Morgunblaðið - 09.07.2000, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 9. JÚLÍ 2000 23
ísland i sjónmáli
allt frá 1845
FRAKKAR voru brautryðj-
endur í ljósmyndatækni á
19. öld og engin tilviljun að
fyrstu ljósmyndasyrpurn-
ar af íslandi eru frá þeim komnar.
Elstu myndirnar og fyrstu ljós-
myndir teknar á íslandi eru svo-
nefndar sólmyndir sem ljósmyndar-
inn Des Cloizeaux tók af Reykjavík
27. júní 1845 með hinni fyrstu dagu-
erreo-aðferð en þær hafa varðveist í
iðnaðarsafni verkfræðiskólans
CNAM í París. Fulltrúi safnsins
sem kom með þessar dýrmætu
myndir kvaðst djúpt snortinn yflr að
fá að koma með þær til íslands 150
árum eftir að þær voru þar teknar.
Þessar fyrstu útimyndir og fleiri
sem franskir Ijósmyndarar tóku út
öldina má nú sjá í Hafnarborg í upp-
runalegri mynd á sýningunni sem
Æsa hefur unnið í samvinnu við
Ingu Láru Baldvinsdóttur á Þjóð-
minjasafni í tengslum við Reykjavík
- menningarborg árið 2000. Hluti
myndanna kemur frá Frakklandi og
eru frummyndir en hluti er varð-
veittur í Þjóðminjasafni íslands.
Frönsku myndirnar fylgja tækninni
eins og hún þróaðist frá fyrstu ljós-
myndun út öldina og eru merkilegar
heimildir um það ekki siður en lífið í
landinu. Það var því eðlilegt að
spyrja Æsu, sem búsett er í Frakk-
landi og hefur frá því hún lauk námi
árið 1989 sett upp sýningar bæði þar
og hér, hvernig hefði staðið á því að
hún lagði í þessa umfangsmiklu leit
og ómælda þolinmæðisverk.
„Eg var að lesa dagbók Jeromes
Napoleons prins sem kom hingað til
lands árið 1856,“ útskýrir hún. „Sú
dagbók er varðveitt á Þjóðskjala-
safninu í París. Þar rakst ég á upp-
lýsingar á fleiri en einum stað um að
Louis Rousseau nokkur sem var í
för með prinsinum hefði tekið mynd-
ir. I dagbókinni stendur að á meðan
prinsinn fór að skoða Þingvelli og
Geysi hafi Louis Rousseau, sem
vann á náttúrusögusafninu í París,
verið í Reykjavík og með honum
annar starfsmaður safnsins. Sá hét
Stahl og var mótunarmeistari, tók
gifsmót af fólki til að nota síðar við
mannfræðirannsóknir. Síðan er heil-
mikið sagt frá þessari myndatöku
Rousseaus í dagblöðum í París þar
sem fram kemur að hann hafi tekið
talsvert af myndum af konum og
körlum á öllum aldri í Reykjavík.
Mynd af svipmikilli konu er sú eina
sem hefur varðveist á mannfræði-
safninu i París þar sem skráð er að
Louis Rousseau hafi tekið þessa
mynd af óþekktri stúlku í Reykja-
vík.“ Æsa kveðst ekkert vita hver
hún er, þótt kannski væri hægt að
leika sér að því að vera með getgát-
ur. Stúlkan situr þarna fyrir upp-
ábúin með skúf í skotthúfunni. Ekki
fundust fleiri myndir úr þessari ferð
en Æsa segir að þær geti enn legið
óskráðar á náttúrusögusafninu þar
sem eru þúsundir af óskráðum ljós-
myndaplötum. Eða þá að myndirnar
hafi eyðilagst. Fleiri myndir úr leið-
angrinum gætu því komið í leitirnar
þvi einhverntímann hljóti að koma
að því að farið verður að skrá þetta
efni.
