Morgunblaðið - 15.04.2000, Blaðsíða 47

46 LAUGARDAGUR 15. APRÍL 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 15. APRÍL 2000 47
SHtfgtntftbifeife
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
FRIÐUR Á
ALMENNUM
VINNUMARKAÐI
SAMNINGAR Samtaka atvinnulífsins við Flóabandalag-
ið svonefnda og Verkamannasambandið eru merkilegir
af ýmsum ástæðum, en þó fyrst og fremst vegna þess, að
þeir tryggja láglaunafólki verulegar launahækkanir um-
fram aðra, svo og vegna þess, að þeir tryggja vinnufrið í
nær fjögur ár. Það segir sig sjálft, hversu mikilvægt það er
fyrir atvinnulífið að friður er tryggður með samningunum í
svo langan tíma og reyndar er það mikilvægt fyrir efna-
hagslífið í heild. Atvinnufyrirtækin fá nú einstakt tækifæri
til að skipuleggja rekstur sinn, auka framleiðni og hagræð-
ingu, og þar með arðsemi, sem er forsenda þess að þau geti
staðið undir kostnaði af samningunum. Vinnufriðurinn er
því allra hagur, ekki sízt verkafólksins, sem gerir samning-
ana.
Kjarasamningar SA við Flóabandalagið og VMSÍ marka
kjarastefnuna í landinu næstu fjögur árin og verður erfið-
ara nú en fyrr fyrir önnur launaþegasamtök að brjótast út
úr launastefnu almenna vinnumarkaðarins vegna þess að
ákvæði eru í samningunum sem tryggja endurupptöku
þeirra verði samið um umtalsverðar hækkanir til annarra
eða verðbólgan fer á skrið. Ólíklegt er því, að verkafólk
þurfi að horfa upp á það nú, eins og í kjölfar síðustu kjara-
samninga, að aðrir launþegahópar fái miklu meiri launa-
hækkanir. Ríkisvaldið kom að mörkun þessarar launastefnu
með ýmsum aðgerðum, m.a. í skattamálum og trygginga-
málum, sem koma að sjálfsögðu öllum launþegum til góða.
Ósætti Flóabandalagsins og forustu VMSI setti óneitan-
lega mikinn svip á samningagerðina að þessu sinni, en nið-
urstaðan í samningum beggja hópa er mjög svipuð. Ari
Edwald, framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins, telur
að samningarnir feli í sér 19,8% launakostnaðarauka fyrir-
tækja á samningstímabilinu hjá VMSI, eða um 1% meira en
hjá Flóabandalaginu. Á móti komi, að samningar VMSÍ eru
til ársloka 2003, þremur og hálfum mánuði lengur en hjá
Flóabandalaginu.
Höfuðmáli skiptir að sjálfsögðu við samningsgerðina, að
hún er ekki talin raska efnahagslegum stöðugleika. Þórður
Friðjónsson, forstjóri Þjóðhagsstofnunar, sagði m.a. eftir
samninga SA og VMSÍ: „Þessir samningar gefa ekki tilefni
til að hrinda af stað nýrri verðbólguskriðu,“ og hann telur,
að öllu samanlögðu eigi samningagerðin ekki að tefla stöð-
ugleikanum í tvísýnu og ekki sé tilefni til að endurskoða
þjóðhagsáætlun þeirra vegna.
Forustumenn ríkisstjórnarinnar, Geir H. Haarde, fjár-
málaráðherra, og Halldór Ásgrímsson, utanríkisráðherra,
lýstu báðir ánægju sinni með að samningar hafi tekizt án
verkfalla og vinnufriður sé tryggður um land allt. Halldór
sagði m.a.: „Eg hef látið í Ijós áður, að það væri mikið
áhyggjuefni fyrir landsbyggðina ef orðið hefði verkfall þar
sérstaklega, en ekki annars staðar á landinu, og þess vegna
er það mjög ánægjulegt, að þessu skuli hafa verið afstýrt."
Taka má undir þessi ummæli utanríkisráðherra, því verk-
fall VMSI á landsbyggðinni á sama tíma og vinnufriður
hefði ríkt á höfuðborgarsvæðinu hefði skaðað atvinnulíf úti
á landi mikið og vafalaust aukið fólksflutninga suður.
ELIAN
TTVERNIG má það vera að í öflugasta lýðræðisríki veraldar
XI skuli það geta gerst að ungum dreng er missir móður sína
sé mánuðum saman haldið í gíslingu af ættmennum er af pólit-
ískum ástæðum neita að afhenda drenginn föður sínum?
Hvernig stendur á því að hin pólitíska barátta getur tekið á sig
þá mynd að ungur drengur verður leiksoppur ekki einungis í
bandarískri kosningabaráttu heldur einnig í hinni undarlegu
deilu Bandaríkjanna við Kúbu?
