Morgunblaðið - 15.04.2000, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 15. APRÍL 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Sveitasæla
Morgunblaðið/Rúnar Þór Björnsson
Hanna María Karlsdóttir og Þráinn Karlsson í hlutverkum hjónanna.
LEIKLIST
Leikfélag Akurejrar
TOBACCOROAD
Höfundur upphaflegrar sögu: Ersk-
ine Caldwell. Höfundur leikgerðar:
Jack Kirkland. Þýðandi: Jökull Jak-
obsson. Leikstjóri: Viðar Egg-
ertsson. Leikmynd og búningar:
Snorri Freyr Hilmarsson. Ljósa-
hönnun: Ingvar Björnsson. Hljóð-
mynd: Kristján Edelstein. Leikarar:
Aðalsteinn Bergdal, Agnar Jón Eg-
ilsson, Anna Gunndís Guðmunds-
dóttir, Árni Tryggvason, Hanna
María Pálsdóttir, Hinrik Hoe,
Kristjana Nanna Jónsdóttir, María
Pálsdóttir, Sunna Borg og Þráinn
Karlsson. Föstudagur 14. apríl.
ERSKINE Caldwell er höfundur
skáldsögunnar sem þessi leikur er
saminn eftir. Hann var sonur heima-
trúboða í Georgíu í Bandaríkjunum
og á bamsaldri ók hann með fbður
sínum um suðurríkin þar sem hann
fór í eftirlitsferðir írá kirkju til kirkju
til að sannreyna að allt væri gert sem
í mögulegt var til að snúa syndugum
lýð frá villu síns vegar. Caldwell sló í
gegn með sögum sínum Tobacco
Road (1932) og Dagsláttu Drottins
(1933) sem fjölluðu um ömurleikann
og örbirgðina suðurfrá í kjölfar
kreppunnar. Caldwell hafði hrósað
sigri er mál var höfðað á hendur hon-
um og útgefendum Dagsláttu Drott-
ins sem ákærendur héldu fram að
væri „ósæmileg, lostafengin, kynósa,
sóðaleg, hneykslanleg og andstyggi-
leg“. Þar sem dómurinn taldi að bókin
hefði „ótvírætt bókmenntalegt gildi“
var unnt að koma Tobacco Road á
svið í leikgerð þeirri sem hér er til
umfjöllunar (1934) og hún gekk í sjö
ár á Broadway í New York á tíma sem
einkenndist af vaxandi þröngsýni og
hræsni í sambandi við hvað þótti
leyfilegt að sýna á leiksviði í New
York. Verkið varð fyrst og fremst al-
ræmt vegna tæpitungulausrar um-
fjöllunar um blautleg málefni og það
er rétt hægt að ímynda sér hve bylt-
ingarkennt það þótti innan um hina
kurteislegu stofuleiki og blóðlausu
söngleiki sem þá tíðkuðust helst. Sýn-
ing LR á þessu verki (1968) var líka
mjög eftirminnileg, enda var það með
töfrapenna Jökuls Jakobssonar sem
verkinu var snúið á íslenska tungu.
Þó að hylli hans meðal gagnrýn-
enda yrði endaslepp þá hélt Caldwell
BÓKAVERSLUN á nýrri öld var að-
alumræðuefnið á morgunverðarfundi
bóksala og bókaútgefenda á Grand
Hótel Reykjavík í gær.
Jón Scheving Thorsteinsson, fram-
kvæmdastjóri þróunarsviðs Baugs
hf., fjallaði í erindi sínu um bóksölu á
Netinu og í matvöruverslunum. Hann
ræddi um þær breytingar sem átt
hafa sér stað á bókamarkaði á undan-
fömum árum, á íslandi jafnt sem
annars staðar í heiminum. Þar nefndi
hann þrjá þætti; keðjuvæðingu bóka-
verslana og útgáfufyrirtækja, aukna
áherslu á þægindi og skemmtun við-
skiptavina, svo sem með kafíihúsum
inni í bókaverslunum og lengri af-
greiðslutíma og síðast en ekki síst
innreið Netsins á bókamarkaðinn.
Jón sagði Hagkaup hafa rekið bók-
sölu á Netinu allt frá árinu 1995 og
byði þar bækur á lágu verði en þrátt
fyrir það væri salan „enn skelfilega
íítr.
