Dagblaðið Vísir - DV - 03.12.1994, Blaðsíða 29

LAUGARDAGUR 3. DESEMBER 1994
29

Forseti Islands, Vigdis Finnbogadóttir, Pálmi Jónsson og Jón Asbergsson i Kringlunni
blöðin, sem stílað var til forystu
Framsóknarflokksins:
Sendið Erlend Einarsson strax á
námskeið hjá Pálma Jónssyni í Hag-
kaup til að læra, hvemig reka á versl-
un með hagsmuni fólksins fyrir aug-
um, en ekki eingöngu hagsmuni for-
stjóranna stopp Það síðara kann hann
stopp Samvinnuhugsjón Þingeyinga.
Afi gamli, sem var teiknimynd í
Alþýöublaðinu, sagði undrandi: „Ég
fæ ekki séð, hvernig vöruverð getur
breyst, ef allir halda fast við sitt,
verðstöðvunarlögin banna hækkanir
og kaupmannasamtökin lækkanir á
vöruverðinu."
Kaupmenn bentu á það, að Pálmi
seldi sumar vörur, til dæmis danska
sultu, lægra verði en þeir fengju hana
sjálfir á hjá innflytjendum. Þetta
skýrðist hins vegar með þvi, að Pálmi
flutti vöruna beint inn og lét sér
nægja minni álagningu en innflytj-
andinn. Voru Pálmi og forsvarsmenn
kaupmanna kallaðir á fund viðskipta-
ráðherra 18. október 1967 til þess að
ræða deilu sína, en árangurslaust. í
viðtölum við blöð kvaðst Pálmi ekki
myndu beygja sig fyrir þvingunum
kaupmanna; hann myndi jafnvel
hefja innflutning matvæla beint og
leita til almennings um íjáröflun til
þess. Sagðist hann líka stefna að því
að stofna stóran vörumarkað.
Kaupmannasamtökin héldu fund í
Þjóðleikhúskjallaranum fimmtu-
dagskvöldið 19. október til þess að
ræða ásakanir á hendur þeim um
þvingunaraðgerðir. Var þar ályktað,
að samtök kaupmanna heíðu ekki
staðið að neinum slíkum aðgerðum.
Einnig var Hagkaup kært daginn eft-
ir fyrir óleyfilega háa álagningu á
dönsku ediki, en það reyndist hafa
verið fyrir mistök í útreikningum,
og varð ekkert úr kærunni. í fram-
haldi af þessum hörðu deilum bauð
Hagkaup almenningi um skeið sér-
stök afsláttarkort eða „þátttökuskír-
teini“: Menn lögðu inn ákveðna upp-
hæð og máttu síðan kaupa fyrir tí-
falda þá upphæð á vildarkjörum.
Jafnframt sagðist Pálmi stefna að því
aö gera Hagkaup að almennings-
hlutafélagi.
Gráthlægilegt
svikamál
Urðu kaupmenn að láta undan
síga; Pálmi Jónsson hélt ótrauður
áfram að selja ódýra matvöru í Hag-
kaup. En nafn Pálma blandaðist inn
á gráthlægilegt svikamál, sem upp-
víst varð um þessar mundir. Tveir
ungir menn höfðu látið tvö stimpla-
gerðarfyrirtæki gera hvort sinn
stimpilinn, annan með „Hag“ og hinn
með „kaup“. Síðan settu þeir stimpl-
ana saman og víxlar útbúnir meö
stimpli Hagkaups og undirskrift
Pálma Jónssonar. Að því loknu fóru
þeir með víxlana til fjögurra okur-
lánara og seldu þeim þá. Gleyptu
okurlánararnir við þeim, þótt það
kæmi þeim nokkuð á óvart, að Hag-
kaup væri svo fjárþurfi. Nam upp-
hæðin, sem skálkarnir tveir fengu
fyrir víxlana, samtals 1,2 milljónum
króna.