Auðvitað er Kúba ekkert fyrirmyndarríki. Og vissulega var
fyrir þremur áratugum ástæða fyrir Bandaríkin til að hafa
verulegar áhyggjur af því hlutverld er Kúbustjórn gegndi á al-
þjóðavettvangi. En dettur nokkrum manni í hug að Banda-
ríkjunum stafi í dag einhver ógn af Kúbu? Er nokkuð sem rétt-
lætir viðskiptabann Bandaríkjanna á Kúbu annað en
hagsmunir bandarískra stjómmálamanna er treysta á fylgi
kúbanskra útlaga? Að gera sex ára dreng að vopni í þessari
baráttu og meina honum að sameinast föður sínum er nær
óskiljanlegt. Það er löngu orðið tímabært að sápuóperunni í
Litlu Havana ljúki og að Elian fái loks að halda til heimkynna
sinna á nýjan leik.
MIKLAR umræður hafa orðið um verð-
hækkanir matvöru á undanförnum
mánuðum og óeðhlega mikinn mun á
verðlagi nauðsynjavöru hér samanbor-
ið við nágrannalöndin.
Tvennt blasir við þegar umskiptin á matvöru-
markaði eru skoðuð. Annars vegar liggur fyrir að
innlend matvara hækkaði um 6,8% á síðasta ári og
um 7,4% ef búvara er undanskilin. Innflutt mat- og
drykkjarvara hækkaði á sama tíma enn meira, eða
um 7,8%, skv. mati sérfræðinga Seðlabankans.
Á undanförnum misserum hefur svo átt sér stað
mikil samþjöppun á matvörumarkaðinum sem
margir hafa talið að sé nú að leiða af sér fákeppni
og að stóru matvörukeðjurnar haldi uppi matvöru-
verði í skjóli sterkrar stöðu.
„Umskiptin í verðþróun matvæla urðu tiltölulega
skyndileg, því í júlí nam 12 mánaða verðhækkun
mat- og drykkjarvöru einungis 2,1%,“ segir í Pen-
ingamálum, riti Seðlabankans. Þar er bent á að sá
munur sem er á verðhækkunum á mat- og drykkj-
arvörum á íslandi og í helstu viðskiptalöndum verði
ekki skýrður með gengisþróun krónunnar, enda
hafi gengi hennar hækkað gagnvart vegnu meðal-
tali gjaldmiðla viðskiptalandanna og mest gagnvart
evrópskum gjaldmiðlum. Eðlilegt sé að leita skýr-
inga í mikilli innlendri eftirspurn og umskiptum á
innlendum matvörumarkaði, t.d. samruna fyrir-
tækja sem kunni að hafa dregið úr verðsamkeppni
og leitt til hærri álagningar.
Staðhæfing gegn staðhæfingu
Þrátt fyrir miklar umræður að undanförnu hefur
enginn botn fengist í hverjar eru raunverulegar or-
sakir þessara verðhækkana. Uppi eru staðhæfingar
gegn staðhæfingum um hverjir séu ábyrgir fyrir
þeim hækkunum sem orðið hafa. „Heildsalarnir
benda á smásalann og smásalinn á heildsalann.
Mestar líkur eru á að sökin liggi að hluta til hjá báð-
um aðilum,“ segir heimildarmaður sem þekkir vel
til samkeppnismála á matvörumarkaði.
Forsvarsmenn Baugs halda því fram að tíu
stærstu birgjarnir, af 15 birgjum sem Baugur
skiptir aðallega við, hafi hækkað verð hjá sér að
meðaltali um 5-10% á síðustu 12-14 mánuðum.
Þorsteinn Pálsson, framkvæmdastjóri Kaupáss,
sem rekur Nóatúnsverslanimar, KÁ, 11-11 verslan-
irnar og Kostakaup, hefur tekið í sama streng. Inn-
lendir og erlendir birgjar hafi hækkað vöru sína í
verði og óhjákvæmilegt sé að hækkanirnar fari út í
verðlagið.
Tvöfalda beinan innflutning
Þegar talsmenn Baugs birtu yfirlýsingu sína á
blaðamannafundi fyrir seinustu mánaðamót um að
matvöruverð í verslunum Baugs yrði ekki hækkað
næstu tvö árin vegna aukinnar álagningar, var jafn-
framt frá því greint að fyrirtækið stefndi að því að
tvöfalda eigin innflutning matvöru úr 7% í 14% á
einu ári. Vakið hefur mikla athygli hversu lágt hlut-
fall matvöru verslana Baugs hefur verið flutt inn
beint.
