýju
hneigð til að blanda saman frétt-
um og skemmtun bendir alls ekki
til þess að varfærni og viðleitni
til að halda fast í bitastætt inni-
hald verði raunin. Þeir sem fylgj-
ast með fréttatímum stærstu
bandarísku sjónvarpsstöðvanna
sjá að það er ekki lengur frétta-
matið eitt sem ræður heldur ann-
arleg sjónarmið. Markaðs-
fulltrúar sem selja auglýsingar á
milli fréttanna eru farnir að ráða
sífellt meira bak við tjöldin.
Fréttirnar eiga að selja auglýs-
ingarnar, laða áhorfendur að
auglýsingum.
Hundsuð er jafnvægislistin
milli þess að þurfa að selja fram-
leiðsluna og hins að segja frá því
sem skiptir máli, jafnvel þótt það
liggi ekki strax í augum uppi fyr-
ir alla að málið sé mikilvægt og
þótt það sé ekki vitund skemmti-
legt. Nú skal selt.
Logandi hugsjónamenn með
gamlar patentlausnir upp á vas-
ann eru vísir til að segja að hér
sé aðeins um lýðræðislegt val
meirihlutans að ræða, markaður-
inn ráði og eigi að gera það.
Engu skipti hvað fréttamönnum
og ráðamönnum fréttamiðlanna
finnist, herrann, sjálfur markað-
urinn, hafi talað og stundargam-
an hans ryðji alltaf úr vegi sjálf-
stæðri hugsun og mati. Eða er
það Herrann?
Fæðubót með
líftækni
ÞAÐ er samdóma
álit margra alþjóðlegra
stofnana að það verði
að auka matvælafram-
leiðslu í heiminum
verulega á næstu árum
til þess að halda í við
vaxandi fólksfjölgun.
Þetta verður að gera á
nokkurn veginn sama
landrými og nýtt er til
jarðræktar í dag, ef
ekki á að ganga af síð-
ustu regnskógunum
dauðum. Til að þetta
geti átt sér stað verður
að fá fram þolnari af-
brigði nytjaplantna
sem standast ræktun á
jaðarsvæðum, auka uppskeruna án
þess að umhverfið hljóti skaða af og
auka næringargildi þeirra afurða
sem ræktaðar eru. Líftækni í land-
búnaði er talin nauðsynleg og ein
vænlegasta leiðin til að auka og bæta
fæðuframleiðslu í heiminum.
Hefðbundnar kynbætur duga ekki
til að tryggja bætta fæðuframleiðslu
í heiminum og ekki síst í þróunar-
löndunum. Allar kynbætur frá örófi
alda byggjast á yfirfærslu hundraða
og þúsunda erfðavísa á milli afbrigða
og vali á hentugri nýrri blöndu af
erfðaefni sem gefur af sér betri af-
urð. Þannig eru svo til öll matvæli í
dag til komin. Þar til fyrir skemmstu
hefur þetta verið gert blindandi hvað
varðar yfirfærslu allra annarra
erfðaeiginleika en þess sem valið er
fyrir. Það er fyrst með tilkomu sam-
eindalíffræðinnar sem gefst kostur á
að stunda kynbætur af miklu meiri
nákvæmni og mun minni erfðablönd-
un, þ.e. aðeins með einstaka gjör-
þekkta erfðavísa.
í framtíðarsýn IFPRI-stofnunar-
innar (International Food Policy
Research Institute), „Vision 2020“,
sem bendir á úrlausnir til að fæða
heiminn, draga úr fátækt og vernda
umhverfið, er ítrekað að þróun og
hagnýting erfðatækni í þágu land-
búnaðar sé eðlilegt framhald af
margra alda kynbótastarfi og sé
mikilvægur liður í þróun sjálfbærra
lausna sem hlífa umhverfmu. Meðal
eiginleika sem IFPRI telur að
myndu koma þróunarlöndum að góð-
um notum væri þeim komið fyrir í
plöntum eru aukið betakarotíninni-
hald, næringarríkari olía og sterkja,
hollari fitusýrusamsetning, bættur
meltanleiki, seinkun á ofþroskun
ávaxta og grænmetis, aukið bakter-
íu- og sveppaþol, skordýraþol, veiru-
þol, þurrk- og saltþol, ál- og mangan-
þol. Erfðavísar fyrir fyrmefnda
eiginleika eru þekktir og þessi óska-
listi lýsir væntingum þeim sem gerð-
ar eru til kynbóta með líftækni þar
sem næringarinnihald plantna og þol
gagnvart sjúkdómum og umhverfis-
streitu eru bætt, með það að mark-
miði að tryggja fæðuframleiðslu. Per
Pinstrup Andersen, yfirmaður
IFPRI-stofnunarinnar, segir það
ómögulegt að ná til allra þeirra sem
þjást af vannæringu með pillum, eina
leiðin sé að auka næringargildi
þeirrar fæðu sem tiltæk er.
