Morgunblaðið - 15.04.2000, Blaðsíða 58

58 LAUGARDAGUR 15. APRÍL 2000
1-------------------------
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
KALDASTRÍÐSÁRÓÐUR UM
RÚSSAGULL í FJÖLMIÐLUM
Enn mun þd reimt á Kili
Liðið er hátt á aðra öld
ennmunþóreimtáKili
__ segir Jón Helgason prófessor í
"~~kvæði sínu, Áfangar. Nú er liðinn
áratugur frá lokum kalda stríðsins,
en víðar er reimt en á Kili. Uppvakn-
ingar og draugar ríða húsum manna,
lifandi sem látinna. Nú í
haust brast á hrina um
fjárstuðning Kommún-
istaflokks Sovétríkj-
anna við Kommúnista-
flokkinn og Sósialista-
flokkinn hér í fjölmiðl-
um.
Stöð 2 reið á vaðið og
skýrði frá skjalafundi í
Moskvu, þar sem heim-
ilað er að greiða Sósial-
istaflokknum hér
100.000 dollara (tæpar
~<*:í0 milljónir króna á nú-
virði) á árunum 1956-
1966. Ámi Snævarr,
sagnfræðingur, stýrði
þessum fréttaflutningi
á Stöð 2 og birti mynd á skjánum af
húsi því, sem Borgarfell hefur aðset-
ur. Til áherslu var skiltið með nafni
Borgarfells sérstaklega blásið upp.
Fréttinni fylgdi viðtal við Jón Ólafs-
son, fræðimann og heimspeking, þar
sem hann segir að einnig hafí ágóði af
fyrirtækjum í eigu flokksmanna
.>runnið til flokksins og nefnir þar
Borgarfell sérstaklega til.
Ekki virðist það hafa hvarflað að
sagnfræðingnum, né yfírmönnum
hans á Stöð 2, að hafa samband við
Borgarfell áður en fréttin var birt.
þeir kusu í staðinn að láta Glám ríða
húsum hjá óviðkomandi fólki og gefa
Gróusögunum lausan tauminn. Ef
þetta fólk hefði haft samband við mig,
áður en fréttin var birt á Stöð 2, hefði
ég getað skýrt frá því, að Borgarfell
átti engin viðskipti við Sovétríkin, ut-
an einu sinni, að Borgarfell hafði
milligöngu um kaup á tveimur setj-
aravélum fyrir Prentsmiðju Þjóðvilj-
ans og Prentsmiðju Suðurlands, sem
að sjálfsögðu komu eftir venjulegum
. verslunarleiðum og greiddar gegnum
‘Landsbanka íslands.
Ég hefði líka skýrt þeim frá, að
vissulega var Borgarfell upphaflega
stofnað til að reyna að létta undir
starfsemi Sósíalistaflokksins. Þetta
var mikil bjartsýni, sem byggð var á
því, að takast myndi að afla umboða
fyrir vörur frá löndunum austan-
tjalds sem einhver slægur væri í. Það
var tálvon ein. Allar meginvörur,
bæði innflutnings- og útflutningsvör-
ur til og frá Sovétríkjunum, lentu að
sjálfsögðu í höndum gróinna fyrir-
tækja í fískútflutningi og í innflutn-
ingi á olíu, benzíni, timbri, jámi og
annarri megin- og magnvöru. Það
kom líka í ljós, að yfirvöld í Sovétríkj-
unum voru í raun andstæð öllum við-
• -' skiptum við fyrirtæki, sem ekki voru í
náðinni hjá íslenskum yfírvöldum.
Þetta sannaðist með þá einu vöruteg-
und, utan ofangreindrar megin- og
magnvöru, sem var nokkuð eftir-
sóknarverð frá Sovétríkjunum, en
það voru bifreiðar. í samræmi við
þessa stefnu var umboðið fyrir bif-
reiðar veitt fyrirtæki, sem stofnað
var að undirlagi stjórnvalda hér.
Það var því ekki um auðugan garð
að gresja fyrir önnur fyrirtæki að
flytja inn vörur frá Sovétríkjunum.
Öllum var að sjálfsögðu ljóst, að Sov-
.éfríkin, sem ekki voru þekkt fyrir
framleiðslu léttiðnaðar og neysluvara
fyrir stríð, voru það enn síður eftir
stríð, með landið flakandi í sárum.
Sovétríkin voru bókstaflega ekki
samkeppnisfær í útflutningi á léttiðn-
aðar- og neysluvöru og ekkert íýrir-
tæki, sem ætlaði sér að lifa og græða
á slíkum innflutningi myndi lifa af.
