Dagblaðið Vísir - DV - 06.10.1988, Blaðsíða 22

22
FIMMTUDAGUR 6. OKTÓBF.R 19SS.
Merming
Þýðing og lestur Helga Hjörvar
lyftu sögunni af Bör í annað veldi
Johan Falkberget:
BÖR BÖRSSON
Helgi Hjörvar þýddi.
Almenna bókafélagið - 2. prentun.
Verð kr. 2.498,-
Þegar Helgi Hjörvar, frægasti
galdrameistari íslensks tungutaks
í útvarpi hérlendis, þýddi og las
norska þjóöarreyfarann Bör Börs-
son á öldum ljósvakans, veturinn
sem íslendingar gengu með lýð-
veldisfóstrið, hittust kveikjan og
tundriö og glæddust í loga. Það ber
sjaldan við en jafnan dregur til tíð-
inda þegar þeir samfundir verða.
Fyrri heimsstyrjöldin fór með
nokkrum hætti fram hjá íslending-
um, færði þeim að minnsta kosti
engan gullkálf sem stæði undir
nafni og Jón sterki úr Skugga-
Sveini hélt áfram að vera helsti
brosgjafi þeirra og skopmynd hins
aldagamla lifsgildis. En Norömenn
frændur okkar fóru ekki varhluta
af lífsbyltingu þessa fyrra heims-
stríðs og hlutu þar sína gullskírn.
Bör Börsson varð mögur hennar
og Johans Falkberget. Norska þjóð-
in var þegar með á nótunum og
gerði sér óspart gaman að þessari
stílmynd af sjálfri sér í hinu nýja
hlutverki stríðsgróðans.
En þótt íslenska þjóðin hefði lesið
eða hlýtt á Bör Börsson um svipað
leyti og Norðmenn hefði hún lik-
lega ekki skihð hann og alls ekki
getað hlegiö að honum. Tími henn-
ar var ekki fullnaöur til þess. En
síðan gekk síðari heimsstyrjöldin
yfir og íslendingar fengu sína gull-
skírn í henni og börar íslands
Helgi Hjörvar aö leggja upp í
ferðalag.
höfðu undið sér í uppsveilluna. Þá
var það að Pálmi Hannesson,
menntaskólarektor og útvarps-
ráðsmaður, benti Helga Hjörvar á
að þýða Bör og lesa hann í útvarp-
iö. Og þá hittust kveikjan og tund-
rið og varð af bál sem logar enn í
þjóðminningunni nær hálfri öld
síðar. Þjóðin var reiðubúin að með-
taka þegar meistarinn flutti. Og
hún hlýddi með öllum eyrum og
hló af hjartans lyst, ekki fyrst og
fremst að hinum norska Bör heldur
hliðstæðum hans á íslandi, hinum
nýríku burgeisum sem menn
þekktu úr næstu húsum og komu
ljóslifandi fram í hugann í allri
sinni dýrð þegar Helgi las.
En auðvitaö var þetta ekki allur
galdurinn - aðeins helmingur hans
og hefði ekki orðið neitt stórgrín
hér ef innsæi höfundarins og meist-
araþýðing og snillilestur Helga
Hjörvar hefði ekki komiö til.
Lestur Helga varð
kóróna verksins
Ég held að hlutur Helga Hjörvar
sé mestur í ævintýri Börs hér á
landi. Það er haft fyrir satt að höf-
undinum hafi þótt heldur lítið
koma til þessarar sögu sinnar, sem
hann samdi sem framhaldssögu í
dagblað og birti hvern dagsþátt
áöur en sá næsti var saminn og
taldi sig vera að skrifa ýkjukennda
skrípisögu en ekki sígilda dæmi-
sögu. En sagan af Bör hafði samt
svo mikinn safa dæmisögunnar að
hún liíði lífi hennar í huga fólks.