„Meginskýringin er sú að menn eru rétt að ná
þeirri magntölu sem þarf til þess að standa í svona
innflutningi. Sú hagræðing sem við höfum verið að
benda á að fælist í þessari stærð er milliliðalaus
innflutningur. Til að komast inn á þessi fyrirtæki
þurfum við að vera í ákveðinni stærð,“ segir Jón
Ásgeir Jóhannesson, forstjóri Baugs.
Baugur kaupir bæði beint frá verksmiðjum og í
gegnum sameiginlega innkaupasamninga með
Reitangruppen og auk þess beint af vörulager
Tesco. „Við höfum líka verið með viðskiptasambönd
við Wal-Mart í gegnum Samsclub í Bandaríkjunum.
Við erum því með ýmsa anga úti til þess að efla
þessa einingu,“ segir hann.
Aðspurður hvort fyrirtækið flytji inn vörur frá
milliliðum erlendis og hvaða spamaður fælist í því
sagði Jón Ásgeir að innkaup erlendis frá væru þrí-
þætt. Innkaup hjá Tesco væru beint frá smásala og
nyti Baugur innkaupsverðs þess. „Sumt kaupum
við beint af verksmiðjum, annað erum við að kaupa
í gegnum vöruhús, þar sem við skuldbindum okkur
til að kaupa ákveðið magn fyrir ákveðna upphæð á
ári og fáum þá að njóta ákveðinna kjara,“ segir Jón
Ásgeir og bætir við að ótvíræður sparnaður felist í
þessu.
Heildsali fær oft þóknun þó
vara sé flutt inn beint
Búr ætlar að auka eigin
innflutning um helming
Forsvarsmenn Kaupáss og Búrs ehf., innkaupa-
og birgðahaldsfyrirtækis verslana Kaupáss, Sam-
kaups, kaupfélaganna o.fl., hafa sett sér sambæri-
leg markmið um beinan innflutning.
„Það er athyglisvert að á síðasta ári, þegar gengi
flestra mynta sem tengd eru evrunni lækkuðu,
gengi dönsku krónunnar lækkaði t.d. um 10% á
milli ára og hefur raunar lækkað um tæp 4% til við-
bótar frá seinustu áramótum, þá hefur lítið orðið
vart við verðlækkanir á markaðinum hér. Á hinn
bóginn hafa ýmsir hækkað vörur sínar. Dollarinn
hefur að vísu verið sterkur. Svo ætti það líka að
hjálpa mönnum að lækka vörur frá þessum löndum
að yfirleitt eru skipafélögin með viðmiðunina í
myntum landanna sem varan er flutt frá og þess
vegna hefði flutningskostnaðurinn til landsins átt
að fylgja með. Það hefðu því átt að koma fram veru-
legar lækkanir á síðasta ári hér á landi,“ segir Sig-
urður Á. Sigurðsson, framkvæmdastjóri Búrs.
„Við erum að sjá að það hafa verið verðlækkanir
á okkar eigin innflutningi og þess vegna höfum við
tekið þá afstöðu að auka þann innflutning og auka
vöruvalið og reyna að ná meiri árangri þar. Eg geri
ráð fyrir því að við munum auka innflutning okkar
frá Danmörku um helming miðað við það sem áður
var,“ segir Sigurður. „Það hefur að vísu ekki verið
mjög hátt hlutfall af heildarsölu okkar en við erum
að ná árangri þar núna,“ segir hann.
Málsvarar innflytjenda og heildsölufyrirtækja
hafa vísað því á bug að orsaka hækkana sé að leita
hjá þeim. Haukur Þór Hauksson, formaður Sam-
taka verslunarinnar, FÍS, lýsti því yfir á aðalfundi
samtakanna nýverið að fjöldi félagsmanna fullyrti
að verð hafi ekki hækkað í heildsölu síðustu tólf til
átján mánuði. „Gildir þá einu hvort fyrirtækin eru
að selja vörur á dagvörumarkaði eða á öðrum mörk-
uðum,“ sagði hann.
Haukur segir í samtali við Morgunblaðið almennt
um þróunina að undanförnu að ljóst sé að verðlag á
langflestum vörutegundum hér á landi hafi lækkað
og framlegð og álagning fyrirtækja í innflutningi,
bæði í smásölu og heildsölu, hafi verið að lækka
mikið. „Það má lesa út úr opinberum skýrslum að
skilvirkni og framleiðni í íslenskum verslunarfyrir-
tækjum er að aukast og álagning hefur verið að
lækka. Það hefur enginn boðað til blaðamannafund-
ar þó hann lækki álagningu. En ef einhver ætlar að
hætta að hækka álagningu, þá er boðað til blaða-
mannafundar. Þetta er ein allsherjar ekkifrétt,"
segir Haukur.
