Dagur - 17.12.1956, Qupperneq 25

JÓLABLAÐ DAGS
25
Merkasta fornsögnin um byggð í
Þorvaldsdal er vafalaust í Hávarðs
sögu ísfirðings, því að enda þótt
dalurinn sé þar nefndur Þórhalls-
dalur, hlýtur þar að vera um einn
og sarna dalinn að ræða.
Saga Hávarðs endár á því, að
hann flytur sig búferlum vestan og
ræðst norður til Svarfaðardals, og
upp í dal þann, er Oxadalur heitir.
Reisir hann þar bústað sinn, bjó
þar nokkra vetur, og kallaði Há-
varður þennan bæ að Hávarðsstöð-
um. Með honum var Þórhallur
frændi hans og Bjargey kona Há-
varðs. Segir sagan, að þau hafi inn-
an skanrnrs brugðið búi og farið á
fund Ólafs konungs Tryggvasonar
(þetta ætti þá að gerast fyrir árið
1000). í þeirri ferð andaðist Bjarg-
ey, og Hávarður skömnru eftir
heimkomuna. Þeir frændur höfðu
haft nreð sér kirkjuvið mikinn og
lagði Hávarður það fyrir Þórlrall,
að flytja aftur upp í dalinn (en þeir
virðast lrafa setzt að niðri á Strönd-
inni eftir utankomuna) og gera þar
kirkju og grafa sig að henni. Flutti
Þórlrallur sig þá í ofanverðan dal-
inn, byggði reisulegan bæ á Þór-
hallsstöðum, og einnig kirkju, og
bjó þar til elli. Var sú kirkja talin
lrið skrautlegasta hús.
Daiirnir, iÞórhallsdalur og Þor-
valdsdalur, eru örugglega einn og
sami dalurinn. Það sanna meðal
annars örnefnin Hávarðsstaðir og
Þórhallakot, senr ekki er annars
staðar til að dreifa lrér í sýslunni.
Uxadalsnafnið minnir á vissan lrátt
á Nautá og Nautárdal, þó að skyld-
ieikinn sé óbeinn, málfræðilega séð.
Mætti vel hugsast, að franran við
Hrafgnagilslrraun lrafi verið geynrd-
ir nautgripir þeir, er geldir voru,
því að þar er land kjarnmikið, en
varzla nokkur að lirairndyng junum,
og sá hluti dalsins lrlotið nafn af
því. Bæði Þórhalls- og Þorvaldsdals-
nafnið á dalnum liafa örugglega
notuð verið. í Jarðabókinni eru
bæði nöfnin viðhöfð, og það þýðir,
að unr aldamótin 1700 eru nrönn-
unr bæði jaintöm, eða a. m. k.
kunnug.
Hvar kirkja þeirra Hávarðs og
Þórhalls hefur staðið, er enn nokk-
ur ráðgáta. Fyrst og fremst er orða-
lag sögunnar — „í ofanverðum Þór-
hallsdal“ — býsna óljóst, því að
engar sönnur verða á það færðar,
lrvort Þórhallsdals-nafnið hefur gilt
unr meiri eða rrrinni hluta þessa
svæðis, senr nú ber Þorvaldsdals-
nafnið. Miði nraður það aðeins við
þann hluta dalsins, senr lengst hef-
ur byggður verið, nrætti finna því
nokkurn stað, að Hávarðsstaðir
stæðu í ofanverðunr dalnunr, því að
hæðir nokkrar (Hraunhóll og
Hávarðsstaðahólar) eru á nrilli
landnámsbæjanna. Hefur nrér allt-
af fundizt hugsanlegt, að kirkjan
lrafi staðið á Hávarðsstöðum, þó að
sagan bendi til hins nafnsins.
Kötlufjallshlíðin hefur verið nefnd
Hrafnagilshlíð, en einnig Staðar-
irlíð. í Jjallinu upp frá Hávarðsstöð-
unr er hvilft nrikil inn í hlíðina, og
heitir Staðarsskál. Melhryggir niður
frá Jrenni nefnast Staðar(skálar)-
lrryggir. Minnumst þá þess, að
kirkjubæir voru unr langt skeið
nefndir staðir, eins konar sanrnafni
allra kirkjustaða. Mætti ekki ætla
að kirkjustaðurinn lreiði staðið
nærri Staðarskál og Staðarhlíð?
Hávarðs saga Isfirðings er reynd-
ar ekki talin í hópi merkustu ís-
lendinga-sagna, og henni ber að
ýnrsu leyti illa sanran við önnur
fornrit. Væri nú ekki þess vert að
leita eftir sannindum á frásögn
lrennar um Hávarð og kirkjuna
glæsilegu, líklega þá elztu, senr
byggð hefur verið Irér unr slóðir?
Hví ekki að grafa í rústirnar á Þór-
liallakoti og lrólana á Hávarðsstöð-
unr?
Kirkja Hávarðs Irefur sjálfsagt
staðið uppi í dalnunr, og svo vcrið
flutt niður í sveitina, þegar þar
fjölgaði býlunr.1) Eigi að síður
mun hún alla tíð lrafa staðið í sömu
landareigninni, því að Stærri-Ár-
skógur Irefur, svo lengi senr vitað
er, átt land inn fyrir Kötluhálsinn
og unr Gvendarbrekkur. Hávarðs-
staðir, Þórlrallakot 02: Hrafnaoil
hafa jafnan heyrt undir staðinn senr
hjáleigur og lagzt til hans, þegar
eyðzt hefur byggð á þeinr. Gæti því
allt lrafa verið sanra jörðin frá upp-
Irafi, og kirkjan aldrei flutzt nenra
unr set á sínu upphaflega landi.
Þórlrallsnafn dalsins nrun nú að
fullu hafa beðið ósigur, og að því
leyti virðist sonur Galnra standa
nreð pálmann í lröndununr. Nafn
lrans lrefur líka orðið nrjög lífseigt
á þessunr slóðunr, svo lífseigt, að
innan þess lrrepps, sem dalurinn nú
tilheyrir (Arskógslrrepps), mun eng-
in sú kynslóð, er eigi fóstri nrarga
iÞorvalda. Hafa í nranna minnum
nrargir þeirra jafnvel verið Þor-
valdssynir, og sunrir átt heima í
dalnunr. í lröfuð Þórhalls hafa færri
heita látið og Hávarðs engir, svo að
eg viti. Ætti nrinning þeirra þó
skilið að nöfnunr þeirra væri á lofti
lraldið, mannanna, senr fyrstir
nrunu hafa guðshús reist í þessari
sókn.
Nú nrá dalur þeirra frændanna,
Þórhalls og Hávarðs, allur lreita í
eyði, síðan fyrir rúnrunr 30 árum.
Þá tókst af, samtímis, búskapur á
Grund, Hrafnagili og Kúgili. Vel
mætti þó byggja upp aftur, einkum
á Grund. Þar var síðast stórt og
gott tún, sléttar flæðiengjar nreð
nýgerðum stíflugörðum í nesinu
niðri við ána og reisulegt lreinr að
líta, þó að lrús séu nú fallin. Væri
nú konrinn þangað vegur og sínri,
nryndi sunrunr þykja gott þar að
1) í lok 12. aldar er kirkja og prest-
ur að Stærra-Ársskógi, samkvæmt frá-
sögn Sturlungu. Helgi Halldórsson er
fyrstur prestur þar, sem eg hef vitn-
eskju um. — J. Ó.