J£»ar við bættist, að Borgarfell hafði
ekkert fjármagn til að standa að
neinum innflutningi að gagni. Það
kom líka strax í ljós, að fyrirtækið
hafði enga burði til að styrkja Sósíal-
istaflokkinn, barðist í bökkum og lá
við gjaldþroti. Ég tók að mér að
bjarga því sem bjargað varð með því
að taka að mér stjóm þess árið 1957.
Árið 1960 keypti ég svo
fyrirtækið og hefir það
verið eign fjölskyld-
unnar í 40 ár, henni til
lífsviðurværis. Borgar-
fell gat aldrei stutt við
bakið á Sósíalista-
flokknum og mætti
segja að fyrirtækið hafi
frekar stutt Sjálfstæð-
isflokkinn þar sem það
auglýsti meira í Morg-
unblaðinu en Þjóðvilj-
anum!
Ég hafði eiginlega
ekki hugsað mér að
svara tilraun Stöðvar 2
til að tengja Borgarfell
við meintan fjárstuðn-
ing Kommúnistaflokks Sovétríkj-
anna við íslenska sósialista; ef menn
kysu að haga sér eins og götustrákar
væri það þeirra mál. En þegar ég
frétti stuttu síðar, að út kæmi bók eft-
ir Jón Ólafsson, fræðimann og heim-
speking, um samskipti Sovétríkjanna
og íslenskra sósialista, þótti mér rétt
að glugga í bókina. Ég sá þá strax, að
mér væri ekki stætt á því að svara
ekki helstu rangfærslunum, sem þar
koma fram. Ég tek fram, að það er
ekki Jón sjálfur, sem er með rang-
færslur og ósannindi, heldur er þetta
að finna í sjálfum skjölunum, sem Jón
byggir á. Því miður dregur hann ál-
yktanir af þessum vaðli gagnrýnis-
laust og fellur í sömu gryfju o'g Stöð
2, að hafa ekki samband við málsaðila
áður en hann dregur ályktanir og
skrifar heila bók.
Borgarfell og
Sósíalistaflokkurinn
Á fundi hjá Máli og menningu í
Súfistanum í nóvember sl. um bók
Jóns, Kæru félagar, skýrði ég frá því,
að Sósialistaflokkurinn hefði aldrei
fengið neina peninga frá Borgarfelli,
því miður. Ef farið væri yfir verslun-
arskýrslur frá 1950 til endaloka Sov-
étríkjanna og annarra austantjalds-
ríkja mun koma í ljós, að magn og
verðgildi þeirra innflutningsvara,
sem fluttar voru þaðan til Islands á
vegum þeirra fyrirtækja, sem talin
voru tengd Sósíalistaflokknum, nema
svo lágri upphæð, að útilokað væri að
styrkja stjórnmálaflokka eða aðra af
ágóðanum.
Eins og kunnugt er, er Skattstof-
unni heimilt að taka bókhald fyrii'-
tækja til athugunar hvenær sem er.
Til gamans má geta þess að svo brá
við stuttu eftir stofnun Borgarfells,
að Skattstofan tók allt bókhald fyrir-
tækisins til athugunar, ekki einu
sinni, heldur þrisvar eða fjórum sinn-
um á nokkrum árum. Ekkert fannst
athugavert við bókhaldið og þegar
bókhaldinu var skilað síðast fylgdu
með hrósyrði um vandað bókhald.
Strax þegar ég tók við Borgarfelli
árið 1957 varð mér Ijóst, að útilokað
væri að reka fyrirtækið með því að
versla eingöngu við austantjaldslönd-
in, þó að vissulega hjálpaði það nokk-
uð, að gerðir voru svokallaðir vörusk-
iptasamningar (clearing) við þessi
lönd þannig að stjómvöld hér voru
neydd til að beina viðskiptum með
nokkrar vörutegundir til þessara
landa til að tryggja sölu á fískaf-
urðum okkar. Ég byrjaði fljótlega að
afla umboða vestantjalds. Á næstu
árum jukust viðskiptin við vesturlönd
þannig, að árið 1970 voru þau orðin
90%, en 10% við austantjaldslöndin.