Borgar Jónsteinsson, fram-
kvæmdastjóri Bókabúðarinnar
Hlemmi, ræddi um framtíð bókabúð-
anna í breyttum heimi. Hann sagði
það staðreynd að bókabúðum færi
fækkandi, þær væru að sameinast,
auk þess sem hlutdeild stórmarkað-
anna í jólabókasölunni yrði æ meiri.
áfram að skrifa. Bækur hans þóttu
djarfari og formúlukenndari en góðu
hófi gegnir og seldust í metupplögum
í ódýrum útgáfum, fyrst og fremst út
á æsandi lýsingar þar sem hvítum og
svörtum er gjaman att saman. Það er
kannski ekki tilviljun að þetta klass-
íska bersöglisverk er vaÚð til flutn-
ings hér á Akureyri í lok þessa vetrar
sem hefur einkennst af fréttum um
fjölda súlustaða, klámsýninguna
margfrægu og leikritinu um skækj-
una Rósu. Allt hefur lagst á eitt að
gera þennan virðulega háskólabæ við
heimskautsbaug að klámhöfuðborg
norðurhvelsins í hugum landsmanna.
Sýn höfundarins á samtíð sína þótti
afar nýstárleg á sínum tíma og hann
skar sig úr samtímahöfundum sínum
vegna hreinskilni sinnar í sambandi
við kynferðismál. Á þessum síðustu
og verstu tímum þættu þessi atriði
þunnur þrettándi, en Viðar Eggerts-
son leikstjóri undirstrikar þennan
þátt í verkinu, leggur áherslu á óhefta
kynhvöt í leiknum og tekst þannig að
endurvekja upprunalegan áhrifamátt
verksins. Annars er leikgerðin
meistaralega vel samin af Jack Kirk-
land, sem er bæði trúr höfundi og
tekst að gera þennan kreppuróman
að dramatískum harmleik.
Leikurinn segir frá Lester-fjöl-
skyldunni á kreppuárunum í Georgíu-
ríki. Þau lifa við hungurmörk og allt
þeirra líf mótast af þessari staðreynd.
Eins og mannfræðingar er fylgst hafa
með fólki sem svipt hefur verið lífs-
viðurværi sínu hafa bent á láta öll
önnur þjóðfélagsleg gildi undan og líf-
ið verður eilíft stríð til að eiga sér
málungi matar. Þú skalt ekki stela
verður máttugast boðorða en önnur
falla í skuggann af því, eins og sést
best í þessu verki. Enginn kippir sér
upp við bamabrúðkaup, sifjaspell,
lauslæti eða manndráp í samfélagi
þar sem fólk verður hungurmorða. Ef
engin not eru lengur fyrir fjölskyldu-
meðlimi er öllum nokk sama hvað um
þá verður. Þau bama Lester-hjón-
anna sem einhver döngun er í em
flogin úr hreiðrinu til að afla sér við-
urværis í borginni en eftir em ein-
ungis þau sem ekki er hægt að losa
sig við fyrir fé.
Persónumar em stórbrotnar og
þar sem neyðin sviptir þau þeim þau
möguleikum sem þau annars hefðu til
að dylja tilfinningar sínar er allt
hrátt, klúrt og fyrir opnum tjöldum.
Með stílhreinni og þjálli leikmynd og
með blússandi Ijósum er náð upp
stemmningu eins og frá þurrkasvæð-
Honum taldist svo til að nú væm ein-
ungis eftir átta bókabúðir á höfuð-
borgarsvæðinu, sem selja bækur allt
árið, og fimm á landsbyggðinni. Þá lét
hann í Ijósi þá von að sameiningarþró-
un á útgáfumarkaði skili sér í aukinni
hagkvæmni og þjónustu en ekki ein-
ungis aukinni síma- og netsölu.
„En ég er nú svo gamaldags að ég
vil sjá bækur í skemmtilegum bóka-
búðum í úrvali allt árið og ég vil sjá
mat í matvöraverslunum. Mín von
fyrir bóksölu framtíðarinnar er að
bókin verði áfram sú menningararf-
leifð og afþreying sem hún hefur ver-
ið, samhliða annarri menningu og af-
þreyingu," sagði Borgar.
