Dagblaðið Vísir - DV - 30.10.1989, Blaðsíða 41

MÁNUDAGUR 30. OKTpBER 1989v
Góöar um-
búðir utan
um vont efni
Hin nýja bók Harðar Bergmanns,
Umbúðaþjóðfélagið, sem Menning-
arsjóður gaf út á dögunum, lítur
vel út, og er mikil prýði að bráð-
skemmtilegum teikningum Búa
Kristjánssonar. Umbúðirnar eru
góðar. En hvernig er efnið? Vissu-
lega eru þar nokkur orð í tíma
töluð. Hörður gagnrýnir lækna,
kennara og ýmsa sérfræðinga fyrir
að skapa þörf fyrir þjónustu sína
og bendir á það, að í skólum og á
sjúkrahúsum eru eyðendur aðrir
en greiðendur. Útgjöld til skóla- og
heilbrigðismála hafa snarvaxið síð-
ustu áratugi. En um það má efast,
að við séum menntaðri og hraust-
ari en fyrir tuttugu eða þrjátíu
árum.
Ég get samt ekki sagt, að ég sé
hriflnn af þessu verki. Málfar
mætti í fyrsta lagi vera vandaðra.
Tökum 25. bls. til dæmis. „Með því
að líta til baka skilur maður oft
stöðu sína í dag og hvers megi
vænta.“ Þetta mætti orða betur
svo. „Með því að horfa um öxl
skilja menn oft betur, hvar þeir eru
staddir og hvers megi vænta.“
Málalengingar eru miklar í bók-
inni, og sums staðar bregður fyrir
mærð.
Tuggur
Með nokkrum undantekningUm
er efnið annars vegar gamlar tugg-
ur, sem enginn getur mælt á móti,
hins vegar fullyrðingar, sem eru
hæpnar eða beinlínis rangar. Lít-
um fyrst á tuggurnar. Hörður legg-
ur mikla áherslu á það, að hagvöxt-
ur færi okkur ekki hamingju. Þetta
er auðvitað rétt, enda hafa þúsund-
ir heimspekinga og hagfræðinga
bent á það á undan honum.
Hagvöxtur er ekki tilgangur í
sjálfum sér, heldur merkir hann
það, að tækifærum okkar í lífinu
ijölgar. Flateyjarbók kostaði lík-
lega árslaun verkamanns. Nú kost-
ar eintak af Njálu úti í búð hið sama
og meðalmáltíð á veitingahúsi. Er
þetta einskis virði?. Þótt velmegun
færi okkur líklega ekki hamingju,
getum við í öðru lagi fullyrt, að
fátækt færi okkur áreiðanlega
óhamingju. Þrátt fyrir aflt hefur
hagvöxturinn útrýmt margvíslegu
böli. Nú þurfa mæður ekki lengur
að horfa upp á börn sín láta lífið
vegna skorts.
Það er líka rétt, sem Hörður held-
ur fram, að erfitt er eða ókleift að
mæla framfarir á einhvern töluleg-
an eða efnislegan mæhkvarða. Ein-
um þykir það afturfor, sem annar
telur framför. Við getum ekki
sannað, að eitt skipulag sé betra en
annað. Eitt vitum við þó. Fólk kýs
jafnan séreignarskipulagið með
fótunum. Það flyst frá Mexíkó til
Bandaríkjanna, frá Austur-Þýska-
landi til Vestur-Þýskalands, frá
Kínaveldi til Hong Kong.
Hæpnar fullyrðingar
Þótt Hörður vilji ekki kannast við
það í inngangi bókarinnar, er hann
auðvitað sósíalisti, hatursmaður
viðskiptaskipulagsins, og hikar
ekki við að fella sleggjudóma. Einn
er, að suðrænar þjóðir tapi á við-
skiptum við okkur Vesturlanda-
menn, svo að okkur sé um fátækt
þeirra marga að kenna. En hverj-
um má þá kenna um fátækt þeirra,
áður en þær hófu viðskipti við nor-
rænar þjóðir? Hvernig stendur þá
á því, að þær suðrænu þjóðir eru
ríkastar, sem stunda mest viðskipti
við Vesturlandamenn, til dæmis
íbúar Hong Kong og Taívans, en
hinar fátæækastar, sem reka aðal-
lega sjálfsþurftarbúskap?
Það er líka hæpið, sem fram kem-
ur í ritinu, að rányrkju og mengun
megi rekja til viðskiptaskipulags-
ins. Náttúruspjöll verða, þar sem
enginn ber ábyrgð á náttúrugæð-
um. Þau má með öðrum orðum oft-
ast rekja til þess, að einkaeignar-
réttur hefur ekki fengið að mynd-
ast á náttúrugæðum. Það, sem allir
eiga, hirðir enginn um. Besta dæ-
mið er ofveiðin á íslandsmiðum.