Þegar sósíalistar misstu völdin aust-
Sannleikurinn er sá,
segir Halldór Jak-
obsson í fyrri grein
sinni, að Borgarfell
hafði upphaflega
umboð fyrir ýmis
fyrirtæki í austan-
tjaldslöndunum, en
naut aldrei, ég segi
aldrei, neinnar sér-
stakrar fyrir-
greiðslu.
antjalds var Borgarfell aðeins í við-
skiptum við tvö fyrirtæki þai-.
Áf þessu má Ijóst vera, að tilraun
Stöðvar 2 til að tengja Borgarfell við
fjárstuðning við Sósíalistaflokkinn
frá Sovétríkjunum er úr lausu lofti
gripin og skóladæmi um hvernig ekki
á að undirbúa og segja fréttir. Það
verður aldrei talin góð frétta-
mennska eða góð sagnfræði að kynna
sér ekki málin frá fleiri en einni hlið
og hafa ekki samband við málsaðila ef
hægt er, heldur kjósa að gaspra og
fleipra að hætti Hildiríðarsona og
Lyga-Marðar. Er nokkuð til sem
heitir siðanefnd sagnfræðinga, fræði-
manna eða fjölmiðla? Máske gæti sið-
anefnd blaðamanna komið hér að, ef
viðkomandi aðilar sjá ekki sóma sinn
í að biðjast afsökunar.
Kæru félagar
í bók Jóns Ólafssonar (bls. 179)
eru taldar upp fímm aðferðir Komm-
únistaflokks Sovétríkjanna við að
styðja Sósíalistaflokkinn hér. Minnir
sú þula mig óneitanlæga á frægan
mislestur sögupersónu hjá Halldóri
Laxness um 111. meðferð á skepnum.
Ég trúi því varla, að Jón hafi samið
þessa þulu, heldur hlýtur hún beinlín-
is eða óbeinlínis að vera tekin upp úr
skjölunum rússnesku. Ekki er ólík-
legt að misindismenn hafi farið hönd-
um um skjölin áður en Jón fekk þau í
hendur, gróðapungar í sovéska kerf-
inu eða leyniþjónustu Sovétríkjanna,
sem Jón segir að hafi átt að koma
fjárframlögunum til Sósialista-
flokksins til skila. Þulan er öll
svohljóðandi:
Ein aðferðin var sú að kosta til-
tekna starfsemi með fóstum fjár-
framlögum sem afhent voru í sendi-
ráðinu. Önnur aðferð var að kosta
tiltekin verkefni, annaðhvort með því
að senda fjárframlag í gegnum sendi-
ráðið eða með bankayfirfærslu.
Þriðja aðferðin var sú að beina við-
skiptum til fyrirtækja sem tengd
voru Sósíalistaflokknum og létu
ágóða renna til flokksins að einhverju
eða öllu leyti. Fjórða aðferðin var lán-
veitingar til flokkshollra fyrirtækja
eða fyrirtækja sem sósíalistar stjórn-
uðu. Slík lán voru stundum afskrifuð
þegar ft'am liðu stundir eða aðeins
greidd að hluta. Fimmta aðferðin var
beinar peningasendingar til að
bjarga málum þegar neyðarástand
hafði skapast eða til sérverkefna
Það eina, sem satt er í þulunni er
fyrsta aðferðin um að kosta tiltekna
starfsemi með föstum fjárframlög-
um, sem afhent voru í sovéska send-
iráðinu. Þarna er átt við starfsemi
MÍR á íslandi, sem vissulega var
kostuð af Sovétríkjunum og átti
aldrei að vera launungarmál, þótt yf-
irvöld þar kysu að pukrast með þetta.
Önnur aðferðin fellur um sjálfa sig.
Hún er sögð vera styrkur til tiltek-
inna verkefna með bankayfirfærsl-
um. Víst er að misjafn sauður er í
mörgu fé, en útilokað sýnist mér að
þeir í leyniþjónustu Sovétríkjanna
eða íslenskir sósíaliastar hafi verið
svo skyni skroppnir að senda og taka
við styrktarfé með bankayfirfærsl-
um. Fimmta aðferðin er svo vand-
ræðalegust af þeim öllum, sögð vera
beinar peningasendingar til að
bjarga málum, þegar neyðarástand
hafði skapast eða til sérverkefna.
Þeir hefðu þá átt að hafa nóg að gera í
Moskvu með að moka peningum til
íslands, því ég man ekki þann dag,
sem ekki var neyðarástand með út-
gáfu Þjóðviljans.
