Dagblaðið Vísir - DV - 30.10.1989, Blaðsíða 17

ai
.17
Lumar Arnar Páll Hauksson fréttamaður á einni stærstu frétt áratugar-
ins? - Arnar Páll (t.v.) ræðir við Friðrik Ólafsson skrifstofustjóra og
Guðrúnu Helgadóttur, forseta Sameinaðs Alþingis.
Dómararnir og
hinir dæmdu
Island kemst sennilega svo ná-
lægt því að vera réttarríki, að okk-
ur verður starsýnna en ella á þær
örfáu undantekningar, sem eru til
frá því. Ég hygg, að íslenskir dóm-
arar hafi staðið sig sæmilega síð-
ustu hundrað árin. En þeir hafa ef
til vill ekki' gætt sín sem skyldi á
tveimur hættum. Önnur er að láta
undan tímabundnu almenningsá-
liti, hin að dæma eftir strangasta
lagabókstaf án tillits til sjálfs anda
laganna. Til stuðnings fyrri full-
yrðingunni vísa ég til nokkurra
mála, sem hafa verið ofarlega á
baugi á íslandi, en um hina síðari
miða ég við eigin reynslu, þótt ég
taki fram, að enginn sé dómari í
eigin sök.
Fanginn og dómarinn
Geirfinnsmáhð og Hafskipamálið
eru alkunn, og virðast gæsluvarð-
haldsúrskurðir dómara í þeim ahs
ekki standast lagalega, þótt þeir
hafi hvílt á almenningsáhti. En fyr-
ir nokkru rak á fjörur mínar bók
eftir Ásgeir Jakobsson rithöfund,
Fanginn og dómarinn, um meðferð
Skúla Thoroddsens, bæjarfógeta á
ísafirði fyrir síðustu aldamót, á Sig-
urði nokkrum Jóhannssyni (Sig-
urði skurði), en af henni spruttu
hin svonefndu Skúlamál: Lands-
höfðingi, Magnús Stephensen, fékk
Skúla vikið frá fyrir embættisaf-
glöp, en Hæstiréttur Ðana hnekkti
síðar frávikningunni.
í þessari bók leiöir Ásgeir sterk
rök að því að Sigurður skurður
hafi verið saklaus af manndrápi,
sem Skúli bar á hann, en fil með-
ferð Skúla á Sigurði hafi mótast af
sterku almenningsáUti gegn hinum
umkomulausa alþýðumanni.
Landshöfðingi hafi haft efnislega
rétt fyrir sér, þótt líklega hafi hon-
um gengið til fjandskapur við
Skúla ekki síður en umhyggja um
réttarreglur.
Sagan getur svo sannarlega verið
KjaUariim
Dr. Hannes Hólmsteinn
Gissurarson,
lektor í stjórnmálafræði
kaldhæðin. SkúU Thoroddsen hef-
ur lengi verið hetja íslenskra rót-
tækUnga: Kommúnistar völdu
blaði sínu sama nafn og blað hams
á ísafirði hafði borið, Jón Guöna-
son samdi eins konar helgisögu
hans, og Ragnar Arnalds skrifaði
um hann leikrit, Uppreisnina á
ísafirði. En getur verið, að höfðing-
inn og efnamaðurinn Skúli hafi
verið að níöast á hinum fátæka al-
þýðumanni Sigurði, vegna þess að
almenningsáUtið var Sigurði
andsnúiö? (Sagan getur ekki aðeins
verið kaldhæðin. Hún á það líka til
að endurtaka sig: Hið fræga Rúðu-
borgarávarpðSkúla Thoroddsens
nokkru eftir Skúlamálin minnir
auðvitað á ekkert frekar én friðar-
umsvif Ólafs Grímssonar meö vin-
um hans erlendis, Papandreú í
Grikklandi og Gandhí á Indlandi.)
Örlög dómararns
Annað tfiefni er tfi þessara hug-
leiðinga. Síðustu tvær vikur hafa
birst athyglisverðar greinar eftir
Björn Bjarnason í Morgunblaðinu
um mál Magnúsar Thoroddsens,
fyrrverandi forseta Hæstaréttar.
Bjöm bendir á, aö málið hafi aðeins
verið á vitorði örfárra einstakUnga,
áður en því var laumað tfi Arnars
Páls Haukssonar, fréttamanns í
Ríkishljóðvarpinu. Þessir einstakl-
ingar hafa síðan alUr borið fyrir
dómi, að þeir hafi ekki verið heim-
fidarmenn Arnars Páls. Einhver
þeirra hefur framið meinsæri, en
það er hér sem annars staðar talið
mjög alvarlegt brot. (Skemmst er
að minnast þess, að þáverandi full-
trúi bæjarfógetans í Keflavík var
fyrir örfáum árum dæmdur í nokk-
urra mánaða fangelsi og missi mál-
flutningsréttinda fyrir slík brot.)