Neytendasamtökin og ASI gerðu tilraun til að
fara í saumana á verðmyndun innfluttrar matvöru í
janúar sl. en varð lítt ágengt þar sem afar erfitt
reynist að fá upplýsingar frá birgjum og verslun-
um. Sú athugun leiddi þó í Ijós að flutningskostnað-
ur hefði ekki hækkað á umræddu tímabili og verða
hækkanir ekki raktar til þess þáttar, skv. upplýs-
ingum sem fengust hjá Ágústu Ýr Þorbergsdóttur,
verkefnisstjóra samstarfsverkefnis Neytendasam-
takanna og ASÍ.
Amar Bjarnason, framkvæmdastjóra Gripið og
greitt, sem er fyrirtæki í eigu um 15 heildsala og
annast dreifingu á dagvöru, segist ekki hafa orðið
var við verðhækkanir hjá birgjum og heildsölum
líkt og talsmenn Baugs halda fram. Verðbreytingar
sem orðið hafi eigi sér eðlilegar skýringar.
„Það er engin spurning að smásalan hefur verið
að hækka vöruverð kerfisbundið í um það bil eitt
ár,“ segir einn heimildarmanna blaðsins sem þekkir
vel til á markaðinum. Bendir hann á að í raun hafi
öll samkeppni farið mjög minnkandi, langt sé síðan
menn sáu alvöru verðstríð á milli matvöruverslana
og baráttu um viðskiptavini. Segja megi að í 1-2 ár
hafi rikt eitthvert mesta logn á matvörumarkaðin-
um sem sést hafi í mörg ár. „Það hefur t.d. ekki orð-
ið verðstríð í grænmeti í tvö ár, sem var hefðbundið
á hverju sumri,“ bendir einn viðmælenda blaðsins
á.
ísland nær eina Evrópulandið
sem ekki mælir heildsöluverð
Mjög erfitt er að afla upplýsinga um verðmyndun
á matvöru og álagningu í heildsölu og dreifingar-
kostnað. Engar upplýsingar liggja fyrir opinber-
lega um verðmyndun matvöru á leið hennar frá
framleiðanda til neytanda í gegnum milliliði, flutn-
ingsfyrirtæki og vöruhús. Aðeins tvö lönd í Evrópu
mæla ekki og reikna út svokallaða framleiðenda- og
heildsöluvísitölu, en þau eru ísland og Austurríki,
skv. upplýsingum Rósmundar Guðnasonar á Hag-
stofu Islands. Hagstofan hefur mikinn áhuga á að
taka slíka vísitölumælingu í notkun og hefur verið
lögð fram beiðni um fjárveitingu á fjárlögum næsta
árs vegna þess verkefnis.
Bæði talsmenn matvörukaupmanna og innflytj-
enda taka raunar undir að þörf sé á að heildsöluvísi-
tala verði reiknuð. Talið er ljóst að slík
framleiðslu- og heildsöluvísitala, sem
mælir bæði verð framleiðenda og heild-
sölu, geti gefið mikilsverðar vísbending-
ar um undirliggjandi þætti í verðlags-
þróuninni.
Ólíkar upplýsingar um álagningu
Mjög misvísandi svör fást hjá viðmælendum þeg-
ar leitað var upplýsinga um hver væri meðalálag-
ning í matvöru- og heildverslun. Jón Ásgeir segist
áætla að meðalálagning matvöruverslana yfir allt
landið sé um 20% en meðalálagning heildsölunnar
sé 30%. Þá hafi innflutningstollar mikil áhrif á verð
í ákveðnum vöruflokkum. Auk þess sé mjög dýrt að
sigla með vörur til Islands. Hann segir flutnings-
gjöld ekki hafa hækkað að undanförnu en hins veg-
ar hafi ýmis þjónustugjöld skipafélaganna hækkað
mikið.
„Það er alveg ljóst að meðalálagning í heildsölu á
íslandi er um 30%. Ég held að ísland sé eina vest-
ræna landið þar sem meira er lagt á vöruna í heild-
sölu en í smásölu," segir Jón Asgeir. Hann segir
mikinn mun á álagningu heildsölu hér á landi og hjá
Þrátt fyrir að matvörukeðjurnar flytji í vaxandi
mæli þurrvöru beint til landsins snið- ________
ganga þær ekki íslensku heildsalana,
sem eru með umboð fyrir viðkomandi
merkjavöru við innkaupin.
„Þetta gerist með tvennum hætti,“
segir Jón Ásgeir. ,Annars vegar kaup-
um við beint af heildsölum og svo er til
sú leið að við kaupum vöruna í vöruhúsi erlendis,
flytjum hana inn sjálfir en heildsalinn hér fær um-
boðsþóknun fyrir að markaðssetja vöruna, en hann
er í raun umboðsmaður vörunnar. Við sjáum þannig
um að kaupa inn, flytja vöruna til landsins, setjum
hana á lager og dreifum henni. Það er ekkert kerfi
eins ódýrt og kerfið okkar. Við munum sjá þá þróun
að heildsalar og birgjar taki sig saman um dreif-
ingu á matvöru," segir Jón.
