Þjóðviljinn - 24.12.1975, Blaðsíða 33

Jólablað 1975 — ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 33
Ég fór o’n á Main Street með fimm dala cheque
og forty-eight riffil mér kaupti
og ride út i country mcð farmara fékk,
svo fresh út i brushin ég hlaupti.
En þá sá ég moose, úti i marshi það lá,
o my, — eina sticku ég brjótti!
Þá fór það á gallop, not good anyhow,
var gone, þcgar loksins ég skjótti.
Af þessum ástæðum héldu
margir þegar um aldamótin að
islenska væri að liða undir lok i
Vesturheimi. En flestum ber
saman um það að önnur kynslóð
vestur-islendinga, sem átti ekki
lengur i neinum erfiðleikum með
enskuna, hafi hins vegar talað
miklu betri islensku: hún kunni
bæði málin vel og átti siður á
hættu að blanda þeim saman.
Hins vegar var það tungumál,
sem þá var talað i islendinga-
byggðum vestanhafs ekki lengur
eins og það er talað var heima:
það var önnur mállýska, „vestur-
islenska”. Þótt margir vestur-is-
lendingar fyrirverði sig hálfvegis
fyrir þetta málfar sitt, hljómar
það furðu skemmtilega i eyrum
islendinga, og er mjög gaman að
ýmsum frumlegum orðatiltækj-
um. Nokkrar rannsóknir hafa
verið gerðar á þessu máli, og mun
Vilhjálmur Stefánsson landkönn-
uður hafa orðið fyrstur manna til
að skrifa um það, þegar árið 1903,
en á siðustu árum hefur prófessor
Haraldur Bessason birt merkar
greinar um vestur-islensku.
Þessar rannsóknir hafa þó eink-
um snUist um sama vandamálið,
þ.e. tökuorðin og meðferð þeirra.
Það er þvi full ástæða til að skoða
það frá öðrum hliðum.
Gunnar Sæmundsson bóndi i
Arborg skilgreindi vestur-is-
lenskuna þannig að hUn væri ó-
breytt islenskt sveitamál frá
miðri 19. öld, og hefði haldist
hreinust meðal fiskimanna, sem
ekki hefðu þurft á tökuorðum að
halda. Gunnar mun hafa átt við
að þetta mál hafi ekki orðið fyrir
sömu áhrifum og islenskan heima
og ekki þróast á sama hátt, og er
það vafalaust rétt. En þvi mætti
einnig bæta við, að vestur-is-
lenskan hefur heldur ekki gengið i
gegnum þá miklu maskinu, sem
islenskt skólakerfi er — og er ekki
siður athyglisvert að kynnast
henni vegna þess.
Sennilega reka flestir islend-
ingar, er koma að heiman, fljót-
lega eyrun i eitt: i vestur-islensku
er flámæli svo til algerlega rikj-
andi og rugla menn saman i og e
og einnig u og ö, þótt ekki sé það
eins áberandi. Á ferð Karlakórs
Reykjavikur norður til Hecla Is-
land kom einn af merkustu
framámöhnum vestur-islendinga
upp i einn bilinn og vildi syngja
eitthvað fallegt á islensku. Siðan
greip hann hljóðnemann og byrj-
aði hátt og snjallt
,,NU blekar veð sólarlag...”
Ýmsar skýringareru til á þessu
fyrirbæri og taldi Haraldur
Bessason að hér kynni að vera um
ensk áhrif að ræða. Það er þó
fremur óliklegt, þvi að flámæli
var Utbreitt á Islandi á 19. öld, og
voru austfirðingar mjög flámælt-
ir, en þaðan kom einmitt mikill
hópur vesturfara. A fyrstu ára-
tugum þessarar aldar breiddist
flámæli mjög ört Ut á íslandi og
var t.d. i þann veginn að leggja
undir sig Reykjavikursvæðið,
þegar skólarnir gripu inn i þessa
þróun (til góðs eða ills — það er
smekksatriði). Sennilegt er, að án
afskipta. þeirra hefði þessi fram-
burður sigrað algerlega (enda er
það nokkuð rökrétt þróun, þegar
litið er á sérhljóðakerfi islensku)
og ef svo er, sýnir vestur-islenska
að þessu leyti hvernig við mynd-
um tala nU ef skólarnir hefðu ekki
komið til sögunnar — og um leið
áhrifamátt þeirra
Annað einkenni vestur-islensku
er framburður eins og „habði” og
„lebði” i stað hafði og lifði
o.s.frv., en mestar likur eru til
þess að hann eigi rætur sinar að
rekja til þeirra héraða sem vest-
urfararnir komu frá, þvi þar var
þessi íramburður Utbreiddur og
er enn.