Tiltölulega nýbyrjað var að taka
myndir á glerplötur árið 1856 og
þessar myndir eru teknar á þann
hátt. Rousseau hafði miklar birgðir
af glerplötum með sér. Leiðangur
Jerpmes Napoleons fór ekki aðeins
til Islands heldur líka til Noregs,
Danmerkur og Grænlands. Þegar
þeir komu heim var efnt til sýningar
og talað um að þar væru 80 myndir
úr ferðinni. Þetta vakti auðvitað
mikla athygli og var mikið skrifað
um ferðina í París vegna þess að
Jerome Napoleon prins var svo
frægur maður. Hann var lengi vel
ríkiserfingi, stóð næstur Napoleon
III. að tign og var einn hæst setti
maður í Evrópu um þetta leyti. Á
Elsta ljósmynd af íslandi, sólmynd tekin 1845 af franska ljósmyndaranum Des Cloizeaux af Reykjavík og skipa-
læginu. Iðnaðarsafn verkfræðiskóla C.N.A.M. lánaði þessa verðmætu mynd á sýninguna í Hafnarborg og kom
sérstakur fulltrúi þess með hana.
*
Fyrstu ljósmyndir sem teknar voru á Islandi voru teknar af
Frökkum. Gefst nú kostur á að sjá þessar forvitnilegu ljósmyndir
sem teknar voru við erfiðar aðstæður og takmarkaðan tækjakost
frá 1845-1900 á sýningu í Hafnarborg á vegum Þjóðminjasafnsins.
Er sérstakur fulltrúi frá frönsku safni kominn með elstu og
dýrmætustu myndirnar frá 1845. Æsa Sigurjónsdóttir listfræðing-
ur hefur grafíð upp þessar myndir í frönskum söfnum og jafnframt
sent frá sér merkilega myndabók með íslensku og frönsku lesmáli,
sem Elín Pálmadóttir fékk að fletta með henni. Myndirnar eru oft
einu myndheimildir um staði og fólk á Islandi er sýna hvernig
ýessir útlendingar sáu og mótuðu sýn okkar á land og þjóð.
þessum tíma stóðu
Frakkar ásamt Bret-
um mjög framarlega.
Heimssýningin í París
var árið 1855, þar sem
Jerome Napoleon var
einn af stjórnendunum
og hans hlutur í sýn-
ingunni stór. Hann var
mikill áhugamaður um
tækniframfarir og það
nýjasta sem var að
gerast í iðnaðarfram-
leiðslu, útskýrir Æsa
sem í bókinni setur
myndirnar í samhengi
með lesmáli.
„Ferðin var auðvitað
fyrst og fremst gerð til
að fylgjast með hversu langt t.d.
Danir og og Svíar væru komnir í
hráefnisiðnaði sínum, sérstaklega
Svíar. Leiðin lá svo til Islands. Tals-
vert af vísindamönnum var með í
ferðinni þótt ekki sé beinlínis hægt
að segja að þetta hafi verið vísinda-
leiðangur heldur var fremur verið
að taka púlsinn á því sem var að ger-
ast á Norðurlöndum. í leiðinni voru
líka skoðaðar námur á Norður-Eng-
landi. Frakkar höfðu semsagt ekki
bara áhuga á íslandi vegna fiskveið-
anna þótt þær væru mikilvægar,
sérstaklega eftir að Paimpolarar
komu inn í þær eftir 1852, heldur
höfðu þeir líka áhuga á námuvinnslu
á íslandi. Strax í Gaim-
ard-leiðangrinum 1836
tóku þeir heilmikið af
sýnum af brennisteini,
silfurbergi og öðru.
Eftir það fóru Frakkar
að sjá að á Islandi væri
hugsanlega hægt að
vinna einhver efni.“
Elstaljósmynd
á Islandi
í framhaldi af leið-
angri Gaimards kom
Des Cloizeaux hingað
árið 1845. Hann var
steindafræðingur,
sendur til að skoða silf-
urbergsnámurnar á
Helgustöðum í Reyðarfirði. Hann
var sérfræðingur í að smíða smásjár
og silfurbergið var ómissandi i smá-
sjár og öll sjóntæki á þessum tíma.
