Þjóðviljinn - 24.12.1975, Blaðsíða 3

Jólablað 1975. — ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 3
Rústir
stærsta
kaup-
staðar
hérlendis
á 14. öld
að skipta leigum og landsskuld-
um greiddum i friðu i annan og
útgengilegan varning. Skálhylt-
ingar hafa sótt mjög verslun til
Hvalfjarðar og urðu þeir fyrstu
fórnarlömb svarta dauða. Annars
sóttu þeir einnig verslun niður á
Eyrar. Aðalforsendan fyrir kaup-
höfninni við Hvalfjörð á fjórtándu
öld hefur þó verið að fjörðurinn
var gagnauðugur lengi fram eftir
öldum og þar var góð og örugg
höfn. Mariuhöfn segir Skúli land-
fógeti Magnúss. að sé „mjög góð
og örugg höfn skipum, sem rista
eigi meira en fimmtán fet. Þar
eru hvorki sviptivindar né sjó-
gangur. Dýpi er þarna 2 1/2
faðmur um fjöru á hreinum sand-
botni.”
Þar sér marka fyrir
miklum tóftum
Skúli segir að Hvammsvikin
eystri sé mjög góð höfn, ,,en þar
koma hræðilegir hvirfilvindar,
sem hafa i för með sér ýmist logn
eða þá slikan storm, að siglur og
rár hljóta að brotna”. Einnig
telur hann að höfnin undan bæn-
um Eyri geti ekki talist góð vegna
vinds, sem alltaf blæs út eftir
Hvalfirðinum. Eins segir hann að
sé háttað höfnum við Hvalfjörð
fyrir innan Hvammsvikina. ,,Þar
eru allsstaðar mjög góð skipa-
lægi, en mjög hættuleg vegna
hinna miklu hvirfilvinda. En þar
er og fátt um mannabústaði”.
— En tivaö um Búðasand og
Mariuhöfn?
— Búðasandur er allhár sjávar-
kambur, en innan hans liggur
grunnt og aflangt lón, en læna
fellur úr til sjávar austanv. við
sandinn. Á flóði gengur sjór upp i
lónið og sjávarfalla gætir allmik-
ið við Hvalfjörð. Eflaust hefur
verið hægt að leiða létthlaðin skip
á flóði upp lænuna inn á lónið, og
þaðan hefur verið tiltölulega auð-
velt að draga þau i naust á bakk-
anum, en þar sér marka fyrir
miklum tóftum, sem gætu verið
eftirnaust. Liklega hafa farmenn
sóst eftir kauphöfnum, þar sem
svo háttaði til eins og hér greinir,
þvi að skip hafa verið örugg fyrir
sjógangi á lóninu, og mikið erfiði
hefur sparast við setningu skipa
að þurfa eTtki að tosa þeim yfir
fjörukambinn, þegar þau voru
dregin i naust eða sjósett. — Eftir
1400 urðu miklar breytingar á
siglingum til landsins og skip tóku
að sigla yfir hafið á öllum árstið-
um og hættu að mestu að hafa hér
vetursetu. Þá fjölgaði mjög
skipakomum til landsins og mikil
umskipti urðu á verslunarhöfn-
um.
Tæknibylting i
skipasmiðum
— Af hverju stöfuðu þær breyt-
ingar?
— Af tæknibyltingu i skipa-
smiðum. Þá komu fram tvimöstr-
ungar og skömmu siðar þrimöstr-
ungar, þannig að reiðinn og segl-
búnaður allur varð fullkomnari
en áður. Þetta gerði að verkum að
Rætt viö
Björn
Þorsteinsson,
sagnfræðing,
um kaup-
höfnina í
Hvalfirði
skipin urðu fær i allan sjó og óháð
siglingum eftir árstiðum. A ni-
undu öld og fram á þá fjórtándu
var einungis siglt til Islands á
hálfopnum bátum með einu stór-
segli. Á þessu timabili voru þaö
einkum norömenn, sem sigldu
hingað, en upp úr 1400 fóru eng-
lendingar að sigla hingað, og þeir
voru þá þetta lengra komnir i
siglingatækninni en norömenn.
Nú skulu menn þá á
festum taka
— Hvernig var tekið á móti
kaupskipum, þegar þau komu af
hafi i þá tið?
— Þá þurfti margt aö starfa,
hressa við búðir, skipa upp varn-
ingi, setja upp skipið og gera við
það eftir sjóvolkið. Stýrimenn
skyldu boða bændur i nágranna-
héruðum hafnarinnar eftir þvi
sem þeim þætti við þurfa til upp-
sáturs eða sjósetningar og með
minnst viku fyrirvara. Var ,,hver
bóndi skyldur aö fara og húskarl-
ar hans nema sauðamaður einn”,
og voru stýrimenn skyldir að
fæða i tvö mál, sem komnir voru
lengst að eða komust ekki heim á
málum. Stýrimenn og hásetar
áttu að hlunna fyrir skipi, búa það
festum til dráttar og gera hróf,
áður en dráttarliðið kæmi til
hafnarinnar, og skipa þvi til
verka. ,,Nú skulu menn þá á fest-
um taka”, segir i lögum, ,,er
stýrimaður vill, og leiti við þrisv-
ar af öllu afli, og ef þá gengur ei
skip út eða upp, þá eru þeir allir
ósekir, er þar voru, þótt þeir geri
ekki fleira að, og séu menn
tilkvaddif annað sinn svo viða
sem þarf”. Hér virðist mönnum
hvorki hafa hugkvæmst að nota
vindur né dráttardýr við uppsátur
skipa á miðöldum, heldur tosuðu
þeir af handafli kauplaust sem
best þeir gátu, þvi að mikið var i
húfi hjá kaupmönnum og reyndar
einnig landsmönnum sjálfum, að
forða slíipum undan hafróti.
oskulag
Kaupmönnum og islendingum
hefur báðum verið það kappsmál
að hafnir væru sem hægastar og
setning skipa sem auðveldust, en
óviða hefur aðstaða verið hægari
til þeirra hluta en á Búðasandi.
— Var verslunarstaðurinn þar
sá fyrsti við Faxaflóa?
— Fyrsti mikli verslunarstað-
urinn þar sennilega, en rannsókn-
irskortir á rústunum sjálfum, frá
hvaða tima þær séu. Höfðu menn
þar vetursetu eða var gæsla skip-
anna falin bændum og gistivinum
þeirra i nágrenninu? Hvert er
umfang þeirra, hve stór eru
naustin, ef um naust er að ræða?
Margar slikar spurningar eru á-
leitnar. en svörin biða rannsókna.
Smáholur hafa verið teknar i tvær
rústir. og kom i ljós öskulag, sem
Þorleifur jarðfræðingur Einars-
son taldi að verið gæti frá þvi
um 1490. Ef það reyndist rétt. og
öskulagið þekur allar búðirnar,
benti það til þess að menn hafi
verið hættir að leggja þar kaup-
skipum. er askan féll, en hve
löngu áður væri fróðlegt að vita.
Vonandi verður ekki langt að biða
þess að skipulegar rannsóknir
verðihafnar á islenskum verslun-
arstöðum.
Hafnarf jöröur tekur viö
— Hvert fluttist verslunin svo
frá Hvalfirði?
— Til Hafnarfjarðar. Hafnar-
fjörður er fyrst nefndur sem
verslunarhöfn seint á fjórtándu
öld. Arið 1391 lágu þar f jögur skip
,,og fóru öll af Noregi". Þessi
mikla sigling á Hafnarf jörð hefur