Morgunblaðið - 09.07.2000, Side 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 9. JÚLÍ 2000 11
Morgunblaðið/Guóni Einarsson
Jeremy Inglis við áður fengsælan veiðistað.
Veiðisögurn-
ar einar eftir
Stefnub reyti nga r
erþörfí fiskeldi
Morgunblaðið/Guðni Einarsson
Dr. Jon Watt segir nauðsyn á að fiskvemdarmenn, fiskeldismenn og stjómvöld taki
höndum saman til að snúa þróuninni við.
Fjöldi fiska Laxveiði í River Lochy 1967-1999
1970 1975 1980 1985 1990' 1995
Jeremy Inglis er veitinga-
maður í Oban á vestur-
strönd Skotlands. Hann
er mikill áhugamaður um
vöxt og viðgang villtra
laxastofna og er víðles-
inn í þeim efnum.
AÐ SEM einkum hefur
knúið Jeremy Inglis í
þekkingarleitinni um
laxinn er sú skoðun hans
að villtir laxfiskar, eink-
um lax og sjóbirtingur, eigi í vök að
verjast í Vestur-Skotlandi og víðar.
Fyrrverandi laxveiðiá
Jeremy Inglis á ásamt bróður sín-
um jörð sem heitir Raera og er um 15
km sunnan við Oban. Um landar-
eignina rennur laxveiðiá, Euchar,
sem stendur ekki lengur undir nafni
því þar veiðist nú enginn lax, að sögn
Jeremys. Það eru fimm ár síðan hann
bleytti þar síðast færi. Ain á upptök í
Scammadale Loch, eða Skamma-
dalsvatni, og segir Inglis nafngiftina
benda til búsetu norrænna manna.
Jeremy Inglis velkist ekki í vafa
um rót fiskþurrðarinnar í ánni. Fyrir
nokkmm árum setti landeigandi,
sem átti land að árósnum, upp fisk-
eldisstöð. Að því er Inglis segir þá
þurfti þessi maður ekki að leita sam-
ráðs hjá öðrum sem eiga land að
ánni. Lax var alinn í sjókvíum við ár-
mynnið og seiði í kerjum á árbakkan-
um. Það liðu þrjú ár þar til villti lax-
inn og sjóbirtingurinn hurfu að
mestu. Jeremy Inglis efast ekki um
að það megi rekja til sjóeldisins og
laxalúsar frá því. Lúsin leggist á seiði
lax og sjóbirtings þegar þau ganga til
sjávar. Sjóbirtingurinn flýi aftur í
ferskvatnið til að losna við lúsina en
laxaseiðin ekki. Lúsin sé í svo miklu
magni að hún drepi seiðin. Þannig
líði ekki mörg ár uns náttúrulegi
stofninn deyi út.
Inglis vandar skoskum yfirvöldum
aukinnar framleiðni stöðvanna.
Nær allur laxinn er alinn í sjókvíum.
Fiskeldið er mikilvægt fyrir efha-
hagslífið í dreifbýlinu. Fram-
leiðsluverðmæti laxeldisins 1998 var
um 260 milljón steriingspund (um 30
milljarðar króna), sem er meira en
samanlagt verðmæti ársframleiðslu
nauta- og larnbakjöts í skosku Há-
löndunum. Áætlað er að um 6.500
manns starfi við laxeldið og tengdar
atvinnugreinai-, þar af eru um 4.700
starfanna í Hálöndunum þar sem
víða er skortur á annarri atvimiu.
ViHtir stofnar dýrmætir
í minnisblaðinu er m.a. fjallað um
verðmæti villtra fiskistofna. Þar
segir að villtir stofnai- lax og sjóbirt-
ings í Skotlandi séu einstæðar og
óbætanlegar líffræðilegar auðlindir
sem hafi umtalsvert efnahagslegt
og félagslegt gildi. Talið sé að fiski-
ekki kveðjurnar, segir þau hafa fórn-
að villta fiskinum í þágu byggða-
stefnu og atvinnuuppbyggingar.