Dæmisaga er oftast mergjuð af
djúpri alvöru og þungi hennar
mestur þegar menn finna hann á
sjálfum sér. En þegar maður getur
tahð sér trú um aö hún eigi við
náungann en ekki mann sjálfan
verður hún kitlandi aðhlátursefni.
Svo fór bæöi um Norðmenn og ís-
lendinga en íslenska miðlunin
færði út áhrifasvið hennar að mikl-
um mun.
Ég hef það fyrir satt að Helga
Hjörvar hafi sett hljóðan um stund
þegar hann blaðaði fyrst í Bör með
þýðingu og flutning í huga. Sagan
hefur varla verið gædd þeirri hnit-
miðun og heildarsamhengi sem
Helga hugnaðist. En hann sá og
skildi hvað hér var á ferðinni og
honum duldist ekki hvernig á
þessu yrði aö taka ef sagan ætti að
njóta sín í eyrum íslendinga - þá
yrði ekki aðeins aö þýða hana held-
ur íslenska - þjóöfæra hana - og
það gerði hann. Honum tókst það
svo vel að sagan hófst í annað veldi
að áhrifamætti og varð skáldskap-
ur orðsins, hvað sem um efnið og
efnistök má segja. Þýðing norskrar
mállýsku og kringilyrða varð eng-
inn leikur en Helgi greip til þess
ráðs að finna hliðstæður tímans
hér á landi. Þessi orðatiltæki voru
flest börn síns tíma og þjónar hans
og önnur hafa löngu leyst þau flest
af hólmi í takt við nýja tíma. Helgi
skildi það að þetta voru aðeins flug-
ur en ekki borgarar i íslensku máli.
Þess vegna varð hann að nota þær
en skildi vel á milli þeirra og þýð-
ingar megintexta, segist meira aö
segja hafa forðast að draga úr af-
káraskap þeirra til þess að minni
hætta væri á að þær ynnu sér frið-
helgi í málinu. Lestur Helga var
síðan kóróna verksins og auðsætt
er að hann beygði þýðinguna oft
undir nauðsyn lesarans. Með radd-
blæ sínum og áherslunum gaf Helgi
sögunni af Bör seiðmagn og and-
rúmsloft dæmisögunnar og geröi
hana alla að alvörugamni. Og ofan
á allt saman bættust töfrar sem orð
brestur til að skýra en Helgi einn
hafði á valdi sinu, engum öðrum
líkur.
Bókmenntir
Andrés Kristjánsson
Hljóðsnælda
minningarinnar
Bör var geflnn út 1944 á bók og
varð auövitað vinsæl lesning og
nautn þeim sem gátu þá endurliiaö
lestur Helga með því að fylgja lín-
unum. Og nú er Bör kominn aftur
á bók í snoturri og vandaðri „texta-
útgáfu“. Hjörtur Pálsson ritar
bráðskemmtilegan og fallega skrif-
aöan formála í anda minningar og
færir söguna og líf hennar hér á
landi nær lesanda. Ýmsum gæti þó
þótt vafamál að gefa Bör út öðru
sinni á bók að hálfri öld liðinni því
að nú eru uppi aðrar kynslóþir sem
hafa skipt um lýsingarorð og leika
með öðrum hætti að gullinu þó að
enn sé sinnan hin sama. Vera ma
að unga fólkið skilji þessa sögu
ekki eins vel og feður þess eða
mæður, afar eða ömmur. En það
er aðeins af því að táknin eru önn-
ur, margt er þó eins enn.
Tvennt gefur þó að mínu viti
þessari nýju útgáfu fullt réttmæti:
Hún er gerð í minningu aldaraf-
mæhs meistara og auðmjúks þjón-
ustumanns íslenskrar tungu og
aldinni kynslóð, sem sjálf hlýddi á
lestur Helga, getur hún orðið
„hljóðsnælda" minningarinnar um
lestur og túlkun Helga. Maður hef-
ur lesturinn hægt og fmnst ef til
vill að þetta sé nú heldur dauflegra
en mann minnti. En áður en varir
íklæðir rödd Helga Hjörvar orð og
setningar og sagan lyftist í nýtt
veldi. Maður nemur staðar við
setningar og tilsvör og „heyrir"
hljómfall, áherslur og tungutak
Helga Hjörvar á þessum orðum.