Arnar Páll Hauksson lumar þess
vegna á einni stærstu frétt áratug-
arins. Hver framdi meinsæri?
(Raunar blasir svariö við, þegar
málsskjöUn eru lesin vandlega.)
Aðalatriðið í máU Magnúsar
Thoroddsens er, að einhver örfárra
einstaklinga í hópi æðstu ráöa-
manna þjóðarinnar hleypti með
lausmælgi sinni af stað atburðarás,
sem lauk með frávikningu Magn-
úsar. Fjármálaráðherra brást siðan
með því að fullyrða, að Magnús
hefði brotið reglur, sem hvergi eru
finnanlegar. Og dómsmálaráð-
herra brást með því að láta undan
þvi almenningsáliti, sem hinn
nafnlausi heimfidarmaður Amars
Páls og fjármálaráöherra höfðu
myndað í sameiningu.
Áfengiskaup Magnúsar vom
óviðeigandi, þótt hann geti vissu-
lega sagt sér tfi vamar, að hann
hafi notaö þá þumalfingursreglu
að kaupa áfengi á sérkjömm fyrir
þá upphæð, sem honum hafi verið
greitt fyrir að vera handhafi for-
setavalds, og að vegna tíðra utan-
landsferða forseta hafi upphæðin
verið óvenjulega há. En var þetta
afbrot? Og réttlætti það frávikn-
ingu? Dómarar í undirrétti létu al-
menningsálitið því miður stjórna
sér og svömðu játandi.
Eigin reynsla
Víkjum nú að hinni hættunni.
Þar tala ég af eigin reynslu, því að
ég var fyrir nokkmm ámm dæmd-
ur fyrir það í Hæstarétti að reka
útvarpsstöð í verkfalli opinberra
starfsmanna 1984. Sá rekstur var
tvímælalaust brot á bókstaf þágild-
andi útvarpslaga. En naut ég ekki
vemdar þeirra ákvæða stjórnar-
skrárinnar, sem áttu aö tryggja
hugsunarfrelsi? Var lagabókstaf-
urinn (hafi hann staðist í upphafi)
ekki fyrir löngu orðinn úreltur
vegna tíðaranda og tækniþróunar?
Og braut nauðsyn ekki lög við þær
sérstöku aöstæður, sem urðu
haustið 1984, er landið var fjöl-
miðlalaust? Dómararnir höfðu rök-
semdir minar og verjanda míns að
engu. Þeir dæmdu eftir bókstafn-
um, en tóku ekkert tillit til anda
laganna og eðlis íslenskrar stjóm-
skipunar.
Ég er á hinn bóginn sannfæröur
um það, eins og raunar flestir rétt-
arspekingar heims, að stundum
geta lög verið svo óréttlát eða að-
stæður svo óvenjulegar, að það,
sem sýnist fyrst ólögmætt, reýnist
síðan í senn réttmætt og lögmætt.
Ef Alþingi setur lög um, að ekki
skuli verslað við blökkumenn eða
fólk af Gyðingaættum, þá mun ég
hiklaust óhlýðnast þeim. Þegar
neyðarástand er vegna jarðelda eða
jarðskjálfta, hlýtur eignarréttur
einstaklinga stundum að víkja.
Vissulega er meðalhófið vandrat-
að. En íslenskir dómarar mættu
íhuga gaumgæfilega orð hinnar
helgu bókar: Dæmið ekki, svo að
þér verði ekki dæmdir. Því að með
þeim dómi, sem þér dæmið, munuö
þér dæmdir, og með þeim mæli,
sem þér mælið, mun yður mælt
verða.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
„Geirfinnsmálið og Hafskipamálið eru
alkunn, og virðast gæsluvarðhaldsúr-
skurðir dómara í þeim alls ekki stand-
ast lagalega, þótt þeir hafi hvílt á al-
menningsáliti.“
Þúsundáraríkin
Það var í Madrid, þann 28. júní,
að mig minnir, þegar forsætisráð-
herrar tólf „stóru“ ríkjanna komu
þar saman, að frú Thatcher var að
vanda öfugsnúin í flestu. Vegna
sigurvissu stefnu sinnar vildi hún
samt sýna þýölegt viðmót, að
minnsta kosti í peningamálum og
bauð forsætisráðherra Frakka
hvorki meira né minna en fjár-
magnseiningu eða stefnu í þúsund
ár. Það hét víst á frönsku „l’union
monetaire dans mfile ans“.
Stjómmálamenn eru síétandi á
ófrumlegan hátt eftir bókmennt-
um: að þessu sinni „riddarasög-
um“ því að tala forsætisráðherr-
anna var látin vera sú sama og
„frönsku jafningjanna tólf‘. Eng-
inn af jafningjunumn hafði neitt
við boðið að athuga. Þeir hlupu
samt ekki til. Tíminn var nægur.
Þúsund ár er enn langur tími.