Hún stafar af því, að aðgangur að
fiskimiðunum hefur verið öllum
frjáls. Úthluta þyrfti veiðileyfum
og leyfa síðan frjálsa verslun með
þau. Því er við að bæta, að rán-
yrkja og mengun er hvergi meiri
en í hinum miðstýrða hagkerfi
austan járntjalds.
Hörður segir í þriðja lagi, að
milliliðakostnaður sé of hár í við-
skiptaskipulaginu og heildarsýn
vanti þar yfir þjóðlífið. Þessar full-
yrðingar hans steyta á skeri hinnar
óhjákvæmilegu vanþekkingar okk-
ar og óvissu. Það er hægara sagt
Bókmeimtir
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson
en gert að stilla saman allar eining-
ar atvinnulífsins, og eina skyn-
samlega ráðið, sem mannkynið
hefur fundið við því, er að leyfa
milliliðum að starfa. Og hver hefur
nægilega þekkingu til þess að hafa
heildarsýn?
Hugmyndakreppa sósíalista
Bók Harðar Bergmanns má hafa
til marks um hugmyndakreppu
sósíalista. Hið gamla fyrirheit
þeirra um allsnægtir á næsta leiti
er augljóslega ekki lengur fram-
bærilegt. Þeir hafa þess vegna grip-
ið til einhvers konar dalakofasós-
íalisma. Nú dreymir þá sveitasælu-
drauma. Við eigum að sættast við
náttúruna, segja þeir, hætta sér-
hæfingu og hafna efnishyggju. Bíl-
ar eru blikkbeljur, flestar þarfir
okkar eru gerviþarfir og svo fram-
vegis. Hvers erum við bættari að
fá að velja úr 120 gosdrykkjateg-
undum?
Hörður segir, að markmiðið sé
ekki að stækka þjóðarkökuna eða
auka afköstin við baksturinn, held-
ur að baka hollari köku. En hvaðan
hefur Hörður vitneskju sína um,
hvað sé hollt og hvað óhollt, hvað
séu gerviþarfir og hvað ekki? Hvers
vegna má ekki leyfa fólki að velja
sjálfu um kökur á frjálsum mark-
aði? Það snæðir þær, og það greiðir
fyrir þær. Saga Vesturlanda hefur
verið saga baráttunnar við stjórn-
lynda menntamenn, sem stíga sí-
fellt fram í nýjum gervum, nýjum
umbúðum.
Og svar okkar nútímamanna við
dalakofasósíalismanum er tvíþætt.
Ef þið viljið, þá skuluð þið hverfa
aftur til náttúrunnar og stofna
samvinnufélög ykkar og sam-
yrkjubú, en i guöanna bæunum
reynið ekki að neyða okkur inn inn
í þau með ykkur! Ef þið hafnið við-
skipaskipulaginu, þá getið þið ekki
heldur ætlast til þess að fá að njóta
með okkur afrakstursins af frjáls-
um viðskiptum, einkaframtaki og
atvinnufrelsi.
Höröur Bergmann:
Umbúðaþjóöfélagiö,
Menningarsjóður, Reykjavik 1989.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
#
Menning
Blóðrót
William Dempsey Vaigardson er maður nefndur og
fæddist á Gimh í Nýja íslandi fyrir hálfri öld. Eins og
eftimafn hans og fæðingarstaður gefa til kynna er
hann af íslenskum ættum. William er af mörgum tal-
inn einn af helstu rithöfundum Nýja íslands nú um
stundir enda eru ritverk hans sprottin úr umhverfi
þess og persönur bóka hans þaían komnar. William
er, líkt og Bjami Guðnason og Umberto Eco, ekki að-
eins rithöfundur heldur og háskólaprófessor, gegnir
embætti í bókmenntum við Viktoríuháskóla í Bresku
Kólumbíu í Kanada. Fyrsta bók Williams D. Valgard-
sons var smásagnasafn sem bar nafnið Bloodflowers
og kom út árið 1973. Síðan hefur hann sent frá sér
smásögur, skáldsögur og ljóð og hafa nokkrar sagna
hans verið kvikmyndaðar.
Hver er sá þriðji?
Nýlega kom út í Kópavogi lítil rauö bók sem hefur
að geyma fyrstu þýðingu á verki eftir William D. Valg-
ardson á íslensku. Bókin heitir Blóðrót en svo nefnist
titilsagan úr áðumefndu smásagnasafni Williams upp
á íslensku. Þessi rauða bók var gefin út í tilefni kanadí-
skra daga í Reykjavík fyrr í þessum mánuði og er
prentuð á vandaðan 120 gr. Borregaard-pappír.