Þeir sem um vestur-islensku
fjalla beina oft athyglinni mest að
tökuorðunum — og munu það
vera áhrif frá islenskri mál-
hreinsunarstefnu, sem hefur
miklað þetta atriði óþarflega
mikið. 1 rauninni er það mjög
eðlilegt að tökuorðin skuli hafa si-
ast inn i málið: þvi má ekki
gleyma að vestur-islendingarnir
voru ekki aðeins i nýju landi,
heldur atvikaðist það lika þannig
að þeir kynntust ýmsum fyrir-
bærum nUtimalifsins á undan is-
lendingum heima, meðan engin
orð voru til um þau á islensku.
Það er þvi kannske athyglisverð-
ara að þeir fundu upp ýmis nýyrði
og notuðu tökuorðin á sérkenni-
legan hátt. Gunnar Sæmundsson
taldi upp nokkur vesturislensk
nýyrði: vél til að sprengja hey
var kölluð „knUsari”, tæki til að
draga Ut nagla var kallað „saum-
dráttur”, og áhald sem notað var
til að rifa upp rætur trjáa var
kallað „grobbhófur” og um sjálft
verkið var notuð sögnin „að
grobba”.
Aletrun á minnisvarða Vilhjálms
Stefánssonar.
Tökuorðin sjálf korpa manni oft
á óvart. T.d. er það kallað „að fá
flatar tær”, þegar springur á bil-
dekki („a flat tire”): „ég geri við
flatar tær”, sagði bifvélavirki
einn Billinn er vitanlega kallaður
„kar” og er það beygt sem
hvorugkynsorð: „ég heftvökör”,
sagði leigubilstjóri einn við
blaðamann Þjóðviljans, sem
spurði hann hvernig atvinnu-
reksturinn gengi.
A tökuorð eins og „tivi”
og „reidió” þarf varla að minnast
og heldur ekki sögn eins og
„fóna” fyrir að hringja i sima. En
svo eru i málinu ýmis sérkennileg
orð og orðatiltæki, sem eru að
vissu leyti islensk en þó orðin til
fyrir ensk áhrif. Vestur-islend-
ingarsegja yfirleitt „tengdabróð-
ir” og „tengdasystir” i staðinn
fvrir mágur og mágkona. Þeir
nota alltaf sögnina að lifa i stað-
inn fyrir bUa, sem virðist horfin
Ur málin: „Hann lifir i Riverton”.
Svo nota þeir orðatæki eins og
„mila og hálf” þar sem við mynd-
um segja „ein og hálf mila”.
Steyptir akvegir eru alltaf kall-
aðir „brautir” i Nýja íslandi og
stórvirkar vinnuvéiar heyrast
nefndar „verkfæri” og er ekki al-
veg ljóst hvernig á þessu stendur.
Allkyndugt er að heyra brugg-
stöðina i Gimli kallaða „brenni-
vinsverkstæði”. Það ber alloft við
að islendingar sem eru nýkomnir
að heiman verða heldur ringlaðir,
þegar þeir heyra vestur-islensk-
una og vita varla hvaðan á sig
stendur veðrið. Ung stUlka sem
kom á vestur-islenskt heimili
heyrði þessa setningu fyrst orða :
„Settu bara kótið þitt i klósettið! ”
Þetta þyddi reyndar: „Hengdu
frakkann þinn i fataskápinn”.
Um málfræðina gegnir svipuðu
máli: hUn er að mörgu leyti eins
og islensk málfræði væri kannske
nU, ef skólarnir hefðu ekki komið
til sögunnar. Þannig beygja vest-
ur-islendingar t.d. „hellir” eins
og almennt var gert á siðustu öld
(fleirtala: „hellirar”) og þeir
reka upp stór augu ef gestir að
heiman fara að beygja orð eins og
móðir eða dóttir. Þetta er auð-
skilið, en það hljómar hins vegar
dálitið undarlega, þegar maður
heyrir vestur-islendinga tengja
saman setningar með samteng-
ingunni „but” i stað en, eins og
algengt er, eða þá beygja sterkar
setningar veikt, — en nokkur til-
hneiging hefur alltaf verið til þess
frá fyrstu tið (eins og kvæði Gutt-
orms sýnir reyndar), þótt ekki sé
Minnisvarðinn um Vilhjálm Stefánsson landkönnuð, skammt frá fæðingarstað hans.