Engin alvöru
verðstríð háð á
markaðinum
lengur
Umskipti
á matvöru-
markaði
*
Island er eitt á báti með Austurríki sem einu Evrópuþjóðirn-
ar sem ekki birta heildsöluvísitölu. Þrátt fyrir háværar um-
ræður um verðhækkanir á matvörumarkaði liggja engar upp-
lýsingar fyrir um verðmyndun matvöru. I grein Ómars
Friðrikssonar kemur fram að margir eru þeirrar skoðunar að
samkeppni sé hverfandi á matvörumarkaði vegna meiri sam-
þjöppunar. Stóru matvörukeðjurnar boða beinan innflutning
og hagræðingu en stærri heildsölur laga sig að nýjum mark-
aðsaðstæðum og telja hlutverki sínu hvergi nærri lokið.
Morgunblaðið/Kristján Kristjánsson
Matvöruverslun á Islandi gengur í gegnum miklar breytingar.
heildsölum sem Baugur skiptir við erlendis. Þó beri
að taka fram að íslenskir heildsalar sjái yfirleitt um
markaðssetningu vörunnar. „En þessi grein leitar
ekki hagræðingar nema að litlu leyti. Yfirleitt eru
stærri heildsölur úti með sameiginlegt vöruhús og
sameiginlega dreifingu. Hérna er hins vegar mikið
óhagræði. Það þarf ekki annað en að aka um Sunda-
garða og Skútuvoginn og sjá þessar heildsölur þar
hlið við hlið, hver með sitt vöruhús, hver með sitt
innkaupakerfi, sölumenn, dreifingu og svo fram-
vegis,“ segir Jón Ásgeir.
Fram hefur komið að framlegð í verslunum
Baugs, þ.e. mismunur útsöluverðs og verð að-
keyptrar vöru, sé 21,7%.
Heildsalar segja það fjarri lagi að meðalheild-
söluálagning sé á bilinu 20-30% eins og ýmsir við-
mælendur blaðsins halda fram. Mjög ólíkar tölur
eru nefndar meðal birgja og innan matvöruverslun-
arinnar. Nokkrir viðmælenda segja að þó finna
megi dæmi um yfir 20-25% álagningu birgja séu
þau tilfelli mun fleiri þar sem álagningarhlutfallið
sé til muna lægra. Einnig er bent á að hafa beri í
huga að búið hafi verið til flókið afsláttarkerfi, út
frá verðlistum innflytjendanna, sem sé mjög frá-
brugðið því sem þekkt sé í flestum nálægum lönd-
um.
Haukur Þ. Hauksson segist ekki geta svarað því
hver sé meðalálagning heildsala hér á landi. í félag-
inu séu 300 fyrirtæki heildsala og smásala og stór
hluti þeirra séu lokuð fjölskyldufyrirtæki og því
liggi þessar upplýsingar ekki frammi.
Friðþjófur O. Johnson, forstjóri Ó. Johnson &
Kaaber, segir erfitt að gefa ákveðna mynd af með-
alálagningu í heilsölu, enda sé hún mjög misjöfn og
ráðist af ýmsu, s.s. magni, verðstofni, samkeppni og
fleiri þáttum. „Auk þess eru ýmsar matvörur háðar
miklum sveiflum á heimsmarkaði, en eins og flestir
vita sveiflast verð á t.d. sykri, hveiti, maís o.fl. mikið
eftir veðurfari, þ.e. regni og hita. Einnig hafa
stærri fjárfestar eins og erlendir lífeyrissjóðir o.fl.
stundað síaukna spákaupmennsku á þessum mörk-
uðum, þannig að verð sveiflast enn frekar. Þau mat-
væli sem í grunn byggjast á þessum afurðum hljóta
þar af leiðandi að sveiflast eftir þessu,“ segir hann.
Samþjöppun
Smásölumarkaðurinn fyrir daglegar neysluvörur
á höfuðborgarsvæðinu hefur tekið stórstígum
breytingum á undanförnum misserum. Skv. athug-
unum Samkeppnisstofnunar á seinasta ári voru
Baugsverslanirnar og Kaupássverslanirnar þá
komnar með um eða yfir 80% markaðshlutdeild á
höfuðborgarsvæðinu, miðað við hlutdeild einstakra
verslana á árinu 1998.