Þriðja aðferðin er sögð hafa verið
að beina viðskiptum til fyrirtækja,
sem tengd voru Sósíalistaflokknum
og létu ágóðann renna til flokksins að
einhverju eða öllu leyti og sú fjórða
lánveitingar til flokkshollra fyrir-
tækja, sem sósíalistar stjómuðu. Slík
lán hafi síðan verið afskrifuð þegar
fram liðu stundir eða aðeins greidd
að hluta.
Jón segir síðan í tilvísanaskrá á
bls. 317:
Þessi fyrirtæki voru einkum Borg-
arfell h/f, Baltic h/f., Elting [sicjTrad-
ing Co., Borgarey og Mars Trading
Co. Umsvif þess fyrstnefnda [letur-
breyting mín, HJ] og þess síðastn-
efnda voru mest.
Ég veit ekki til, að Elding Trading
hafi verið tengt Sósíalistaflokknum á
nokkurn hátt. Um Mars Trading veit
ég, að það fyrirtæki var ekki stofnað
til að styrkja Sósíalistaflokkinn, held-
ur var það frá upphafi einkafyrirtæki
Ægis Olafssonar, stofnað til að hafa
af því lífsviðurværi, á sama hátt og
Borgarfell hefir í 40 ár verið einka-
fyrirtæki mitt og fjölskyldunnar.
Ékki er því mótmælt, að Ægir er sós-
íalisti, en fyrr má nú rota en dauð-
rota, að halda því fram, að öll fyrir-
tæki í landinu séu tengd þeim
stjórnmálaflokki, sem eigendur
þeirra fylgja. Það er svo annað mál
hvort þessir eigendur geta eða vilja
styðja þá flokka, sem þeir fylgja, fjár-
hagslega. Vitað er, að Einar Ölgeirs-
son reyndi að styðja flokksbróður
sinn Ægi í vægast sagt stirðum við-
skiptum við fyrirtæki í Sovétríkjun-
um, sem einkum lýsti sér í síendur-
teknum sendingum gallaðrar vöru,
sem kostaði Maa'S Trading stórfé.
Þess skal getið, að Ægir varð braut-
ryðjandi í sölu á prjónavarningi og
niðursuðuvörum til Sovétríkjanna
með góðum árangri, sem styrkti
þessar atvinnugreinar verulega. Sem
frægt er orðið stöðvuðu Sovétríkin öll
viðskipti við Mars Trading Co. fyiir-
varalaust, þegar Ægir mótmælti op-
inberlega yfirgangi þeirra gegn
nágrannaríkjunum, og lögðu í rúst
lífsframfæri hans með einu penna-
striki. Baltic Trading, sem Jón nefnir
í bók sinni, hóf aldrei reglulega starf-
semi hér að ég veit.
Jón fellur hér í sömu gryfju og
Stöð 2 og sagnfræðingurinn þar, að
hafa ekki samband við málsaðila og
þykir mér það leitt hans vegna. Ég
hefði getað skýrt honum frá því sem
hér að ofan segir um samskipti Borg-
arfells við Sovétríkin og bætt við
ýmsu, sem varpað hefði ljósi á sam-
skipti Sovétríkjanna og Sósíalista-
flokksins og þannig gert bók hans
trúverðugri.
Hluti bókarinnar fjallar um pólit-
ísk samskipti Kommúnistaflokksins
og Sósíalistaflokksins við Sovétrfldn
og kemur þar fátt nýtt fram. Allir
vissu um þessi samskipti og í stefnu-
skrá flokkanna sagði að fylgst skuli
með framvindu mála í Sovétríkjun-
um. En það sem sagt er í bók Jóns
um Borgarfell er tómur þvættingur,
að því einu undanskildu, að Borgar-
fell var upphaflega stofnað til að
styrkja fjárhagsstöðu Sósíalista-
flokksins. Þessar missagnir gera það
að verkum að taka verður öllu því,
Halldór Jakobsson
sem sagt er í bókinni, með mikilli var-
fæmi.
Ekki nenni ég að elta ólar við allan
þann fjölda missagna, sem hafðar eru
eftir sendiherrum og verslunarfull-
trúum Sovétríkjanna hér um sam-
bandið við Borgarfell; nefni aðeins
nokkur dæmi. I bókinni segir, að
Borgarfell hafi aldrei svarað bréfum
þessara aðila og að verslunarfulltrúi
þeiiTa ætti að hitta framkvæmda-
stjóra Borgarfells til þess að ræða
möguleika á auknu vöruframboði frá
Sovétríkjunum (bls. 296-97).