Hann segir að fiskeldið hafi valdið
margvíslegum skaða. Til dæmis víða
lagt í rúst skeldýraeldi því eiturefni
sem notuð voru til að hreinsa eldis-
kvíarnar fóru í skeldýrin. Skeldýra-
bændur hafi þó fengið skaðabætur,
en það hafi veiðiréttareigendur ekki
fengið. Inglis segir að atvinnuupp-
byggingin í fiskeldinu hafi reynst tví-
bent, því tapast hafi fjöldi dýrmætra
starfa sem tengdist stangveiði á laxi
og silungi. Meiri skaði sé þó að út-
rýmingu náttúrulegra stofna laxfiska
úr fjölda veiðiáa. Það tjón verði seint
eða aldrei bætt.
Gömul veiðiævintýr
Ain Euchar lætur lítið yfir sér þar
sem hún rennur um skógi vaxið land-
ið á Raera býlinu. Við gengum að litl-
um fossi í ánni. Þar segir Jeremy að á
árum áður hafi mátt sjá laxa stökkva
þegar fiskurinn var að ganga. Nú
glitrar ekki lengur á silfraða laxa; í
fyrra taldi laxateljarinn í ánni ein-
ungis sex fiska.
Jeremy rifjaði upp veiðisögur þeg-
ar gengið var upp með ánni. Það var
einungis fiskað þegar áin var í vexti,
þess á milli var hún of vatnslítil.
Hann benti á gamla veiðistaði, hver
hylur geymdi gömul ævintýr. í eftir-
lætishylnum tók faðir Jeremys tvo
laxa í tveimur köstum og Jeremy
veiddi þar fjóra laxa á einum degi.
Jeremy á veiðibók fjölskyldunnar
sem nær aftur til ársins 1938. Á
landareign Raera-býlisins voru
bestu laxveiðistaðimir í ánni og
veiddust þar yfir 100 laxar á ári og
miklu fleiri sjóbirtingar þegar best
lét. Þó var aldrei veitt nema áin væri
í vexti.
Nú eru bræðumir em hættir að
leggja fjármuni og vinnu í viðhald ár-
innar og árbakkanna. Það hefur ekk-
ert að segja. Jeremy syrgir laxa-
stofninn í ánni og segir tjónið
óbætanlegt. Hann segir að býlið hafi
rýmað um helming í verði við laxa-
þurrðina. Það hafi enginn áhuga á að
eignast fyrrverandi laxveiðiá.
stofnar vatnasvæða hinna ýmsu
lax- og sjóbirthigsveiðiáa hafi hver
um sig erfðafræðileg sérkemii,
jafnvel svo að árupptökum og þver-
ám tilheyri sérstakir stofnar. Veið-
ar áþessum stofnum eru mikilvæg
tekjulind fyrir dreifðar byggðir
Skotlands og mikilsmetinn þáttur í
meimingararfi landsins.
Minnt er á að hagsmunaaðilar í
lax- og sjóbirtingsveiði sem og
verndarsamtök hafi áhyggjur af
mögulegum áhrifum laxeldis á
villta stofna laxfiska. Á það hafi
verið bent að kynblöndun fiska,
sem sleppi úr eldi, við villtan fisk
geti dregið úr erfðafræðilegri fjöl-
breytni og þreki villtra lax- og sjó-
birtingsstofna. Eins hafi komið í
ljós ótti við að sjúkdómar og sníkju-
dýr geti borist úr eldisfiskum í
villta fiska, þótt benda megi á að
hið gagnstæða geti eins gerst.
Dr. Jon Watt líffræðing-
ur starfar hjá Lochaber
& District Fisheries
Trust-samtökunum.
Stofnar villtra laxfiska í
Lochaber í V-Skotlandi
eru nú í sögulegu lág-
marki. Hnignandi ástand
lax og sjóbirtings er
mönnum áhyggjuefni í Bretlandi, en
hnignunin þar hefur hvergi reynst
meiri en í vesturhluta skosku Há-
landanna.
Lochaber & District Fisheries
Trust-fiskverndai'samtökin (LDFT)
voru stofnuð 1996 til þess að rannsaka
orsakir hnignunar villtra fiskistofna
svo bæta mætti ástandið. Samtökin
eru samstarfsvettvangur aðila sem
eiga hagsmuna að gæta, m.a. vegna
stangveiði, ferðamennsku, veiðirétt-
inda og fiskeldis. Fulltrúar þessara
aðila skipa stjóm samtakanna. Þau
eru ekki rekin í ágóðaskyni heldur
eru tekjurnar aðallega framlög frá
einstaklingum, stofnunum, samtök-
um og fýrirtækjum. Samtökin staifa
náið með hliðstæðum fiskvemdar-
samtökum í Wester Ross, Awe, West
Sutherland og í Suðureyjum. Einnig
ýmsum náttúmvemdarsamtökum og
opinberum stofnunum.