Þar sem ekki var búið að finna upp
gerviefni varð að nota náttúrulegan
kristal. Hann kom til íslands í fyrsta
skipti árið 1845 og hafði myndavél
með sér. Hann dvaldist talsvert
lengi í Reykjavik, næstum því heilan
mánuð. Erfitt er að vita hversu
margar myndir hann tók en hann
segir frá því í minnisbókum sínum
að hann hafi ljósmyndað dag eftir
dag. Þannig að ef hann hefur tekið
nokkrar myndir á dag hafa þær ör-
ugglega verið a.m.k. 20, að því er
Æsa ályktar. En ekki fundust fleiri
en þessar tvær sem sérstaklega
hafa verið fluttar til landsins í tilefni
sýningarinnar. Hún útskýrir:
„Des Cloizeaux var með myndavél
og tók sólmyndir, kenndar við að-
ferð Daguerreos, ekki hefðbundnar
ljósmyndir eins og við þekkjum þær
í dag. Þetta eru myndir sem teknar
voru á koparplötur sem silfurnítrat
hafði verið borið á og gerðar ljós-
næmar með blöndu af joði. Plöturn-
ar hafði hann með sér. Hann fékk
aðstöðu í húsi Möllers apótekara við
Thorvaldsensstræti 6 og tók þar
a.m.k. margar myndir út um glugg-
ann. Við þessar myndir verður í
rauninni að gera allt um leið í einni
og sömu athöfninni, undirbúa plöt-
una, taka myndina og framkalla
hana. Einungis var unnt að gera
eina mynd á koparinn, ekki hægt að
fá eftirtökur á pappír. Þessvegna
eru þessar myndir svo verðmætar
og sjaldgæfar. Sólmyndirnar voru
gerðar á mjög takmörkuðu tímabili.
Byrjað var að taka þær árið 1839 og
er það kallað fæðingarár ljósmynd-
arinnar. Síðan þróuðust aðferðir
smám saman og upp úr 1850 var far-
ið að taka myndir á pappír. Á þessu
stutta tímaskeiði sólmyndanna eru
myndirnar tvær teknar í Reykja-
vík.“
En hvernig komst Æsa á sporið
þegar hún var að skoða dagbókina
Æsa Sigurjónsdóttir
listfræðingur.
úr Napoleonsleiðangrinum sem var
ekki farinn fyrr en tíu árum seinna?
Hún kveðst hafa séð þar að Louis
Rousseau hafi tekið ljósmyndir á
Islandi sem vakti áhuga hennar og
spurninguna um hvort þetta hefði
nokkuð verið rannsakað. Hver var
þessi Louis Rousseau? Svarið var að
svo var ekki og aldrei hafði verið
neitt skrifað um þetta efni. Jafnvel í
Frakklandi hefur mjög lítið af
myndum eftir Louis Rousseau varð-
veist, segir hún. Allar myndir sem
hann hefur tekið eru þvi mjög verð-
mætar. Það kom henni af stað með
að leita að þessum myndum. Þannig
byrjaði þetta, segir Æsa. „Ég leitaði
auðvitað úti um allt að þessum
myndum Rousseaus, gekk svo langt
að leita til Napoleons-fjölskyldunn-
ar, hvort einhverjar ljósmyndir frá
íslandsfórinni kynnu að vera í
þeirra fórum, en svo var ekki. Öll
gögn frá 19. öld höfðu verið gefin
þjóðskjalasafninu í París.“
Ljósmyndin orðin verðmæti
Slík leit krefst auðvitað mikillar
þolinmæði og ómældrar elju. „Tím-
inn vinnur auðvitað alltaf með
manni i svona leit,“ segir Æsa. Hún
segir að þetta sé ferli sem taki lang-
an tíma. Maður fari ekki bara inn á
safn og leiti í nokkra daga heldur
verði að fara þangað aftur og aftur
og láta langan tíma líða á milli. Það
hafi verið gerðar svo miklar endur-
bætur á mörgum söfnum í Frakk-
landi á undanförnum árum og mikil
breyting orðið á rekstri safnanna,
nýtt starfsfólk komið og talsvert
mikið skráð af áður óskráðu efni.