Bækur eftir þörfum
Baldur Þorgeirsson, framkvæmda-
stjóri framleiðslusviðs Prentsmiðj-
unnar Odda, hóf innlegg sitt á því að
lýsa eftir góðri íslenskri þýðingu á
fyrirbærinu „Books on demand", sem
felst í því að hægt er að fara í bókabúð
og velja sér bók, sem prentuð er út
stafrænt meðan viðskiptavinurinn
bíður.
Hann nefndi þrjár tillögur sem nú
þegar em komnar að íslensku heiti:
Bækur eftir þörfum, Prentun við
pöntun og Ein í einu, en þótti þó engin
um Afríku, sem er kannski sú ímynd
sem sjónvarpsáhorfendur nútímans
era vanastir og tengja helst neyð og
hungri. Útlit sýningarinnar er frekar
ofurraunsætt en blátt áfram, söguleg-
ur sannleiki er ýktur, t.d. í ótrúlega
tötralegum búningunum, sem upp-
hefur verkið yfir raunvemleikann inn
á svið ævintýris og klassísks harm-
leiks. í tónlistinni sem leikin er undir
er Ijúfsár skæligítarhljómurinn alls-
ráðandi, og á vel við. Þegar áhrifs-
hljóðin bætast við, eins og í morgun-
atriðinu í upphafi þriðja þáttar, renna
hljóð, Ijós og leikmynd saman í magn-
þrangna heild.
Leikurinn er ótrúlega jafn og mikil
áhersla lögð á að draga sérhverja
persónu skýmm dráttum en jafn-
framt gera þetta persónusafn að
áhrifamikilli og trúverðugri heild.
Krafturinn í leikhópnum og gæði
leiksins gera sýninguna bæði spenn-
andi og skemmtilega. Dramatísk
áhrif era á stundum ótrúlega sterk og
það er unun að fylgjast með leikuran-
um á sviðinu sem era með á nótunum
hvert sekúndubrot svo áhorfandinn
sogast með inn í hringiðu tilfinning-
anna.
Þráinn Karlsson og Hanna María
Karlsdóttir eru óborganleg sem Lest-
er-hjónin. Þráinn fer með mestan
texta og það virðist vera honum leik-
ur einn að túlka þetta geðþekka
óhræsi sem karlinn er. Hanna María
Karlsdóttir lék af hægð og kímni kerl-
inguna sem er algjör andstaða karls-
ins. Bæði elska þau dótturina af öllu
hjarta, þ.e.a.s. hann gimist hana og
selur hana fyrir nokkra dali en hún er
móður sinni tákn um vonina og frelsið
og allt sem er ekki tengt Lester
gamla og Tobacco Road. Aðalsteinn
Bergdal leikur af einurð eiginmann
dótturinnar sem gengur bónleiður til
búðar þegar hún vill ekki þýðast hann
í hjónabandinu. Aðalsteinn Bergdal
þeirra ná fyllilega merkingu ensk-
unnar.
Baldur lýsti stuttlega þeim breyt-
ingum sem orðið hafa á síðustu áram
á ferli bókaprentunar og ræddi sér-
staklega um kosti og galla stafrænnar
prentunar. Hann taldi að á næstu
fimm til tíu áram yrði mögulegt með
tiltölulega lítilli fyrirhöfn að koma
fyrir búnaði inni í bókaverslunum til
þess að prenta stafrænt út bækur
„eftir þörfum“ eða „við pöntun“.
Hann kvaðst líta á nýja tækni sem
ný tækifæri en ekki ógn og lýsti því
yfir að þó að minni bóklestur væri
staðreynd væra fregnir af andláti
bókarinnar stórlega ýktar. Hann
benti á að nauðsynlegt væri að skoða
formið og aðlaga sig breyttum þörf-
um nýrra lesenda - tækifærin væru
til staðar og viðhorf gagnvart bókum
almennt jákvætt. Fleiri tóku undir
með Baldri að bókamarkaðurinn
þyrfti að koma til móts við lesendur
framtíðarinnar. Sigurður Svavarsson,
formaður Félags íslenskra bókaút-
gefenda, kom inn á að bókaverslanir
gerðu lítið ráð fyrir unglingum sem
viðskiptavinum. „Bækur ætlaðar
þeim era oftast geymdar í bama-
bókadeildum, sem enginn táningur
með sjálfsvirðingu kemur nálægt."
gæddi þennan mann sjálfsvirðingu
hins vinnandi manns sem greindi
hann frá hinum sveltandi sveitalýð.