Fyrstu þijú árin einbeittu samtök-
in sér að frumrannsóknum á ástandi
fiskistofna og skilyrðum sem þeir búa
við. Stundaðar voru fiskirannsóknir,
umhverfi ánna og ástand þeirra kann-
að og aflað upplýsinga um ámar fyrir
landupplýsingakerfi.
Eftir að líffræðingar höfðu skráð
upplýsingar um stangveiði liðinna ára
kom í ljós hliðstæð þróun í mörgum
veiðiám. Sérstaklega var áberandi
hve fór að draga úr laxveiði um og eft-
ir miðjan 9. áratuginn og víða er
veiðin komin niður í fimmtung af því
sem hún áður var. Ástand sjóbirtings-
stofnsins er engu skárra, en tölurnar
benda til þess að hnignun hans hafi
byrjað um miðjan áttunda áratuginn.
Sjóbirtingsstofninum í Lochaber
hnignaði niður í áður óþekkt lágmark
seint á 9. áratugnum og hefur hann
ekki hjarnað við.
Hmn af því tagi sem þarna hefur
orðið á fáum ámm þykir benda til
þess að eitthvað hafi farið úrskeiðis
svo um munar í ánum, við ströndina
eða í úthafinu. Á sama tíma hefur
ástand staðbundinna urriðastofna
verið með ágætum
Þrenns konar vandamál
Dr. Jon Watt líffræðingur telur að
við þrenns konar vandamál sé fyrst
og fremst að etja. í íyrsta lagi virðist
sem vemlega hafi dregið úr afkomu-
möguleikum laxins í hafinu síðastliðin
10-15 ár. Aðeins um helmingur þess
fjölda sem áður sneri aftur sem smá-
lax og hrygningarlax komi nú til baka.
Sama gildi um sjóbirting að einhverju
leyti. Þetta vandamál sé ekki bundið
við Vestur-Skotland heldur einnig
þekkt annars staðar við Norður-At-
lantshaf. Þennan vanda megi e.t.v. að
einhverju leyti rekja til veðurfars-
breytinga, breytts sjávarhita og haf-
strauma.
I öðm lagi nefnir dr. Watt veður-
farsbreytingai' sem valdið hefðu
breyttu úrkomumynstri í Hálöndun-
um á undanförnum 10-15 ámm. I
kjölfarið fylgdu mikil og snögg vetr-
arflóð í mörgum ám. Sömuleiðis má
rekja aukna landeyðingu eða rof að
hluta til veðurfai-sbreytinga en ekki
síður ofbeitar sauðfjái- og hjartar-
dýra. Ofbeitin veikir svörðinn svo ár-
bakkarnir halda ekki og falla í árfar-
vegina með slæmum afleiðingum
fyrir hrygningarsvæði.
I þriðja lagi nefnir dr. Watt áhrif
fiskeldisins. Hann segir að líklega
hefði dregið úr veiði á villtum laxfisk-
um þótt fiskeldi hefði ekki komið til,
en hann telur að það hafi aukið mjög á
vanda sem hafi verið ærinn fyrir og sé
á sumum svæðum mikið vandamál.
Dr. Watt sagði að menn réðu illa við
veðurfarið eða aðstæður í hafinu. En
þeir gætu bmgðist við breyttum
landfræðilegum aðstæðum með betri
stjóm á landnýtingu og stjóm á
ánum. Menn hefðu einnig búið til
fiskeldi og þau vandamál sem því
fylgja, það sé því þeirra að finna
lausnir á vandanum. Þar beri margir
ábyrgð, bæði stjómvöld, fiskeldis-
menn og landeigendur sem hafi
tekjur af stöðvunum.
Lýsnar drepa seiðin
Að því er segir í ársskýrslu LDFT
1998-99 er almennt viðurkennt að
laxalús frá laxeldisstöðvum eigi sök á
umtalsverðum afföllum á sjóbirtingi
sem gengur til sjávar nálægt sjó-
kvíum. Rannsóknir LDFT í Locha-
ber sýna að lúsamergðin á sjóbii-tingi
sem snýr fljótlega aftur eftii- að hafa
gengið til sjávar er í mörgum tilfell-
um slík að hún drægi fiskinn til dauða
sneri hann ekki aftur í ferskvatn.