Sagan Blóðrót segir frá Danny Thorson sem ræðst
sem kennari til afskekktrar eyjar langt úti fyrir strönd
Labrador. Hann leigir hjá Poorwilly-hjónunum sem
kynnt eru til sögunnar strax í fyrstu línum hennar.
Þau setja hann inn í aðstæöur þær sem ríkja í sam-
félagi eyjarinnar en þær em um margt hinar dular-
fyllstu; hjátrú og fullkomin undirgefni viö forlögin em
ráðandi öfl. Ýmsir fyrirboðar verða þegar á vegi Dann-
ys - og þeir boða ekkert gott. Einn slíkur snertir hann
sjálfan beint: hann shtur upp lítið rautt blóm sem allt
morar af þarna í eynni en hr. Poorwilly lætur hann
vita að slíkt sé ógæfumerki. Um sama leyti mæta þeir
gömlum afar laslegum, að ekki sé sagt lík-legum,
manni sem studdur er af ungri dóttur sinni sem Danny
rennir umsvifalaust hýru auga til. Þetta vora Veiki-
Jack og Adel dóttir hans. Sú var trú eyjaskeggja að
öll óhöpp, slys eða dauðsföll gerðust í þrenningum: ef
eitt dauðsfall yrði, væri hættan ekki liðin hjá fyrr en
tvö önnur hefðu orðið. Þannig varð talan þrír að ganga
upp í tölu látinna til að allt gæti tahst öruggt. „Allt
er þegar þrennt er,“ sögðu menn. Og nú var komið
að Veika-Jack - hann skyldi verða númer tvö. Og þá
var spurningin: hver verður sá þriðji?
Niður í djúpin
Spenna sögunnar og óhugnanlegt andrúmsloft er
einmitt reist á þessum grunni hjátrúar og dulhyggju.
Hér sannast enn á ný hið margreynda: það sem ahir
trúa - og vita - að muni gerast, það gerisf.' Bfida fer
Bókmenntir
Kjartan Árnason
það svo í sögunni að þær hörmungar sem menn
væntu, riðu yfir. Ekki nóg með það: fleiri fylgdu í kjöl-
farið. Og þá þurfti að byija að telja upp á nýtt, fyrsti,
annar, þriðji...
Umhverfi Blóðrótar og þessi grunntónn sögunnar
sem minnst var á, koma íslenskum lesanda kunnug-
lega fyrir sjónir: hið htla samfélag og sérkennileiki
þess. En um leið er þessi smáheimur erkitákn fyrir
mannfélagið, hvar sem er og á öllum tímum. Sé þessi
saga Wilhams D. Valgardsons skihn táknrænum skiln-
ingi, er freistandi að skoða hana sem ferð mannsins
(Dannys eða einhvers annars) inn á við, það er að
segja niður í sálardjúpin þar sem fyrir verða alls kyns
hindurvitni og mótuð trú sem framkalla allt það illa
sem við hugsum! Með öðrum orðum: sérhver maður
er sinn eiginn skapari. En þegar maðurinn rekur sig
á veggi sinna eigin fordóma er ekki með öllu víst að
undirvitund hans sé reiðubúin („í stakk búin“) að
söðla um og taka inn nýjar hugmyndir. Enda lendir
Danny í mestu vandræðum þegar hann freistar þess
að komast burt úr eynni: talstöðin bilar, bátar eru
læstir með keðjum. Því hversu djöfullegt sem maður-
inn hefur það þá er hann a.m.k. öruggur í eymd sinni;
hún er sá möndull sem tilveran snýst um.
a
Punktur, komma ...
Þýðing Guðrúnar Guðmundsdóttur á sögunni er hin
ágætasta í aha staði; aðeins einu sinni hrökk ég við:
þá segir að stungið hafi verið upp í Danny þegar allt
bendir til aö tekið hafi verið framm í fyrir honum.
Hins vegar er kommusetning með fornlegasta móti og
gerir að verkum að manni finnst maður staddur í texta
frá því snemma á öldinni. Kommur eru settar á undan
öllum samtengingum og tengiorðum (og, en, ef, að,
þegar, eða, sem, svo o.s.frv.) en þetta hefur að mínu
mati þau áhrif á annars ágætan texta að hann verður
allur eins og sundurhöggvinn. Samtengingar og tengi-
orð eru nefnilega þeirrar undursamlegu náttúru að
hafa í sér „innbyggt“ lestrarhlé svo kommum í þeirra
návist er að jafnaði ofaukið.
Það var annars gaman að kynnast Wihiam D. Valg-
ardson.
William D. Valgardson: Blóðrót.
Smásaga, 35 bls.
Sigmar Þormar gaf ut, 1989.
Kjartan Árnason