Morgunblaðið - 23.05.2000, Qupperneq 64

64 ÞRIÐJUDAGUR 23. MAÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
FÓLK í FRÉTTUM
Husbóndi og hjú - eða öfugt. Dirk Bogarde og James Fox í Þjóninum(’63). Joseph Losey fyrir miðju, önnum kafinn við að leikstýra Miu Farrow og Elizabeth Taylor
í dellunni Secret Ceremony (’68).
ÞEIR eru til sem telja Joseph Los-
ey (1909-1984), til snillinga kvik-
myndagerðarinnar. Aðdáenda-
klúbburinn þó einkum í vinstri
kantinum, þar sem hann var ekki
síður dáður fyrir að vera píslar-
vottur harðlínumannsins Josephs
McCarthys. Oldungadeildarþing-
í inaðurinn sá komma í hverju horni
og kom því til leiðar að Losey var
rekinn úr Iandi fyrir pólitískar
skoðanir sínar undir nornaveiðum
óamerísku þingnefndarinnar um
og eftir miðja öldina. Losey varð
umsvifamikill í sínu nýja heima-
landi, Bretlandi, og varð tvímæla-
laust kunnastur allra þeirra utan-
garðsmanna sem urðu til á þessum
válegu tímum. Ekki svo að skilja
að Englendingar bæru hann á örm-
um sér, því fór fjarri, Losey var
hins vegar iðinn við að afla sér fjár
til kvikmyndagerðar og átti ekki
hvað síst gott samstarf við Evrópu-
útibú Hollywood-risanna þegar
gruggið tók að setjast á botninn.
Losey var fæddur inn í mennta-
mannafjölskyldu af hollenskum
uppruna. Faðirinn var lögfræðing-
ur og sjálfur lagði hann fyrir sig
lyfjafræði en umbrotatímarnir á
öndverðum fjórða áratugnum báru
góð fyrirheit og háskólanám ofur-
liði. Losey fékk vinnu sem auka-
leikari í leikhúsunum við Broa-
dway og þar með var grunnurinn
lagður undir ævistarfið. Fékkst
hann við bókmenntagagnrýni,
sviðs- og leikstjórn og hélt síðan til
Evrópu, sér til ánægju og yndis-
< auka. Fór alla leið til Moskvu og
nam fræði af sjálfum Eisenstein.
Sneri heim 1935 og vann sig upp á
Broadway sem einn sá athyglis-
verðasti í hópi ungra leikstjóra.
Setti m.a. upp verk eftir Berthold
Brecht og fleiri viðfangsefni af
vinstrisinnuðum, pólitískum toga,
fylgdu í kjölfarið. Hámarkið var
sjálfsagt leikritið Galileo Galilei,
ineð Charles Laughton í titilhlut-
verkinu, árið 1947.
Skömmu síðar bauð Dore
Schary, æðsti maður RKO-
kvikmyndaversins, Losey til við-
ræðna um að leikstýra sinni fyrstu
kvikmynd, The Boy With Green
Hair (’48). Þótti enginn merkis-
. viðburður en nógu góð til að Losey
var treyst til að Ieikstýra nokkrum
smámyndum til viðbótar. Ódýrar
allar og á mörkum þess að falla í
B-flokk. Þeirra á meðal endurgerð
þýsku myndarinnar M, The
Lawless (’50), og The Prowler
(’51), sem þótti einna best.
Losey var önnum kafinn við
gerð ítalsk-bandarískrar myndar,
Stranger on the Prowl niðri á It-
alíu síðla árs ’51, er hann fékk
stefnu um að mæta fyrir óamer-
ísku nefndinni. Einhver samstarfs-
manna hans hafði vitnað gegn hon-
'ura fyrir þessum rannsóknarrétti.
Er leikstjórinn sneri aftur heim
var hann þegar kominn á svartan
lista kommúnistabananna, ekki um
annað að ræða en að flýja land.
Losey settist að í Bretlandi 1953
og hagur hans fór smám saman að
vænkast. Fyrstu myndirnar þykja
lítt eftirminnilegar. The Sleeping
Tiger og The Intimate Stranger
JOSEPH LOSEY
Alan Bates og Edward Fox í Sendiboðanum -
The Go-Between (’71).
