Morgunblaðið - 22.10.2000, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 22. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Land til skiptanna?
Átök ísraela og Palestínumanna aö undanförnu hafa vakið ugg
um aö friðarferlið síðustu árin sé dauðadæmt, Tvær þjóðir deila
meö sér landi sem er aðeins um fimmtungur íslands að stærð og
nota báðar söguleg rök til að sanna eignarhaldið.Kristján
Jónsson kynnti sér aðdraganda deilnanna.
SAGA ísraels undanfarin 52 ár er ekkl síst
saga stríða við Palestínumenn og aðrar
arabaþjóðir. Og þeir hafa ávallt sigrað. Hið
fyrsta háðu þeir 1948-1949, er ríkið var stofn-
að, næst börðust þeir með Breta og Frakka
sér við hlið 1956, árið 1967 gerðu þeir leiftur-
árás á egypska flugherinn eftir að Nasser
Egyptalandsforseti hafði ótvírætt gefið í skyn
að allsherjarárás á höfuðfjanda araba, ríki
gyðinga á heilagri jörð múslima, væri yfir-
vofandi. Enn sigruðu ísraelar og nú stórt.
Næst var barist 1973 og meiri vafi um niður-
stöðuna en risaveldin stöðvuðu átökin með
milligöngu sinni. Nokkurm árum síðar gerðu
ísraelar og Egyptar með sér friðarsamning.
Efnahagslegar framfarir hafa orðið miklar í
ísrael frá stofnun ríkisins, það er í fararbroddi
í sínum heimshluta á mörgum sviðum tækni
og vísinda. Vitað er að ísraelar ráða yfir kjarn-
orkuvopnum. Landsmenn hafa notið góðs af
fjárframlögum gyðinga í Bandarikjunum og
annars stuðnings Vesturveldanna.
Fyrstu áratugina var samúð vestrænna
þjóða nær algerlega með ísraelum í átökum
þeirra við grannþjóðirnar sem voru framand-
legri og auk þess nær allar undir stjórn ósvíf-
inna og grimmlyndra einræðisherra. En á síð-
ustu árum hafa uppreisnir Palestínumanna á
hernumdu svæðunum, intifada, dregið úr
stuðningnum. Sjónvarpsmyndir af óbreyttum
borgurum sem berjast við alvopnaða her-
menn eru ekki líklegar til að bæta ímyndina.
Þetta vita ísraelar vel en telja sig ekki eiga
annars úrkosta.
Palestínumenn benda á að ísraelar hafi
ekki staðið við fyrirheit um að láta af hendi yf-
irráð á svæðum sem búið var að semja um.
ísraelar segja á móti að hermdarverk ofstæk-
ismanna úr röðum Palestínumanna hafi tafið
fyrir því að friðarsamningar gætu orðið að
veruleika. Tortryggnin ræður og hún á sér
djúpar, sögulegar rætur.
Arabar segja að vestrænar þjóðir hafi viljað
friðþægja fyrir syndir Helfararinnar með því
að afhenda gyðingum gamalt land sem önnur
þjóð átti og hafði byggt í þúsundir ára, Palest-
ínumenn. En ísrael er nú staðreynd sem ekki
verður horft fram hjá. Þess vegna reyna frið-
arsinnar að finna lausn sem byggist á siðaðri
sambúð beggja þjóðanna í landinu.
Saga sem teng-
ir og sundrar
Palestína, sem nú skiptist í Israel og sjálfsstjórnar-
svæðin, hefurum langan aldurverið bitbein ólíkra
þjóða . Landnám gyðinga í hinum fornu heimkynn-
um þjóðarinnar hófst á 19. öld og um miðja öldina
voru þeir búnir að koma sér þar upp eigin ríki.
Palestínskur unglingur kastar grjóti í ísrelska hermenn í Betlehem sem
er ein af borgum Paiestínumanna á sjálfsstjórnarsvæðunum. Yfir hundr-
að manns hafa fallið í átökunum að undanförnu.
UPP úr 1880 settist nokk-
ur hópur gyðinga frá
Þýskalandi að í Palest-
ínu. Þeir komu með ný-
tísku tæki til jarðræktar
og það sem ekki síst var hörgull á,
fjármagn. Palestína var bláfátækt
land og þar bjuggu alls um 450 þús-
und manns. Um þetta leyti er talið að
arabískumælandi fólk hafi verið um
95% íbúanna, hinir voru af öðru þjóð-
erni og trú, þar af fáeinir gyðingar. En
umsvif innfiuttra, evrópskra gyðinga
jukust stöðugt, þau ýttu undir fjárfest-
ingarog landnám. 1914 voru gyðing-
arnir orðnir um 85.000 en að sjálf-
sögðu enn í algerum minnihluta.