Samkeppnisráð komst að þeirri niðurstöðu í júlí í
fyrra að yfirtaka Baugs á Vöruveltunni, sem rak 10-
11 verslanirnar, hafi haft í för með sér aukningu á
markaðshlutdeild fyrirtækisins úr rúmlega 50% í
57-58% á smásölumarkaði fyrir matvöru. „Stærsti
keppinauturinn er Kaupás, sem rekur Nóatúns-
verslanirnar, 11-11 og KÁ, og hefur markaðshlut-
deild Kaupáss aukist eftir yfirtökuna, úr 20 í 25%,
þar sem Kaupás keypti þær Nýkaupsverslanir sem
Baugur seldi. Markaðshlutdeild annarra keppi-
nauta á þessum markaði er á bilinu 2-5%,“ segir í
áliti samkeppnisráðs. Ekki er talið að markaðshlut-
deild keðjanna hafi breyst nema að óverulegu leyti
frájpví að þessi athugun var gerð.
Á aðfangamarkaðinum, þ.e. markaðinum fyrir
viðskipti matvöruverslana við birgja, hefur einnig
átt sér stað samþjöppun og það sem einkennt hefur
þróun á þessum markaði undanfarin ár er stofnun
og rekstur eigin aðfangafyrirtækja stærstu versl-
unai’keðjanna. Auk Aðfanga er Búr ehf. stærst
þessara fyrirtækja. Búr annast innkaup og dreif-
ingu fyrir verslanir Kaupáss, þ.e. Nóatún, 11-11 og
Kaupfélag Árnesinga, auk flest allra kaupfélaga.
Að mati samkeppnisráðsins taldist markaðshlut-
deild Aðfanga 43% eftir yfirtökuna og sölu tveggja
Nýkaupsverslana og Búrs um 41%.
Stórmarkaðir juku veltu sína um 27,2% á fyrstu
10 mánuðum seinasta árs miðað við sama tíma 1998,
en velta matvöruverslana undir 400 fermetrum
dróst saman um 13,5% skv. upplýsingum Þjóðhags-
stofnunar.
Gátu ekki hækkað vegna þess hve sam-
keppnivar hörð
Það er mat nokkurra viðmælenda að rík ástæða
sé til að hafa áhyggjur af fákeppni þar sem aðstæð-
ur á matvörumarkaðinum og rekstrarumhverfi séu
gjörbreyttar frá því sem áður var.
„Markaðurinn er nú allur miklu viðráðanlegri,
landslagið er gjörbreytt og það gefur mönnum færi
á að hækka vöruverð ef þeir kjósa svo, hvort sem
það er tilefni til þess eða ekki. Lengi vel var ástand-
ið þannig, að jafnvel þó um verulegar hækkanir
væri að ræða á innflutningsverði gátu verslanirnar
ekki hækkað útsöluverðið. Þannig var kaffiverð t.d.
óbreytt í tvö ár þrátt fyrir hækkanir á heimsmark-
aðsverði á kaffi. Samkeppnin var það blóðug að það
þorði enginn að hækka kaffið. Nú þurfa aðeins tveir
aðilar að tala saman og allur markaðurinn fylgir á
eftir. Það er enginn óþekkur lengur á markaðinum
sem ekki dansar með,“ segir einn viðmælenda
blaðsins.
Ljóst er talið að sameining verslunarkeðjanna
hefur verið mjög kostnaðarsöm og átt hafi sér stað
mikil fjárfesting í verslunarhúsnæði. Því er m.a.
haldið fram að þegur Baugur byggði 10 þúsund fer-
metra vörugeymslu hafi í raun orðið til enn einn
milliliðurinn og staðhæfa sumir heimildarmanna að
kostnaðarálagning vegna vöruhússins sé 6-7%.
Jón Ásgeir vísar því á bug að Aðfóng séu kostn-
aðaraukandi milliliður í verslunarkerfi Baugs. „Það
er ekki aðeins að við kaupum inn á einum stað held-
ur fá allar verslanimar afgreiðslu á einum stað. Áð-
ur fyrr var t.d. venjuleg Bónusverslun að fá 150
vörusendingar þegar hún keypti inn beint af
heildsalanum og hafði ekkert vöruhús á bak við sig,
í dag fær hún kannski 6. Það er því mikið hagræði
að skapast í verslununum líka.“
Jón Ásgeir segir rangt að Aðföng taki 6-7% fyrir
sinn þátt í dreifingunni og segir hagræðingu í vöru-
húsinu sambærilega því sem þekkist erlendis.
Þarna sé um að ræða milliliði þar sem vöruhúsa-
dreifingarkostnaður sé á bilinu 3-4% andstætt
heildsalanum sem taki hátt í 20% fyrir sömu þjón-
ustu að markaðsgjaldinu frátöldu.
Jón Ásgeir segir að vöruhús Aðfanga skili aug-
ljósri hagræðingu fyrir fyrirtækið. Sex vörubílar
sjái um dreifinguna frá húsinu í verslanir.