Gullnu grjónin
Hrísgrjón eru meginuppistaða
fæðu í mörgum þróunarlandanna en
eru heldur næringar-
snauð. Hrísgrjóna-
plönturnar framleiða
sjálfar betakarótín sem
er forveri A-vítamíns í
grænum hlutum plönt-
unnar, en ekki í sjálfum
grjónunum.
A-vítamínskortur er
alvarlegt vandamál í
þróunarlöndunum, þar
sem yfir 100 milljónir
barna þjást af A-víta-
mínskorti, en hann
minnkar mótstöðuafl
gegn sýkingum og er
meginorsök blindu
barna í þróunarlöndun-
um. I löndum Suðaust-
ur-Asíu þjást 70 % barna undir fimm
ára aldri af A-vítamínskorti, sem
leiðir með óbeinum hætti til dauða
tveggja milljóna barna ái’lega.
Erfðabreytingar
Erfðabreytt matvæli,
segir Einar Mantyla,
eru í flestum tilvikum
betri, heilnæmari og
umhverfísvænni.
Prófessor Ingo Potrykus og sam-
starfsmönnum hans við Swiss
Federal Institute of Technology
tókst með erfðatækni að auka veru-
lega næringarinnihald hrísgijóna
með því að stýra betakarótínfram-
leiðslu inn í sjálf grjónin. Þar með
fékkst nægileg uppsöfnun betakaró-
tíns - sem líkaminn breytir í A-víta-
mín - til að mæta fullri dagsþörf fyr-
ir A-vítamín í einum málsverði.
Nýju heilnæmari hrísgrjónin eru
kölluð Gullnu grjónin (Golden rice)
sökum hins gullna blæs sem beta-
karótínið ljær þeim. Rannsóknir
próf. Potrykus voru eingöngu
styrktar af ríkisstjórnum, Evrópu-
bandalaginu og sjálfstæðum samtök-
um eins og Rockefeller-stofnuninni,
sem styrkja rannsóknir sem líklegar
eru til að nýtast þróunarlöndunum
án kröfu um arðsemi.
Ekki var tekið einkaleyfi á nýja
hrísgrjónaafbrigðinu og er því dreift
endurgjaldslaust og óhindrað til
landbúnaðarrannsóknastöðva um
heim allan svo taka megi það inn í
kynbótastarf á staðbundnum hrís-
grjónaafbrigðum. Þegar eru hafnar
víxlanir við helstu hrísgrjónaafbrigð-
in í Alþjóðlegu hrísgrjónarann-
sóknastofnuninni, IRRI (Interna-
tional Rice Research Institute), á
Filippseyjum. Þegar fræ eða plöntur
eru komin í hendur bænda er þeim
frjálst að sá, rækta og viðhalda þeim
að vild, án nokkurs endurgjalds.
Rannsóknimar vom ekki unnar á
vegum fyrirtækja, sem veitir þróun-
arlöndum frelsi til afnota á afurðum
rannsóknanna, enda var tilgangur
þeirra beiting líftækni í þágu þróun-
arlandanna og markmiðið að bæta
næringargildi þeirrar fæðu sem þar
er fyrir hendi.
Með gullnu hrísgrjónunum er
brotið blað í möguleikum til að bæta
næringargildi gmnnfæðu hundraða
milljóna manna.
Árangur Potrykus og félaga er
ekki aðeins frétt ársins í líftækni,
matvælaframleiðslu og vonandi í
þróunarhjálp, hún sýnir svo ekki
verður um villst að líftæknin býr yfir
tækifæram til að bæta afkomu
manna, jafnt í þróuðum sem þróun-
arlöndum, og að henni megi beita til
mannúðarmála.
Gullnu hrísgrjónin eru ennfremur
dæmi um afurð líftækni sem hefur
sýnilega kosti frá sjónarmiðum neyt-
enda, en gagnrýnisraddir hafa bent á
að margar afurðir líftækni í mat-
vælaiðnaði hafi hingað til haft í för
með sér ávinning íyrir bændur en
engan skýran ávinning fyrir neyt-
endur.