Sumir leiðtogar Palestínumanna fóru
að ókyrrast og lögðu áherslu á að
gæta yrði réttinda þeirra sem fyrir
væru á staðnum.
Tyrkjaveldi hafði ríkt yfir Palestínu í
400 ár og Bretar og Frakkar skiptu
með sér stórum hluta þess er það
hrundi 1918. Bretar fengu í nafni
Þjóðabandalagsins gamla yfirráð í
Palestínu og Jórdaníu, hið síðar-
nefnda gerðu þeir að sjálfstæðu ríki.
Utanríkisráðherra Bretlands, Jam-
es Balfour, hafði í bréfi til zíonistans
og auðkýfingsins Edmonds
Rotschilds árið 1917 heitið því að
bresk stjórnvöld myndu veita gyðing-
um „þjóðarheimili" í Paiestínu að
stríðinu loknu. Hann tók þó fram að
jafnframt yrði tryggt að ekki yrði
gengið á réttindi þeirra sem fyrir
væru, Palestínumannanna, eins og
arabar á svæðinu fóru að kalla sig
eftir miðja öldina en fór ekki nánar út í
þá sálma. Er Bretar fengu formlegt
umboð Þjóðabandalagsins 1922 til
að stjórna Palestfnu var fyrirheitið um
þjóðarheimili ítrekað í skjalinu og
sumir leiðtogar zíonista töluðu um að
stofnað yrði ríki gyðinga er myndi ná
yfiralla Palestínu. Bretarvísuðu þeirri
hugmynd þó á bug og settu nokkrar
skorður við innflutningi gyðinga til
landsins. Winston Churchill nýlendu-
málaráðherra sagði að stjórn Bret-
lands aldrei hafa íhugað að leysa
vandann með því að „arabar hyrfu á
braut eða að þeir, tunga þeirra og
menning yrðu undirokuð í Palestínu".
Bretar í klípu
Ýmis samtök gyðinga fundu þó oft
leiðir til að fara í kringum takmörkin
og smygluðu landnemum inn.
Markmið Balfours var að tryggja
stuðning gyðinga um allan heim og
ekki síst f Bandaríkjunum við stríðs-
rekstur bandamanna gegn Tyrkjum
sem börðust með Þjóðverjum. En
vandamálið var að Bretar nutu einnig
stuðnings araba í Tyrkjaveldi sem
vildu sjálfstæði og aðstoðuðu því
Breta. Arabar voru vægast sagt
ósáttir þegar stjórnvöld Breta í Pai-
estínu stöðvuðu ekki innflutning gyð-
inga til landsins. Og Palestínumenn
áttu erfitt með að skilja hvaða rétt
Bretar hefðu til að lofa gyðingum að
þeir fengju land Palestínumanna til
afnota. Þeir sáu fram á að verða und-
ir í eigin landi. Fullyrt var að gyðingar
beittu peningavaldi til að kaupa jarðir
Palestínumanna og sölsuðu þannig
landið smám saman undir sig.
Landnemum gyðinga, einkum frá
Póllandi og Þýskalandi, fjölgaði mjög
á þriðja og fjórða áratugnum. Þeir
reistu samyrkjubú, kibbutzim, í anda
sósíalisma, oft á torbýlum svæðum
og vopnuðust til að verjast árásum
innfæddra. Rómantískar frásagnir
um baráttuna gegn óblíðri náttúru og
erfiðum grönnum urðu til í röðum
gyðinga. En á þessum fyrstu áratug-
um aldarinnar var einnig lagður
grunnur að nútíma-ísrael, stofnað var
alþýðusambandið Histadrut, vopnuð
samtök landnema, Haganah, urðu
vísir að her og fleiri mikilvægir þættir í
ísraelsku samfélagi urðu til. Tll varð
önnur og þriðja kynslóð innfæddra
gyðinga í Fyrirheitna landinu, ísrael,
ríkinu sem menn sáu í hillingum.
Nýju, innfæddu gyðingarnir köliuðu
sig sabra. Þeir voru ekki líkir gömlu
gyðingaímyndinni í Austur-Evrópu
þar sem karlar úr röðum gyðinga
gengu um síðskeggjaðir, í svörtum
fötum og með hatt og bjuggu í sér-
stökum hverfum, gettóum, stöðugt
hræddir við að stjórnvöld eða al-
menningur gengi í skrokk á þeim.