Þannig lifna gamlar minningar.
Þannig getur aldraö fólk sem
hlýddi forðum á Bör í flutningi
Helga lesið þessa bók við ljós glaðra
minninga.
Andrés Kristjánsson
Látlaus eðlisfræði
- um sýningu Alcopleys í Norræna húsinu
Á endurreisnartímanum mun
hafa verið skammt á milli skapandi
hugsunar í vísindum og listum. En
upp úr því fór bilið á milli þessara
tveggja sköpunargeira gleikkandi
og þykir jafnvel óbrúanlegt enn í
dag. Margt bendir þó til þess að það
viðhorf sé á undanhaldi. Hvort
tveggja vísindi og listir eru orðin
svo plássfrek fyrirbæri í daglegu
lífi okkar að þau skarast hvað ofan
í annað. Á það skal þó bent að hér
er ekki átt við altarisþjónustu fjöl-
miðla' eða ámóta nafladekur. Það
sem hér um ræðir er ekki talið
ætilegt í íjölmiðlum. Með
skammtakenningunni og fleiri nýj-
um uppgötvunum í eðlisfræði eru
visindamenn sem sé að komast á
þá skoðun að það sé ekki bara já
eða nei til í heiminum, heldur líka
kannski og ef til vill. Heimurinn
er ekki lengur tvíhliða heldur
marghliða. Þannig eru eðlisfræð-
ingar ósjálfrétt orðnir „veikir" fyr-
ir hinu óvænta; kraftbirtingar-
hljómi listarinnar. Um þessar
mundir sýnir lífeðlisfræðingurinn
Alfred L. Copley, öðru nafni L. Al-
copley, myndlistarmaður listrænar
Myndlist
Ólafur Engilbertsson
afurðir sínar í Norræna húsinu.
Um það skal ekkert sagt hvort Al-
copley sé endurrisinn skammta-
kennari eður ei, en sjálfsagt er best
að leyfa honum sjálfum að skýra
málið: „Það sem knýr mig til aö
gera myndir er að sýna einingu
alheimsins. Margar mynda minna
ffá síðustu þrjátíu árum sýna
hreyfmgar og form í rými sem er
ætlað að víkka mannlegá reynslu
út í geiminn inn í okkur og utan
viö. Þetta er að hluta til byggt á
minni reynslu af grundvallarhugs-
un og viðfangefnum vísindanna."
Á sýningu Alcopleys er mikill
fjöldi verka, yfir þrjú hundruð tals-
ins, en fæst stór í sniðum. Áber-
andi eru litlar „músíkalskar"
myndir, litauðug og rytmísk andar-
taksportrett. Alcopley mun raunar
hafa leikið þann leik á tónleikum
hjá Edgar Varése í New York að
mála tónfallið. Slík list hlýtur að
sjálfsögðu aö vera upp og ofan og
engin ástæöa til að halda að hvert
andartak sé sýningarhæft þrátt
fyrir góð móttökuskilyröi. Galdur-
inn í andartakslistinni er einmitt
sá að velja og hafna. Alcopley virð-
ist fara fyrst og fremst þá leiö að
velja. Sýning hans hefði án alls efa
gefið marktækari vísindalega nið-
urstöðu ef myndimar hefðu verið
ögn færri. Olíuverk eins og Bjartur
Alcopley við nýjustu mynd sína, Véfréttina.
himinn, Vindur og Ljósaskipti eru
skemmtilega upp byggð og látlaus.
Sterkasta hlið Alcopleys er einmitt
látleysið og sá þáttur hefði örugg-
lega nötið sín betur á úrtaksminni
sýningu.