Fagurfræðileg staðreynd
Peningastefnan flaskar á einu,
þegar hún boðar komu þúsundára-
ríkis fjármagnsins. Hún gerir sömu
skyssu og aðrar eilífðarstefnur,
eins og boðskapur Hitlers um þús-
undáraríki nasismans, sá hluti
kommúnismans sem varð fljótt
villuráfandi, að ríki guðdómsins
ógleymdu: það er næstum fagur-
fræðfieg staðreynd, í listum og
mannlífmu, að engin stefna „lifir“
KjaUariim
Guðbergur Bergsson
rithöfundur
í rauninni lengur en í tíu ár, eftir
að hún lagði af stað af fullum krafti.
Þetta á líka viö um ástiná og
hjónabandið. Fullur kraftur ástar-
innar varir í fimm ár. Hann við-
heldur sér með herkjubrögðum í
tvö í viðbót, en tórir svo í þrjú ár
eftir það og fjarar út og deyr. Það
er að segja, ef þeir sem verða fyrir
ástinni kunna ekki að beita lítfilæti
ímyndunaraflsins.
í hstum er það sama að segja.
Kúbisminn var aðeins í fimm ár í
fullu fjöri, en lognaðist síðan út af,
eftir tíu ára formúlunni. Eins fór
fyrir súrrealismanum og SÚM-
stefnunni hér.
Einnig er hægt að færa þetta upp
á Thatcherstefnuna, stjómmál yfir
höfuð og byltingar. Rússneska bylt-
ingin var í fimm ár „lifandi bylt-
ing“. Eftir það fjaraði hún út, lok-
aðist inni í sínum eigin hroka og
beitti aldrei uppörvandi htfilæti
ímyndunaraflsins. Þannigbreyttist
hún í afskræmingu sem fullnægði
notagildi til aö mynda margra hsta-
manna, einkum rithöfunda. Eftir
það hafa listirnar ekki borið sitt
barr: þær sviku innsta eðli sitt, það
að vera trúar sára sannleikanum
hvað sem það kostaði.
„Tíu ára reglan“
Ekki er auðvelt að útskýra lög-
mál „tíu ára reglunnar". En það
er hægt að fylgjast með ferh hennar
á fremur einfaldan hátt. Þeir sem
eru seldir undir stefnuna fyllast
hroka, í sama mæli og lifandi orkan
dvínar. Athöfn breýtist þá í orð.
Þögnin hverfur: hin hljóðláta at-
höfn, það að kunna að lúta af lítfi-
læti valdi hins frumstæða krafts,
sem er uppspretta lifandi athafna
okkar.
í hstum og ástinni lýsir þetta sér
í því, að farið er dult með kraftinn.
Hann er ekki hafður til sýnis nema
þegar nauðsyn krefur. í fjármálum,
á meðan þau voru að einhverju
leyti trygg, létu auðmenn bera
fremur lítið á sér og auði sínum,
nema þess gerðist alger þörf.
Að búa yfir auði, andlegum og
veraldlegum eða ástarauði, fylgir
viss níska, þörf fyrir varðveislu.
Eða varðveisla og eyðsla fylgjast
að. Þær haldast í hendur, leiðast,
eins og áður var gert, á meðan það
var eðhlegt að vera barn, elska
aðra menneskju, styðja hver annan
af eðhsbundinni þörf fyrir sam-
hjálp, án mikils skrifstofubákns.
Hrokinn er kannski ekki tfi falls.
En hann blossar undarlega oft upp
skömmu fyrir falhð. Líkt og lygin
blossar upp, rétt áður en hinn
„rétti“ sannleikur kemur í ljós.
Grátleg glópska
Glópska í stjórnmálum er hvorki
séreinkenni hægri- né vinstri-
stefnu. Hún er afskaplega lunkin
yiö að færa sig á milli landa og
manna. Eitt af hinni grátlegu
glópsku er það, að þegar þúsund-
áraríki makaðshyggjunnar er að
líða undir lok á Bretlandi er reynt
aö koma því á legg í Sovétríkjun-
um,
Kannski munu þjóðir samt læra
eitthvað af reynslu sósíahsta á
Spáni, sem skiptu um andlit við
valdatökuna og htu til almennings
með peningahyggjubros frú
Thathcher, í staðinn fyrir upp-
hafna samhyggjusvipinn sem var á
stofnanda flokksins, Pablo Iglesias.
Mér finnst vera líklegt að
spænskir kjósendur sanni að ein-
hverju leyti um næstu helgi tíu ára
kenningu mína: Sósíahstaflokkur-
inn tapar ekki meirihlutanum. En
hann mun tóra við völd.
Almenningur vfil ekki auö-
hyggju, uppvakninginn frá síðustu
öld.
Guðbergur Bergsson
„Fullur kraftur ástarinnar varir í fimm
ár. Hann viðheldur sér með herkju-
brögðum í tvö ár 1 viðbót, en tórir svo
í þrjú ár eftir það og fjarar út og deyr.
Það er að segja, ef... “