Landnemarnir voru hins vegar sól-
brenndir og harðleitir, frjálslega
klæddir og stunduðu landbúnað, at-
vinnugrein sem þeim var yfirleitt
meinað að stunda í A-Evrópu. Karl-
mennirnir forðuðust hálsbindi og
formlegheit. Konurnar tóku sér vopn í
hönd ef þörf krafði og lögðu ekki síður
hart að sér. Draumurinn sem birtist í
hefðbundinni bæn gyðinga um allan
heim í 2.000 ár, „að ári í Jerúsalem",
var að rætast. Ýmis tungumál voru
notuð í gyðingabyggðunum, jiddíska,
þýska, pólska. En margir lærðu einn-
ig nútímalega útgáfu af hebresku
sem búin hafði verið til á grunni forn-
hebresku á 19. öld með endurreisn
Ísraelsríkis í huga, hvar sem það nú
yrði. Og gyðingar lögðu grunninn að
nýjum stórborgum eins og Tel Aviv.
Fyrstu mannskæðu átökin
Rígurinn milli þjóðanna tveggja
jókst og Bretar voru í sjálfheldu en
reyndu að takmarka innflutninginn.
Árið 1929 urðu hörð átök milli land-
nema gyðinga og araba í Palestínu,
yfir 200 manns féllu og enn fleiri
særðust. Múftinn af Jerúsalem varð
leiðtogi Palestínuarabanna og var
það fram yfir seinni heimsstyrjöld.
Bretar komu á fót lögregluliði með
eigin yfirmönnum en liðsmennirnir
voru flestir gyðingar. Eftir 1933 jókst
mjög innflutningur gyðinga frá Þýska-
landi og fleiri löndum sem haturs-
menn gyðinga náðu tökum á. Árið
1935 komu um 62.000 gyðingar til
Palestínu. Ári síðar hófust vopnaðar
aðgerðir innfæddra gegn aðkomu-
fólkinu og breskum yfirvöldum, upp-
reisn sem stóð nær samfleytt til 1939
er hún lognaðist að mestu niður við
upphaf heimsstyrjaldarinnar. Þá
höfðu Bretar takmarkað á ný innflutn-
inginn og jarðakaup gyðinga. Þeir
reyndu þannig að blíðka arabaheim-
inn sem þeir óttuðust að myndi ella
vinna með Þjóðverjum.
Það gerðu reyndar sumir arabar. í
Egyptalandi, sem var í reynd undir
breskri stjórn, var einn af þessum
arabísku þjóðernissinnum, sem vildu
losna undan breska okinu, Anwar
Sadat. Hann varð síðar forseti
Egyptalands, samdi frið við ísrael
1979 og varmyrturfyrirvikið 1981.
Á stríðsárunum var að mestu kyrrt
en að þeim loknum varð deilan um
Palestínu eitt af mestu hitamálum í
heiminum og hlutskipti um 100.000
evrópskra gyðinga, sem vildu komast
til Palestínu, var mikið tilfinningamál í
Evrópu og almennt meðal vestrænna
þjóða eftir að Ijóst var hvernig nas-
istastjórnin hafði skipulega reynt að
útrýma gyðingum í helförinni. Gyð-
ingum í heiminum hafði fækkað úr 18
milljónum í 12. Samúðin var með
þeim, menn tóku undir það sjónarmið
zíonista að Palestína væri landið
sem Guð hefði gefið gyðingum og
þeir ættu þess vegna rétt á að setjast
þar að. Vandinn var sá að vestrænir
menn virtust ekki frekar en gyðingar
sjá að arabar hlytu að rísa gegn áætl-
unum sem hlytu að enda með því að
þeim yrði bolað út úr Palestínu. Land-
ið var einfaldlega allt of lítið til að geta
orðið heimili gyðinga og Palestínu-
manna. Ekki nóg með það, í augum
arabaþjóðanna voru ísraelarnir nýju
ekkert annað en Evrópumenn, tilvist
þeirra í Mið-Austurlöndum tákn um
framhald nýlendukúgunar og yfir-
gangs. í áranna rás hafa síðan bæst
við margir og ótrúlegir sigrar fá-
mennra herja Israela á sameinuðum
herjum margra arabaþjóða, enn meiri
auðmýking. Sumir heimildarmenn
segja að sigrarnir hafi skilið eftir sig
sært stolt og hatur sem aldrei muni
dvína. ísrael sé tákn sem verði að af-
má og þess vegna munu Palestínu-
menn ekki sætta sig við annað en að
endurheimta land sitt. Gamla slag-
orðið, „rekum þá í sjóinn“, er enn í
fullu gildi, segja svartsýnismenn.