Þegar leið að afsagnardegi fyrsta
víxilsins, hafði eigandi hans sam-
band við Pálma og spurði, hvort víx-
illinn yrði ekki greiddur upp. Pálmi
kannaðist ekki við neitt, sagðist
hvorki hafa falast eftir láni né selt
honum neinn víxil. Þegar hinir þrír
okurlánararnir höfðu samband við
Pálma, fór hann að gruna sitt af
hverju, heimsótti alla fióra handhafa
víxlanna og leiddi í ljós, að víxlarnir
væru sviknir. Pálmi sagði þeim, að
ekki væri um annað að ræða en leita
til lögreglunnar. Runnu þá tvær
grímur á víxlarana. Þeir báðu um
umhugsunarfrest, og tókst þeim að
ná í skálkana tvo, sem höfðu selt
þeim víxlana. Ungu mennimir tveir
voru hinir bröttustu og kváðust ekk-
ert þurfa við okurlánarana að tala.
Þeir sögðust myndu vinna eið að
því, yrði þetta lögreglumál, að þeir
hefðu aðeins fengið greiddan út
þriðjung þeirrar upphæðar, sem á
víxlunum væri, en það stríddi auð-
vitað gegn lögum um okur. Urðu
okurlánararnir að sitja eftir með sárt
ennið, en ungu mennirnir tveir af-
hentu Pálma stimplana tvo á gaml-
árskvöld 1967, um það leyti sem fiöl-
skyldan ætlaði að setjast að snæðingi
í Asenda 1, og húðskammaði Pálmi
þá fyrir þetta tiltæki.
Mörgjárn
í eldinum
Pálmi lét engan bilbug á sér
finna, þótt hin miklu erfiðleikaár
1967-1969 bitnuðu mjög á honum og
rekstur Hagkaups þyngdist þá tals-
vert, enda féll gengið tvisvar á þessu
tímabili, svo að innfluttar vörur
hækkuðu í verði. Hugði hann á frek-
ari framkvæmdir, eins og hann hafði
boðað árið 1967. Árið 1967 stofnaöi
Pálmi sokkaverksmiðjuna Gleym-
mérei á Sauðárkróki, og sá hinn
gamli samstarfsmaður hans, Reynir
Þorgrímsson, um reksturinn. Fyrir-
tækið framleiddi um skeið ágætar og
vinsælar sokkabuxur, en eftir nokk-
ur ár hætti það starfsemi sinni, en
þá höfðu leiðir þeirra Pálma og Reyn-
is skilið.
Pálmi hafði fleiri járn í eldinum
þessi ár. Sumarið 1969 stofnaði hann
til dæmis Loðskinn hf. á Sauðárkróki
ásamt Tom Holton í Hildu hf„ mági
sínum, Ásberg Sigurðssyni, og fleir-
um. Fimm árum síðar seldi Pálmi
Eyjólfi Konráð Jónssyni alþingis-
manni helming hlutafiár síns. Pálmi
haföi áhuga á framfaramálum í land-
búnaði, en missti áhugann, þegar
hann vissi, að slík mál væru komin
í höfn. Enn fremur átti Pálmi hlut í
minkabúi, sem rekið var á Skeggja-
stöðum til ársins 1975, þegar það var
flutt norður og sameinað Loðskinni
á Sauðárkróki. Pálmi notaði hins
vegar húsið undir kjúklingabú, sem
hann rak til ársins 1978. En um 1970
kom að því, að Pálmi tæki næsta
skref sitt í smásöluverslun, sem
reyndar var líkara stökki. Hann
hafði rekið afsláttarverslun í tíu ár,
en nú var öld stórmarkaðarins að
ganga í garð á íslandi.
Hlutverk
framkvæmdamanna
Ýmsir menn hafa á nítjándu og
tuttugustu öld fengist við þaö að lýsa
hinu æskilegasta skipulagi. Þeir hafa
viljaö bæta heiminn með áætlunum
sínum og uppskriftum. En oftar en
ekki hafa þeir gleymt einu atriöi, sem
þó er harla mikilvægt, þegar lögð eru
á ráðin um hið æskilegasta skipulag.