„Þar er mjög sjáanlegur sparnaður auk þess sem
það skiptir miklu máli við innkaup sé hægt að
kaupa inn á aðfangalager í gámum eða á brettum.
Þegar gerðir eru samningar við stærri vöruhús er-
lendis skiptir máli að geta keypt fyrir ákveðna upp-
hæð svo hægt sé að njóta ákveðinna kjara.“
Aukin harka í viðskiptum
Fram kom í samtölum við nokkra heimildarmenn
á markaðinum, sem ekki vildu koma fram undir
nafni, að harkan hefði aukist í samskiptum verslana
og birgja. „Heildsalar hafa þurft að lúta í grasið
fyrir stóru aðilunum, sem hafa einfaldlega hótað að
henda vörum þeirra út. Hins vegar er mikill fjöldi
fólks að vinna hjá heildsölum og þjóna stóru versl-
ununum gríðarlega vel, sem þær eiga ekki mögu-
leika á að gera sjálfar,“ sagði einn viðmælenda
blaðsins.
„Baugur hefur náð svo sterkri samningsstöðu að
hann getur aukið álagninguna, krafist
meiri afslátta af birgjum og hótað að
öðrum kosti að flytja vörur beint inn.
Þeir gera orðið svo óheyrilegar kröfur
um þjónustu að engu lagi er líkt,“ segir
annar heimildarmaður blaðsins.
„Viðskiptin á þessum markaði eru
með ýmsum hætti,“ sagði Jón Ásgeir þegar þetta
var borið undir hann. „Það er alveg ljóst að verslan-
ir okkar eru að kaupa vörur og selja og breyta vöru-
vali fram og til baka. Það er vel hægt að gera sér í
hugarlund að heildsalar séu ósáttir þegar vörur
þeirra eru ekki lengur inn í vöruvali verslana, en
ástæðan fyrir því er sú að þær eru ekki lengur vin-
sælar meðal neytenda eða samkeppnishæfar í
verði. Menn hafa ekki aðrar hvatir að leiðarljósi í
innkaupum en þessar. Vöruhús okkar hefur skýr
markmið um að kaupa þar sem verðið er lægst, það
ætlar sér að vera með bestu viðskiptakjör á Islandi,
enda stærsti kaupandi matvöru. Þessum markmið-
um er fylgt og ég held að framkoma okkar við
birgja sé í góðu lagi, miðað við það sem gerist er-
lendis þar sem menn eru að kaupa hillupláss dýrum
dómi til að gefa ákveðinn byrjunarafslátt af vöru á
meðan hún er að komast inn í vöruval, sem getur
numið allt upp undir 50%. Ég held að menn hafi
bara verið of góðu vanir hér og hrokkið í kút þegar
þessi hagræðingarbylgja fór af stað,“ segir Jón As-
geir.
Færri, stærri og öflugri heildsölufyrirtæki
Að sögn Hauks Þ. Haukssonar, formanns FÍS*
hefur heildsölum fækkað að undanfömu. Heildsöl-
ur hafa sameinast í ríkum mæli að undanfornu.
Ætla megi að um 90% vara sem koma í gegnum
heildsölur inn á matvörumarkaðinn séu frá 15
heildsölum, og 5-6 heildsalar séu þar uppistaðan.
„Það er nú orðið svo að matvöruheildsalar eru til-
tölulega fáir en stórir. Þeir eru mjög tæknivæddir
og hafa fjárfest mikið, bæði í húsnæði og tæknibún-
aði. Skilvirkni þeirra hefur aukist," segir hann.
„I flestum löndum er það hlutverk innflytjand-
ans, sem er nokkurskonar framlengdur armur
framleiðandans, að sjá um markaðssetningu og
kynna vöruna sjálfa og það er það sem heildsalar
gera hér á landi, að kynna vöruna, koma henni á
markað og svo er það hlutverk smásalans að selja
vöruna,“ segir Haukur.
„Völdin hafa verið að færast frá heildsalanum og
framleiðandanum til smásalans. Við höfum ekki
nema þrjá stóra smásala hér á landi og það eru því í
rauninni gefnir miklu meiri afslættir í dag en gert
var áður vegna þess að þeir eru með töglin og
hagldirnar. Þetta ástand hefur versnað eftir úr-
skurð samkeppnisráðs sl. sumar, þar sem ráðið
taldi sig ekki geta komið í veg fyrir samrunann.
Ákveðnir menn í verslun á íslandi héldu því fram
þá að þessi niðurstaða væri ávísun á 4-6% hækkun.
Þetta styrkti stöðu þeirra svo mikið. Núna er verið
að breyta samkeppnislögunum, mjög til bóta, en ef
sú breyting hefði verið komin á í fyrra hefði þetta
aldrei gengið í gegn,“ segir Haukur.