Líftækni til hjálpar
Andstæðingar líftækni hafa gjarn-
an sagt að einungis stórfyrirtæki
hagnist á líftækni, en fyrrnefnt
dæmi sýnir glögglega að líftækni má
alveg eins beita í óeigingjörnu
markmiði til mannúðarmála sé vilj-
inn fyrir hendi.
Það er alveg Ijóst að þáttur fyrir-
tækja er mikill í þeim öra framföram
sem orðið hafa á tækni og þekkingu á
sviði líftækni í landbúnaði. Þau hafa
árum saman stundað öflugar rann-
sóknir eða stutt rannsóknarhópa á
þessu sviði með einum eða öðram
hætti. Fyrirtæki hljóta alltaf að
stjórnast af gróðasjónarmiðum, ann-
að væri óeðlilegt. Því er brýnt að
skapa líftæknirannsóknum sem miða
að því að auka fæðuöryggi í þriðja
heiminum, sbr. afrek Potrykus og fé-
laga, vettvang sem gerir ekki sömu
kröfur til arðsemi og einkageirinn
gerir. Þróunaraðstoð í formi þjálfun-
ar og menntunar vísindamanna frá
þriðja heiminum í háskólum og rann-
sóknastofnunum iðnþróuðu land-
anna gerir þróunarlöndunum kleift
að nýta nýjustu tækni og þekkingu
til að leita bestu lausna á staðbundn-
um vandamálum sem þeir þekkja
gleggst. Þetta er enn ein útfærslan á
þeirri skynsömu stefnu að betra sé
að kenna hungraðum manni að veiða
en að gefa honum fisk. I þessum til-
gangi era margir háskólar og rann-
sóknarstofnanir með einskonar
tvíhliða samning við ýmis þróunar-
lönd um menntun og þjálfun vísinda-
manna og er líftækni þar lykilatriði.
Ljóst er að líftæknin verður eðli-
legur þáttur í matvælaframleiðslu og
iðnaði komandi aldar, þó að nokkurs
titrings gæti í Evrópu um þessar
mundir, því afurðir og lausnir byggð-
ar á líftækni geta fyrirsjáanlega fært
okkur nær sjálfbærari og umhverfis-
vænni umgengni við þessa einu jörð
sem vi_ð höfum til yfirráða. Ekki veit-
ir af. Eg vona sannarlega að Islend-
ingar taki ekki þátt í hinni ógrun-
duðu móðursýki gegn erfðabættum
matvælum sem nú er víða í gangi,
enda eru þau í flestum tilvikum betri,
heilnæmari og umhverfisvænni en
hefðbundin landbúnaðarframleiðsla
iðnríkjanna. Sem neytandi vil ég
eiga kost á því að velja betri og um-
hverfisvænni erfðabætta afurð úti í
kjörbúð handa mér og fjölskyldu
minni og ég vænti þess að mér sem
neytanda sé treyst til þess af bæði
yfirvöldum og innflytjendum.
Höfundur er plöntuerfðafræðingur.
Einar
Mantyla
Höfuðágallar gildandi fískveiðistjórnar
Á VEFSÍÐU Morgunblaðsins,
Mbl.is, hefur nú verið birt sérstök
orðsending Jóns Sigurðssonar,
íyrrverandi framkvæmdastjóra,
um „Höfuðágalla gildandi fiskveiði-
stjómunar".
Orðsending Jóns, sem birt er að
hans eigin ósk á vefnum, er send
svokallaðri sáttanefnd um fiskveiði-
stjórnun, en nefndin hefur opinber-
lega kallað eftir málefnalegu fram-
lagi frá borguram samfélagsins til
starfa nefndarinnar „og hef ég und-
irritaður, höfundur orðsendingar-
innar, ákveðið að bregðast við og
senda nefndinni efni“, segir Jón í
upphafi orsendingarinnar, sem fel-
ur að uppistöðu til í sér greiningar,
sem Jón gerði og dró saman í nóv-
embermánuði 1998. Þessar grein-
ingar birtust þó aldrei vegna kvóta-
dómsins, sem kom í desember það
ár og kenndur hefur verið við Vald-
imar Jóhannesson.
Jón segir í orðsendingunni, sem
birt er á Morgunblaðsvefnum á
sama stað og aðsendar greinar:
„Nefndin, sem er viðtakandi þess-
arar orðsendingar, á að skoða þetta
mál frá granni og því tel ég mikils
um vert, að mínar gömlu greiningar
komi fyrir hennar sjónir, þannig að
það sem hún kann að gera að tillög-
um sínum sé a.m.k. með fullri vit-
und um þessar hlutlægu greining-
ar, hvað sem hún svo kýs að gera.“