Það er, hvernig tryggja á, að menn
taki eftir tækifærum til að bæta
vinnubrögð sín, hagræða og spara,
og hvernig menn geta síðan gripiö
þau, - valið og gengið stystu og greið-
færustu leið frá áætlun til veruleika,
úr uppskrift í framkvæmdir. Hvað
er það, sem hefur gert kapítalismann
að einhverju mesta umbótaafli sög-
unnar? Það er auðvitað það svigrúm,
sem hann veitir athafnamönnum,
frumkvöðlum, brautryðjendum.
Djúpsæjustu hugsuðirnir, sem hafa
fengist við aö skýra kapítalismann,
til dæmis Friðrik Ágúst von Hayek,
hafa einmitt lagt áherslu á þetta at-
riði. Menn vita það ekki fyrir, hvern-
ig best er og ódýrast að framkvæma
hlutina; atvinnulífið er ekki eins og
vél, þar sem aðeins þarf aö stilla sam-
an tannhjól, heldur eru þar ótal ein-
staklingar, heimili og fyrirtæki að
þreifa sig áfram; stundum rata menn
á réttar leiðir, stundum mistekst
þeim; aðalatriðið er þó, að menn hafi
svigrúm til að gera tilraunir og tæki-
færi til að læra af þeim, ekki síst að
leiðrétta jafnóðum mistök sín. At-
hafnamennimir sjá fyrstir tækifærin
og grípa þau, aðrir fylgja í fótspor
þeirra og tryggja, að hæfilegt jafn-
vægi myndist. Athafnamennirnir
fylla á þennan hátt í skörð vanþekk-
ingarinnar, stofna til nýrra við-
skiptasambanda, nýta möguleika,
sem áður voru ónýttir, fullnægja
þörfum, sem áður var lítt eða ekki
sinnt, þoka þekkingunni áfram.
Dæmigerður
athafnamaður
Pálmi Jónsson var dæmigeröur
athafnamaður. Eitt hið athyglisverð-
asta í æviskeiði hans er, hversu vel
hann fylgdist með öllum nýjungum
í kaupsýslu og hversír ótrauður hann
var að ryðja þeim braut hér á landi.
Hann stofnaði einn fyrsta skyndi-
bitastaðinn á íslandi, Isborg í Aust-
urstræti, en MacDonalds og fleiri
slíkir staðir hafa auövitaö gerbreytt
lífsháttum fólks, sparað láglauna-
fólki og öðrum ferðir heim með því
að bjóða fram fljótafgreiddan mat á
sæmilegu veröi. Ekki fá allir hálfa
aðra klukkustund í hádegismat.
Pálmi stofnaði fyrstu afsláttar-
verslun á íslandi í fiósi Geirs bónda
í Eskihlíð. Hann stofnaði fyrsta stór-
markaðinn á íslandi í Skeifunni 15.
Hann stofnaði fyrstu húsgagnaversl-
unina á íslandi, þar sem menn gátu
sjálfir sett saman húsgögn sín, IKEA.
Og hann stofnaði fyrstu verslunarm-
iðstöðina á íslandi í Kringlunni. Er-
lendu orðin „fast food“, „discount
store“, „supermarket" og „shopping
mafl“ eiga sér íslenska skírskotun í
ævistarfi Pálma Jónssonar í Hag-
kaup.
Með þrotlausu starfi sínu, sífelld-
um tilraunum til að bæta þjónustuna
og skila meiri arði, með sköpunar-
starfi sínu, lækkaði Pálmi Jónsson í
Hagkaup vöruverð stórlega hér á
landi. Hann hefur valdið því, eins og
Indriði G. Þorsteinsson orðar það,
að nú eru ekki lengur sérstakir „ís-
landsprísar" á margri vöru. Þess
vegna er það ekki út í bláinn, sem
Gylfi Þ. Gíslason prófessor sagði eitt
sinn í kennslustund í viðskiptadeild
Háskóla íslands, að það væri álita-
mál, hvort hefði haft í fór með sér
meiri lífskjarabætur alls almenn-
ings, áratuga starfsemi verkalýðs-
leiðtoga eða kaupsýsla Pálma í Hag-
kaup.
Ath.: Flestar fyrirsagnir eru blaðsins.
Feðgarnir Pálmi og Sigurður á góðri stundu.