Tvær milljónir sippubanda
Sannleikurinn er sá, að Borgarfell
fékk aldrei nein bréf frá þessum aðil-
um, né heldur hitti verslunarfulltrúi
þeirra mig að máli, nema það hafi
verið skilaboð hans til mín, að fulltrúi
frá fyrirtæki, sem hét Raznoexport
að mig minnir, hafði samband við mig
og bauð til kaups sippubönd. Hann
tók fram að minnsta magn væri einn
járnbrautarvagn, sem líklega væru
tvær milljónir sippubanda! Ekki
vantaði að hann hefði sýnishorn með-
ferðis, en það var svo lélegt að engu
tali tekur og útilokað, að nokkur vildi
kaupa svo mikið sem eitt stykki.
í bók Jóns segir, samkvæmt skjöl-
um þeirra í Moskvu, að Borgarfell
hafi ekki einokunarstöðu í innflutn-
ingi á neinu nema á ritvélum frá
Austur-Þýskalandi (bls. 296). Þetta
er rangt með farið. Borgarfell hafði
ekki einokunarstöðu í innflutningi á
ritvélum frá Austur-Þýskalandi; fyr-
irtækið Garðar Gíslason hafði einnig
umboð fyrir ritvélar þaðan. Enn
fremur var öllum innflytjendum rit-
véla heimilt að kaupa og selja þær rit-
vélar sem Borgarfell hafði umboð
fyrir. Sagt er einnig, að Einar 01-
geirsson hafi viljað fá umboð fjrir
rafmagnsvörur frá Sovétríkjunum og
að Borgarfell hafi sérhæft sig í raf-
vörum af ýmsu tagi, auk ritvéla.
Svona mætti lengi telja dæmi um
hreinan heilaspuna, sem Jón tekur
upp úr Moskvuskjölunum. Borgarfell
hefir aldrei sérhæft sig í rafmagns-
vörum.
Sannleikurinn er sá, að Borgarfell
hafði upphaflega umboð fyrir ýmis
fyrirtæki í austantjaldslöndum, en
naut aldrei, ég segi aldrei, neinnar
sérstakrar fyrirgreiðslu, hvorki í
formi lána né greiðslufresta. Hins
vegar malaði fjöldi fyrirtækja tengd
Sjálfstæðisflokknum gull vegna sér-
staklegra hagstæðra Viðskiptasamn-
inga við Sovétríkin, sem Einar 01-
geirsson átti drjúgan þátt í að komust
á, en var aldrei þakkað fyrir. Hluti af
þessu Rússagulli fór í kassa Sjálf-
stæðisflokksins.
Rússagullið og rússneskir
gróðapungar
íslendingar hafa allt frá stofnun
Sovétríkjanna heyrt kyrjaðan söng-
inn um, að tómir glæpamenn hafi
stjórnað þar frá upphafi. Þarna er
auðvitað of djúpt í 010001 tekið, en
sjálfsagt er misjafn sauður í mörgu
fé. Völdin hafa skapað hóp misindis-
manna og gróðapunga og er ekki frá-
leitt að telja, að peningar, sem heimil-
að hafi verið að greiða hingað, hafi
lent í vösum slíkra manna í valdakerf-
inu sovéska.
Jón Ólafsson byggir á Moskvu-
skjölunum, þar sem ekkert er sann-
leikanum samkvæmt um viðskiptin
við Borgarfell, þegai' hann ályktar:
Það varð smám saman viðurkennd
aðferð að beita fyrirtækjunum til að
fjármagna flokkstarfið og tvímæla-
laust það fyi-irkomulag sem hentaði
báðum aðilum best. (bls.198)
Jóni er máske vorkunn að draga
þessa ályktun, því að hann virðist
trúa í blindni á sannleiksgildi
Moskvuskjalanna. Ég spurði Jón á
Súfistafundinum hjá Máli og menn-
ingu, hvort hann hefði íhugað hvort
Moskvuskjölin gætu verið fólsuð. Jón
svaraði að útilokað væri að þau væru
öll fölsuð. Það má rétt vera, en allt
sem þar segir um fjárstuðning til
Sósíalistaflokksins gegnum Borgar-
fell er hreinn uppspuni. Það gerir
aðrar getgátur og fullyrðingar um
beinan fjárstuðning Sovétríkjanna
við Kommúnistaflokkinn og Sósíalist-
aflokkinn hér lítið trúverðugai', vægt
til orða tekið. Enda hefir Jón sjálfur
sagt, að hann hafi haft grun um, að
þeir peningar sem Moskvuskjölin
greina frá, að heimilað hafi verið að