Persóna hans á það sameiginlegt með
kvenpredikai'anum að vera settur
skör hærra í mannfélagsstiganum en
Lester-fjölskyldan og að þau tengjast
henni einungis í gegnum unglingana
sem þau gimast kynferðislega. Sunna
Borg var bráðfyndin og kröftug í
hlutverki hinnar hræsnisfullu ekkju
sem beitir guði fyrir sér í einu og öllu
til að ná fram vilja sínum. Agnar Jón
Egilsson náði einstaklega góðum tök-
um á hlutverki eina sonarins sem er
eftir í kotinu. Hann lék á als oddi sem
þessi heimski og ófyrirleitni ungling-
TONLIST
Háskólabíó
SÁLUMESSA VERDIS
Einsöngvaramir Georgina Lukács,
Ildiko Komlosi, Gianni Mongiardino
og Edward Crafts; Kór Islensku óp-
erunnar og Sinfóníuhljómsveit Is-
lands fluttu; stjórnandi Rico
Saccani. Föstudag kl. 20.00.
SÁLUMESSA Verdis er sérstakt
verk fyrir margra hluta sakir. Loka-
þátturinn en ekki upphafið er kjami
verksins, þar sem hann var saminn á
undan upphafinu. Verdi vildi að úrval
ítalskra tónskálda semdi sálumessu í
minningu Rossinis; hann samdi sjálf-
ur lokaþáttinn: Libera me, en ekkert
varð meira úr þessum áformum.
Þátturinn var lagður á hilluna, og
Verdi samdi Aidu, en þegar skáldið
Alessandro Manzoni andaðist; skáld
sem Verdi dáði, þá fannst honum tími
til kominn að Ijúka sálumessu sinni.
Lokaþátturinn var til, en nú þurfti að
semja aðra þætti verksins. Og þar
sem í texta lokaþáttarins spunnust
textabrot úr öðram þáttum messunn-
ar, vora þegar til hugmyndir að tón-
efni í fyrri þættina. Sálumessa Verdis
er líka sérstök fyrir það að hún sækir
margt í óperana, jafnvel svo að ýms-
um hefur þótt það veikja verkið sem
andlega tónsmíð. En þó er erfitt að
finna jafndramatíska og áhrifamikla
túlkun á texta sálumessunnar og hjá
Verdi. Þótt ekki væri nema fyrir
þáttinn Dag reiðinnar; Dies irae, sem
er kynngimagnaður og ógnandi í
veldi sínu, og beiðandi og innileg
frelsisbæn í niðurlagi verksins; Lib-
era me; þá er tæpast hægt að finna
einlægari túlkun á texta sálumess-
unnar. Verdi var snillingur. Hann
kunni á mannsröddina, hann kunni á
hljómsveitina og kunni á alla þá ef-
fekta og þau brögð sem nota má til að
hræra í sál hlustandans. Þetta hafði
óperan kennt honum. Sálumessan er
unaðsleg tónsmíð, fyrst og fremst
vegna þess hve hún er beinskeytt og
umbúðalaus. Það sem sagt er, er í ná-
kvæmlega þeim tón og lit sem orðun-
um hæfir til að áhrif þeirra megi
verða eins og til er ætlast.
Flutningur Sinfóníuhljómsveitar
Islands, Kórs Islensku óperunnar og
fjögurra einsöngvara undir stjóm
Ricos Saccanis var mikil upplifun. Þó
vora þar á undantekningar. Ekki
þarf að orðlengja um söng Ópera-
kórsins. Þvílíkur kór! Þótt örlítils
óöryggis gætti í fyrsta kaflanum sem
kórinn söng, var það fljótt að rjátlast
ur sem eyðileggur allt sem hann kem-
ur nálægt. Leikur Maríu Pálsdóttur í
hlutverki ófríðu dótturinnar var sér-
staklega áhrifaríkur. Með látbragði
og svipbrigðum undirstrikaði hún í
hverju atriði eftir annað hve andlega
gjaldþrota Lester-hjónin era. Anna
Gunndís Guðmundsdóttir er í orðfáu
en mikilvægu hlutverki fegurðardís-
arinnar Pearl sem verður örlagavald-
urinn í verkinu. Hún hefur útlit sem
lét hana glóa eins og gimstein í mann-
sorpinu en líka leikhæfileika sem
undirstrikuðu að hún sker sig að öðra
leyti ekki úr í umhverfi sínu. Ami
Tryggvason lék hlutverk nágranna-
bóndans og skapaði smellna mann-
gerð í örstuttum innkomum. Krist-
jana Nanna Jónsdóttur lék af innlifun
ömmuna sem er neðst í goggunarröð-
inni og Hinrik Hoe Haraldsson lék
bankamanninn, sem stingur svo ger-
samlega í stúf við Lester-fjölskylduna
að það er eins og hann sé frá öðram
hnetti, enda gæti honum ekki verið
meira sama um hana.