Æsa bendir á að þess utan sé miklu
meiri áhugi nú á gömlum ljósmynd-
um en var fyrir tiu árum:
„Núna er ljósmyndin orðin verð-
mæti. Gamlar ljósmyndir eru farnar
að koma á uppboð og ganga kaupum
og sölum á háu verði sem fer hækk-
andi. Þannig að á sl. tíu árum hefur
orðið viðhorfsbreyting til ljósmynda
almennt. „Áður íyrr hafði safnafólk-
ið ekki svo mikinn áhuga á að leggja
vinnu í að komast að því hvað þama
væri að finna. En nú er komið allt
annað hljóð í strokkinn. Þannig hef-
ur tíminn unnið með mér í þessari
leit. Ég byrjaði fyrst á þessu fyrir
tólf árum og hef síðan unnið að því
með hléum. Ég finn alls staðar þessa
breytingu sem orðin er. Svo er líka
hér á íslandi og margir hér á landi
sem þar hafa unnið mikið starf eins
og Inga Lára Baldvinsdóttir á
Þjóðminjasafninu eins og má
merkja. Við vitum líka núna að
magn ljósmynda er takmarkað og
mikið hefur eyðilagst. Kannski verð-
ur þessi viðhorfsbreyting til þess að
hægt verði að bjarga þeim myndum
sem enn eru til frá því að fara í rusl-
ið. Þess vegna er ég að vona að í leit-
irnar komi fleiri myndir eftir Louis
Rousseau. Hann fór með um 40
myndir af íslandi, ein er fundin og
líklegt er að hinar skili sér þótt síðar
verði, eða a.m k. einhverjar þeirra.“
Óbirtar myndir Labonnes
Hjá landfræðifélaginu í Frakk-
landi liggur gífurlegt magn af
myndum. Þangað leitaði Æsa svo í
framhaldi. Þar kom í ljós myndasafn
Henrys Labonnes en gríðarmerki-
legar myndir hans hafa aldrei fyrr
birst á Islandi. Hann tók rúmlega
100 myndir og hefur hluti þeirra
varðveist. Labonne kom til íslands
árið 1886 og aftur 1887. Fyrra árið
ferðaðist hann nánast um allt land
með frönsku eftirlitsskipunum og á
hestum og tók mikið af myndum. Þá
var orðin mikil bylting í Ijósmynda-
tækninni en hún varð um 1880.
Hann notaði enn glerplötur en var
með litlar glerplötur og hægt var að
taka myndir á miklu auðveldari hátt.
Hann þurfti ekki að undirbúa plöt-
urnar sjálfur fyrir hverja mynda-
töku heldur gat hann keypt þær til-
búnar í París og haft með sér.
Vélarnar voru líka orðnar meðfæri-
legri og auðveldara að setja mynd-
irnar yfir á pappír sem hann gerði
a.m.k. stundum sjálfur. Hann
kynntist hér Önnu Schiöth sem var
Ijósmyndari á Akureyri og segir frá
því í bók sinni að hann hafi fengið að
framkalla hjá henni. Anna var með
fullbúna ljósmyndstofu sem hún rak
af miklum skörungsskap. Hann
kvartar í bók sinni yfir því hversu
erfitt sé að taka myndir á íslandi,
verst sé að finna myrkur til að fram-
SJÁNÆSTU SÍÐU.