Eimreiðin - 01.01.1905, Blaðsíða 32

32
heimsins hefur meir en tvöfaldast á árunum 1874—94 og er nú
fast að því 700 miljónir smálesta1 á ári.
Þjóðir þær, sem ekki hafa kol svo neinu nemi, t. d. Rússar,
Svíar, Danir o. fl., standa því að mörgu leyti illa að vígi í sam-
kepninni við kolauðgu þjóðirnar, t. d. Englendinga, og geta við
ýms tækifæri orðið að meira eða minna leyti háðar þeim. Gott
dæmi þess er, að þegar Englendingar áttu í ófriði við Búa, lögðu
þeir toll á steinkol, og létu á þann hátt allar þær þjóðir, sem
ensk steinkol nota, borga nokkurskonar herskatt.
Kolalausu og kolasnauðu þjóðirnar hafa því kostað alls kapps
um að finna eldsneyti, er gæti komið í stað kolanna. Athygli
þeirra hefur meira og meira leiðst að mónum.
Mór hefur að vísu verið þektur og notaður til eldsneytis um
langan aldur. Hinn rómverski náttúrufræðingur Pliníus segir í
náttúrusögu sinni (16.1) um þjóðflokk er Chaucar nefnast: »Peir
flétta sér net úr sefi og hnoða mýrajörð með höndunum og þurka
hana, fremur við vind en sólarhita. Jörð þessari brenna þeir,
sjóða við hana mat sinn og verma líkami sína, þegar þeir eru
stirðir af kulda«.
Á öldinni sem leið hnignaði mótekjunni víða um lönd. Kom
það af tvennu. Fyrst og fremst urðu kolin ódýrari og ódýrari í
kolasnauðu löndunum, og kom það af hinum feikilegu framförum,
sem öll samgöngufæri tóku á þeim tíma, svo að heita má, að
fjarlægðar gætti ekki lengur. í öðru lagi hækkaði kaupgjald að
mun, og kom hart niður á mónum, sem í þá daga eingöngu var
unninn með handafli.
Skömmu eftir miðja 19. öld fóru menn að taka gufuaflið í
þjónustu sína við móvinnuna. Fyrst framan af var þó útlitið ekki
glæsilegt. Menn rösuðu fyrir ráð fram og stofnuðu stórar mó-
verksmiðjur, er með vélaafli eða eldshita áttu að ná vatninu úr
mónum á stuttum tíma og á þann hátt gjöra mótekjuna óháða
árstíðum og veðráttu. Allar tilraunir, sem gjörðar voru í þessa
átt, mishepnuðust og féllu um koll, en höfðu oft áður kostað
miljónir króna.2 Pessi stórkostlegu eignatjón, er leiddu af mó-
1 Smálest (ton) = 1000 kílógrömm = 2000 pund.
2 Hingað til hefur verið talinn ógjörningur að ná vatninu úr mónum með hita
eða vélaafli, og tilraunir, sem gjörðar hafa verið í þá átt, hafa jafnan verið skoðaðar
sem loltkastalar, er aldrei gæti komið til mála að borguðu sig. Á fundi sem hald-
inn var 24. nóv. 1904 í »Mosskulturföreningen« í Svíþjóð, sýndi einn af helztu