Viðar Eggertsson bætir enn einni
skrautfjöðurinni í hattinn sinn með
sýningu á verki sem gengur stans-
laust á milli öfganna í harmi og gríni.
Hér er á ferðinni pottþétt leikgerð á
áhugaverðri skáldsögu og allir ættu
að geta skemmt sér við að fylgjast
með persónunum feta hinn breiða veg
dauðasyndanna sjö beint í hjartastað
áhorfenda.
af og söngur hans var frábær, allt
verkið á enda. Skelfing Dags reiðinn-
ar var ógnvekjandi og manni stóð
hreint ekki á sama um þá ógn. Rico
Saccani stjómaði líka eins og fyrr,
nótnalaust og hafði flytjendur alger-
lega í hendi sér fyrir vikið. Hljóm-
sveitin var frábær og brassið var sér-
staklega mikilfenglegt í Tuba miram
og á fleiri stöðum þar sem mest
mæddi á því. . Sópraninn Georgina
Lukács bar af einsöngvurunum og
söngur hennar var yndislegur. I nið-
urlagi verksins í Libera me-þættin-
um var söngur hennar svo áhrifamik-
ill að andaktug þögnin í salnum varð
nánast þrúgandi undir söngnum.
Bassinn, Edward Crafts, var líka
góður; með óvenju hlýja og milda
bassa-bariton rödd. Hann söng
fjarska vel og Mors stupebit þáttur-
inn var geysilega fínn; þar sem hann
söng hrífandi morendo - eða deyj-
andi á orðunum mors, mors: dauði,
dauði á undurveikum og enn veikari
tónum. Ekki verður sagt að Ildiko
Komlosi mezzósópran hafi verið heill-
andi. Söngur hennar var þvingaður,
óhaminn og ómúsíkalskur. Þungt og
forserað átak á hverjum tóni gerði
það að verkum að það var beinlínis
þreytandi og erfitt að hlusta á hana.
Það er sorglegt að heyra söngvara
beita rödd sína svo tilgerðarlegu
valdi. Og þegar hún fór að láta eins og
Maria Callas, með því að leggja hend-
ur í kross yfir barminn var tilgerðin
fullkomnuð. Þetta var ekki gott.
Þetta var allt of viðamikið og stórt
hlutverk fyrir ekki betri söngkonu en
þetta. ,Áhættutenórinn“, eins og Sin-
fóníupósturinn kallaði Gianni Mongi-
ardino staðgengil Kristjáns Jóhanns-
sonai1 svo skemmtilega, var augljós-
lega ekki vel fyrir kallaður og ekki
búinn að syngja sig inn í þennan hóp
meðsöngvara. Vissulega er það
áhætta að hlaupa í skarðið með nán-
ast engum fyrirvara, og þótt það sé
þakklátt hlutverk þess vegna, er það
líka vanþakklátt vegna þess hve erfitt
það er að gera vel með svo litlum und-
irbúningi. Það hefði þurft betri mezzó
og betri tenór í þessa uppfærslu á
Sálumessu Verdis. Allt annað var svo
vel gert og vel unnið; svo músíkalskt
og fallegt að það var synd að það
skyldi ekki takast að fullkomna verk-
ið. Eftir stendur þó áhrifamikill flutn-
ingur á Sálumessu Verdis, þar sem
stærstu stjömur kvöldsins vora Sin-
fóníuhljómsveit íslands og Kór ís-
lensku óperannar, einsöngvaramir
Lukács og Crafts og frábær hljóm-
sveitarstjóri, Rico Saccani.
Bergþóra Jónsdóttir
„Fregnir af andláti bók-
arinnar stórlega ýktar“
Sveinn Haraldsson
A efsta degi