Upplýsingar frá Noregi bendi til
þess að lúsin sé laxinum einnig
skeinuhætt.
Dr. Watt segir að rannsóknir á
áhrifum laxalúsar á fisk sem gengur
til sjávar séu eitt mikilvægasta verk-
efni LDFT. Hann segir að náðst hafi
gönguseiði sjóbirtings með allt að
500 laxalýs á ýmsum þroskastigum,
fiskar nýgengnir til sjávar sem höfðu
flúið aftur í ferskvatnið til að losna
við lýsnar. Engar tölulegar upplýs-
ingar séu til í Skotlandi um fjölda
laxalúsa á gönguseiðum laxa, því þau
snúa ekki aftur í árnar til að losna við
lýsnar, líkt og sjóbii'tingarnir. Laxa-
seiðin fari rakleiðis út á opið haf, en
sjóbirtingsseiðin geti dvalist lengi í
fjörðunum. Það séu því meiri líkur á
að laxaseiðin sleppi, en svo virðist
sem áhættan sé meiri eftir því sem
fjörðurinn er lengri.
Dr. Watt vitnar í niðurstöður
norskra vísindamanna í Bergen, sem
tókst að ná gönguseiðum laxa í
mynnum Sognfjarðar og Norðfjarð-
ar (Nordfjord) vorið 1999. Þessar
niðurstöður benda til þess að meira
en 86% seiða villtra laxaseiða á leið út
Sognfjörð og 48,5%-81,5% laxaseiða
úr Norðfirði hafi drepist á fyrsta
mánuði vegna laxalúsasýkingar. Þau
seiði sem komust af voru líklega veik-
burða vegna lúsafársins. Ástandið
var aðeins kannað í tveimur fjörðum,
en líklega er það svipað annars stað-
ar við líkar aðstæður. „Það er talið að
10-15 laxalýs nægi til að drepa
gönguseiði laxa. Þar sem ekki er lax-
eldi eru venjulega íjórar til fimm lýs
á hverjum fiski, en þar sem mikið lax-
eldi er stundað geta þær verið 19-40
að meðaltali," sagði dr. Watt.
Veiðin hrundi
Að sögn dr. Watts eru veiðiárnar
16 talsins á Lochaber-svæðinu og
þeirra stærst áin Lochy, sem einnig
var helsta laxveiðiá í vestanverðum
Hálöndunum og gaf um 1.000 laxa á
ári. Lochy rennur í lengsta fjörð
Vestur-Skotlands, Loch Linnhe.
Seiðin úr ánni eiga fyrir höndum 60-
70 km leið, sem er vörðuð laxeldis-
stöðvum, áður en þau komast út á op-
ið haf. Dr. Watt segir að árið 1998
hafi veiðst 33 laxar á stöng í aðalhluta
árinnar, sem sé innan við 5% af með-
alveiði 35 ára þar á undan. Árið 1999
veiddust 100 laxar á stöng í ánni. Dr.
Watt segir að þegar þróunin er skoð-
uð virðist sem hnignun villta laxa-
stofnsins í ánni Lochy sé í beinu sam-
hengi við vöxt laxeldisins í
Linnhe-firði.
Þessi þróun virðist vera sameigin-
leg mörgum öðrum veiðisvæðum.
Þegar laxalúsin bætist við versnandi
lífsaðstæður í hafinu sé ekki við góðu
að búast. Nú vanti heilu árgangana í
sumar ár og í aðrar gangi engir fisk-
ar til að hrygna. Menn óttist því að
sumir minni laxastofnanna deyi út
innan skamms.
í janúar 1999 gaf LDFT út skýrslu
um hnignun sjóbirtings og lax í Há-
löndum vestanverðum. Þar er m.a.
greint frá niðurstöðum seiðatalninga
á meira en 30 stöðum í ám sem renna
í Loch Linnhe. Margar þeirra voru
stangveiðiár og á tveimur stöðum
hefð fyrir netalögnum, sem bendir til
þess að þarna hafi verið nokkuð af
fiski. Niðurstaðan gaf í skyn að víða
hefði nýliðun brugðist. Víða fundust
alls engin seiði og mjög lítið fannst af
smáfiski. Heildamiðurstaðan var sú
að vandamálið væri ekki einungis
bundið við lax í smáám sem renna í