(báðar ’50), voru gerðar und-
ir dulnefni; McCarthyisminn
teygði enn krumluna út fyrir
landsteinana. Time Without
a Pity (’57), sú fyrsta sem
framleiðendur voguðu sér að
eigna flóttamanninum. 1959
kom Blind Date, myndin sem
kom Losey á framabrautina.
Lítil en hröð spennumynd
með Stanley Baker og Hardy
Kruger. Nýtti Losey úti-
tökurnar í London á áhrifar-
íkari hátt en áður þekktist.
Fangelsisdramað The Crim-
inal (’60), var jafnvel enn
sterkara og Baker að-
sópsmikill í aðalhlutverki.
The Damned (’62) og Eva
(’62), voru ekkert of vel lukk-
aðar þreifingar - vísinda-
skáldsögulegar og meló-
dramatískar.
Losey hafði markað sér
stefnu en það var ekki fyrr
en með Þjóninum - The Ser-
vant (’62), sem hann vakti heimsat-
hygli og komst í fremstu raðir í
leikstjórastétt. Myndin var sú um-
talaðsta á árinu og Losey fylgdi
henni vel eftir með King and
Country (’64), með stórleik Toms
Courtenay sem besta þættin-
um í áhrifaríkri mynd um
stríðsréttarhöld. Courtenay er
öbreyttur hermaður og lið-
hlaupi sem lögmaðurinn Dirk
Bogarde er fenginn til að
verja. Ber í fyrstunni Iitla
virðingu fyrir skjólstæðing-
num en snýst smám saman á
sveif með þessum ómenntaða,
volaða undirmálsmanni.
Hollywood kom við sögu
hinnar undarlegu og yfir höf-
uð mislukkuðu Modesty Blaise
(’66), kvikmyndaborgin var að
reyna að finna kvenlegt svar
við hinum feikivinsæla Bond.
Það gekk ekki eftir og Losey
örugglega ekki leikstjórinn til
að valda því. Öllu verri var
Boom! (’68), með hjónunum
Elizabeth Taylor og Richard
Burton. Jafnvel slakari en
nafnið. Secret Ceremony (’68),
með Liz og Robert Mitchum
var síst betri. Aftur rofaði til
með Figures in a Landscape (’70).
Allavega er hún minnisstæð þessi
undarlega mynd sem er frá upp-
hafi til enda eltingaleikur yfir-
valda við tvo fanga (Robert Shaw,
Malcolm McDowell). Aðal-
leitartækin voru þyrlur og nýtti
Losey sér kvikmyndalega mögu-
leika þeirra einna fyrstu manna.
Ferill Loseys er óvenju kafla-
skiptur. A milli glittir í perlur og
nú var komið að Slysi - Accident
(’67) og The Go-Between (’71).
Báðar teljast með bestu myndum
leikstjórans, einkum er sú síðar-
nefnda eftirminnileg pers-
ónuskoðun og trúverðug fongun
liðins tíðaranda.
Eftir þessar ágætismyndir fer að
halla undan fæti. Losey settist að
mestu leyti að í Frakklandi, þar
sem hann gerði m.a. þá vondu
mynd, The Assasination of Trotsky
(’72), með Richard Burton, illa á
sig kominn, í titilhlutverkinu.
Brúðulnísið (’73), eftir Ibsen, stát-
aði af Jane Fonda, sem er prýðis-
góð en leikhúsleg. Tom Stoppard
skrifaði handrit The Roamantic
English Woman (’75), sem þykir
sama marki brennd - kvikmyndað
leikhús. Mr Klein (’76), þykir best
Frakklandsmyndanna. Don Giov-
anni (’79), kvikmynduð uppsetning
óperu Mozarts, er sögð ein besta
mynd Loseys, sem að líkindum
hefði ekki vegnað verr í Icikhúsinu
sem jafnan stóð honum svo nærri.