Einn heildsala sem rætt var við sagði það álita-
mál hvort aukinn beinn innflutningur matvöru:
verslanakeðjanna kæmi verr niður á heildsölum en r
verslununum sjálfum þegar upp væri staðið. „Það
er ekki nóg að varan standi til boða í verslununum,
það þarf að auglýsa þær og kynna þær. Ég hef ekki
séð matvörukeðjumar auglýsa sérstaklega vörur
sem þær hafa flutt inn beint.“
Jón Ásgeir var spurður hvort ekki væri óhjá-
kvæmilegt að það hlutverk heildsalanna að sjá um
markaðssetningu vöru og kynningu færðist yfir á
herðar matvörukeðjanna þegar þær auka beinan
innflutning. „Jú, og síðustu misseri hafa verslanir
verið að taka yfir markaðssetningu á ákveðnum
vöruflokkum. Ég held að við getum gert það alveg
jafn vel og heildsalinn," segir Jón Ásgeir.
„Hlutverk heildsala er að breytast. í dag erum
við fyrst og fremst markaðsfyrirtæki með það hlut-
verk að koma vörum sem kynntar hafa verið með
auglýsingum og neytandinn óskar, á þann stað sem
óskað er, á þeim tíma sem lofað hefur verið, á því
verði sem markaðurinn krefst. Starfsemi okkar í
framtíðinni gengur því í raun ekki endilega út á það
að halda lager og sjá um dreifingu,“ segir Friðþjóf-
ur Ó. Johnson.
„Lager- og dreifingarmiðstöðvar eru það sem
koma skal, hvort sem mönnum líkar það eða ekki.
Við hjá Ó. Johnson & Kaaber hf. skilgreinum okkur
því ekki sem heildsala heldur sem markaðsfyrir-
tæki, sem er að framfylgja stefnu okkar birgja og
ná samningum við okkar viðskiptamenn fyrir okkar
birgja," segir hann. Friðþjófur segir álagningu ekki
hafa verið aukna hjá fyrirtækinu. „Þvert á móti hef-
ur mikil hagræðing átt sér stað hjá fyrirtækinu sem
hefur leitt til þess að betra verð hefur náðst í samn-‘
ingum við birgja, „enda er það jafnframt hlutverk
markaðsfyrirtækja að semja um verð sem viðsemj-
endur eru sáttir við. Annars ætti sala sér varla
stað.“
Verslunin á við flutningavandamál að stríða
Að jafnaði fara tæp 60% af þeim vörum sem seld-
ar eru í verslunum Baugs í gegnum vöruhús Að-
fanga. Fram hefur komið að Búr hyggur einnig á
aukna hagræðingu í vörudreifingu og hefur boðið út
allt birgðahald fyrir verslanir Kaupáss, kaupfélag-
anna o.fl.
Jón Scheving Thorsteinsson, framkvæmdastjóri
birgðasviðs Baugs, telur að verslun á Islandi eigi
við flutningavandamál að stríða og hér hafi ekki
verið innleiddar í nógu ríkum mæli nýjustu aðferðir
á sviði vörustjórnunar. Þessi kostnaðarþáttur sé ‘
því líklega verulega hærri hér en nauð-
syn beri til og breytingar þar á geti leitt
til lækkaðs vöruverðs. I grein sem Jón
hefur tekið saman kemur fram að sam-
tals eru um 200 matvöruverslanir á land-
inu sem versla með þurrvörur, ferskvör-
ur, kælivörur og frystivörur. Gera megi
ráð fyrir að samtals sé um að ræða 30 þúsund kassa
sem fari um dreifingarkerfi verslana hvern dag 6
daga vikunnar. Þessu hefur fylgt að í landinu séu
margir vörulagerar, mikil umsýsla, lágur veltu-
hraði, og hálftómir trukkar keyra út vörur í versl-
anir þar sem langur biðtími er við verslanir. Hann
bendir á að nýta megi flutningskerfið betur og fá^
fleiri birgja til samstarfs, stytta megi flutningskeðj'-
una með hálfsjálfvirkum pöntunum og auka sam-
vinnu við erlenda og innlenda framleiðendur.
Friðþjófur Johnson telur að mikilvægi vöru-
merkjanna muni aukast í framtíðinni, sérstaklega
með til komu aukinnar netverslunar. „Þá verður
auglýsinga- og kynningarþátturinn jafnvel mun
mikilvægari en hann er í dag. Það er í rauninni okk-
ar hlutverk að sjá um að varan sé til staðar, auglýst
og á réttum stað á réttum tíma,“ segir hann.
Miklar breyt-
ingar á vöru-
stýringu og
innflutningi