Vopnaðir hópar á borð við Irgun
Zwai og Stern stóðu fyrir tilræðum
gegn breskum yfirvöldum í lok seinni
heimsstyrjaldar til að knýja á um að
flóttafólki frá Evrópu, sem komist
hafði lífs af þrátt fyrir ofsóknir nasista,
fengi að koma til Palestínu. Tveir af
forsætisáðherrum ísraels, þeir Men-
achem Begin og Yitzhak Shamir,
voru á sínum tíma liðsmenn þessara
hermdarverkahópa. Var oft vitnað til
þess síðar er Palestínumaðurinn
Yasser Arafatog Fatah-hreyfing hans
hóf að nota sams konar aðferðir gegn
ísraelum á sjöunda áratugnum.
Svo fór að Bretar fólu Sameinuðu
þjóðunum, arftaka Þjóðabandalags-
ins, að höggva á hnútinn 1947. Stof n-
aðar voru þrjár nefndir á vegum sam-
takanna sem kanna áttu lausnir á
deilunum og átti þáverandi sendi-
herra íslands, Thor Thors, mikinn
Þjóð án lands og ríkis
Palestínumenn eru alls um 4,5 milljónir, þar af býr
innan viö helmingurinn á sjálfsstjórnarsvæöunum.
Margireru flóttamenn í Jórdaníu, Líbanon ogvíöar.
MARGIR Palestínumenn þorðu
ekki að búa á svæðum sem ísrael-
ar tóku í fyrsta stríðinu 1948. Þeir
flýðu og var svo komið þegar
átökunum lauk árið 1949 að nær
800.000 voru orðnir flóttamenn,
háðir matargjöfum og annarri að-
stoð alþjóðlegra stofnana.
Stærstu flóttamannabúðirnar
voru og eru á Gaza, eyðilegri
landræmu milli Egyptalands og
ísraels við Miðjarðarhafið, en
einnig eru hundruð þúsunda á
Vesturbakkanum. Heilsugæsla er
skárri en í mörgum grannríkjum
araba, í þeim efnum njóta íbúarnir
aðallega alþjóðlegra stofnana en
einnig að nokkru heilbrigðiskerf-
isins í ísrael. Stjórn Arafats mun
taka við þessum þáttum er fram
líða stundir og ef samningar
halda en gríðarleg spilling þar á
bæ lofar ekki góðu. Fyrir þremur
árum var svo komið að við endur-
skoðun vantaði hundruð milljóna
dollara f sameiginlega sjóði og öll
stjórnin sagði af sér.
Bráðabirgðastjórn Arafats fær
allar sfnar tekjur frá vinveittum
arabaríkjum en stefnt er að því að
hún geti skattlagt þegnana síðar.
Nú greiða þeir hins vegar ísrael-
um skatta, oft nauðugir.
Enginn flóttamannanna líður
beinlfnis hungur en framtíðin er
ekki björtog helmingur vinnu-
færra manna eratvinnulaus.
Landbúnaður er lítilfjörlegur
vegna þess að vatnslindir skortir.
ísraelar skammta Palestínu-
mönnum aðgang að þeim og
sýna þar ekki stórhug. Þarna búa
nú nokkrar kynslóðir sem aðeins
þekkja vist í flóttamannabúðum.
Heimili þeirra var í ísrael og öllum
Ijóst að þangað eiga þeir varla aft-
urkvæmt þótt allmargir landar
þeirra yrðu eftir í ríki gyðinga. Nú
er frekar reynt að ræða um skaða-
bætur en í reynd hefur hlutur
flóttafólksins, sem er um helm-
ingur íbúa á sjálfsstjórnarsvæð-
unum, ekki verið ofarlega á baugi
undanfarin ár.
Hundruð þúsunda flóttamanna
fengu einnig hæli í Jórdaníu, Líb-
anon og fleiri grannlöndum en
palestínskir flóttamenn hafa einn-
ig sest að f Bandaríkjunum, Kan-
ada og ýmsum Vestur-Evrópu-
löndum.
Alls er nú talið að Palestínu-
menn séu um 4,5 milljónir, þar af
rúmlega hálf önnur milljón á
sjálfsstjórnarsvæðunum sem
hafa logað í óeirðum síðustu vik-
urnar. Þjóðin er að jafnaði betur
menntuð en nokkur önnur araba-
þjóð en menningarleg samskipti
Palestínumanna og ísraela eru að
jafnaði sáralftil þótt hundruð þús-
unda Palestínumanna inni af