Sígild myndbönd
ÞJÓNNINN
(THE SERVANT) 1963
★★★★
Ósjálfstæður auðmaður (James
Fox) ræður sér einkaþjón (Dirk
Bogarde) sem smám saman tekur
húsbóndavaldið á heimilinu. Mögn-
uð líkingasaga um siðferðilega
hnignun, úrkynjun og úrræðaleysi
valdastéttarinnar. Kynferðislegur
undirtónninn er afar sterkur og
magnaðsti þáttur ógleymanlegrar
myndar. Losey rís í hæðir sem leik-
stjóri, handrit Harolds Pinters (e.
skáldsögu er litlu síðra. Besti þátt-
ur myndarinnar er þó afburðaleikur
pólanna þriggja; tæfunnar, tálbeit-
unnar Söru Miles, hins veiklundaða
aðalsmanns í höndum James Fox.
Svo er það háll sem áll klækjaref-
urinn, þjónninn Dirk Bogarde.
Hann var jafnan sjálfum sér líkur
en hér fer hann á kostum. And-
rúmsloftið er svo gjörspillt að það
smitar frá sér. Myndir um hús-
bændur og hjú gerast vart betri né
perralegri, dæmisögur um hið illa
og hið góða í mannssálinni tæpast
eftirminnilegri.
SENDIBOÐINN -
THE GO-BETWEEN 1971
★★★★
Undur vel sögð ástarsaga af ung-
ri hefðarkonu (Julie Christie) og
ástmanni hennar (Alan Bates),
bónda sem er ekki talinn hennar
verðugur enda fer allt úrskeiðis
þegar upp kemst um samband
þeirra. Sögumaður er unglingspilt-
ur (Dominic Guard), sem þau nota
til að koma skilaboðum sín á milli.
Sögutíminn er um aldamótin 1900.
Tíminn líður, sendiboðinn orðinn
fullorðinn maður (Sir Michael
Redgrave). Þá fær hann óvænt boð
frá konunni (sem hann sjálfur unni
í æsku), um að fara enn eina sendi-
ferðina. Losey dregur upp eftir-
minnilega mynd af Englandi á ár-
unum fyrir fyrri heimsstyrjöld,
forboðinni ást, stéttaskiptingunni,
og ekki síst áhrifunum sem fyrsta
ástin hefur á ungan dreng og fylgir
honum til lífstíðar. Leikararnir,
einkum Bates og Christie, standa
enn íyrir hugskotssjónum í áhrifa-
ríkri mynd sem vann Gullpálmann í
Cannes.
SLYS (ACCIDENT) 1967
★★★%
Vönduð en bókmenntaleg og upp-
skrúfuð kvikmyndagerð Harolds
Pinters á skáldsögu Nicholas Mosl-
eys, en Losey heldur áhugasömum
áhorfendum við efnið. Myndin ger-
ist í Oxford á sjöunda áratugnum.
Háskólakennarar skoða aðdraganda
og afleiðingar fráfalls eins nem-
andans (Michael York), þar sem
m.a. snúin ástamál koma við sögu.
Gott sýnishorn af vandvirknislegum
vinnubrögðum hins landflótta,
bandaríska leikstjóra, sem átti enn
betri samvinnu við Dirk Bogarde í
Þjóninum - The Servant. Ahuga-
verð mannlífsskoðun í góðum hönd-
um Bogardes, Stanleys heitins Bak-
ers, Vivien Merchant, en Michael
York (í einu af sínum fyrstu hlut-
verkum), afleitur að venju.
Sæbjörn Valdimarsson
Magni Þorsteinsson, Ingvi Örn Þorsteinsson og Kristján Kristjánsson
voru að vonum stoltir af stofunni sinni á laugardagskvöldið.
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
Dj Tommi og Ýmir Bongo héldu taktinn.
Rauðhetta
klippa á
HÁRSTOFAN Rauðhetta og úlfur-
inn var nýverið opnuð í skemmti-
legu húsnæði við Laugaveg 7. Ein-
falt en smekklegt útlit stofunnar
hefur vakið verðskuldaða athygli
en það voru eigendurnir sjálfir,
klippararnir Magni Þorsteinsson,
og úlfurinn
borðann
Ingvi Örn Þorsteinsson og Kristján
Kristjánsson, sem útfærðu það með
hjálp góðra vina.
Á laugardaginn var síðan form-
lega klippt á borðann, stofan vígð
og vinum og vandamönnum haldið
kærkomið hóf.