Styttan umdeilda af Vilhjálmi Stefánssyni.
það mjög algengt nU. Þannig
heyrði blaðamaður Þjóðviljans
þessa setningu, sem er jafn
merkileg hvort sem er vegna
forms eða innihalds:
„Pabbi kveðaði oft rimur á
kvöldin’.
Þannig er vestur-islenskan alls
ekki mál, sem menn hafa „varð-
veitt” — enda er alls ekki hægt að
„varðveita” mál i sjálfu sér —
heldur lifandi mál, sem hefur
þróast og breyst við breyttar að-
stæður — og er til af þvi að það
hefur verið notað sem tæki til
samskipta milli manna i þessu is-
lenska þjóðarbroti i Vesturheimi,
bæði i daglegu lifi og striti land-
námsins og til að skapa og tjá
vissa sameiginlega menningu
landnámsmanna. Þegar litið er á
þessa menningarsköpun vestur-
islendinga. er hætt við að manni
finnist hugtakið „tryggð við móð-
urmálið”, sem Einar Haugen
vildi gera rnikið Ur, ná býsna
skammt til skýringar eitt sér —
enda felst fyrst og fremst i. þvi
eitthvert form ihaldssemi en ekki
sköpun. En menning Nýja tslands
kemur islendingum að heiman oft
talsvert á óvart. Vafalaust er það
kjarni málsins að islensk menn-
ing hefur ekki verið til þar sem
almenningsskólamenning siðan
islenska lýðveldið „Vatnsþing”
sameinaðist Manitoba, heldur
hefur hUn einungis verið tii sem
alþýðumenning, sem menn öðluð-
ust á heimilum eða með sjálfs-
menntun.
Sjálfsagt er þetta ein skýringin
á þeirri undarlegu staöreynd að
Stephan G. Stephansson er svo til
ekkert þekktur á Nyja tslandi.
Gunnar Sæmundsson (sem var að
visu undantekning. þvi að hann
þekkti verk Stephans betur en
flestir islendingar) sagði þessu til
skyringar að menn hefðu alist
upp i þeirri trU að Stephan væri
tuskari sem ógerningur væri að
skilja. Einu sinni ætlaði ræðu-
maður nokkur að vitna i kvæði
el'tir hann á samkomu og sagði
um leið eins og til afsökunar:
„Stephan er myrkur i máli”. Þá
gall við um leið meðal áheyr-
enda: „Hann skilur sig ekki sjálf-
ur!” En einnig mun það
hafa valdið miklu, að Stephan
bjó lengst af vestur i
Alberta, eftir að hann flutti
frá Norður-Dakóta, og var ekki
kunnugur mönnum i Nýja tslandi.
Siðan öðlaðist hann skáldfrægð
sina fyrst og fremst heima á ts-
landi og munu menn hafa litið svo
á i Vesturheimi að hann væri
fyrst og fremst islenskt skáld.
Þannig féll hann i gieymsku á
N'ýja tslandi. Á siðustu árum eru
enskumælandi kanadamenn þó
farnir að fá áhuga á verkum Step-
hans, og er nU i undirbUningi Ut-
gáfa á Urvalsverkum lians á
ensku. Þar verða einkum þýðing-
ar á bréfum hans og ritgerðum.
en e.t.v. ljóðaþýðingar lika. þótt
til þessa hafi gengið mjög illa að
sniia kvæðum hans á enska tungu.
Svo virðist reyndar sem lengi
megi bUast við tiðindum af
Stephani G. að vestan, þótt minn-
ing hans sé litt i heiðri höfð á Nýja
tslandi. Blaðamaður Þjóðviljans
spurði það vestan undan Kletta-
fjöllum að nýlega hefðu komið i
leitirnar áður óbirt bréf eftir
hann. Þótt þar sé kannske ekkert
sem verulegu máli skiptir, varpa
sum bréfin samt skemmtilegu
ljósi á persónuleika skáldsins.
Nokkur bréfin eru á ensku og
sýna að Stephan G. hafði prýðis-
gott vald á þvi máli. í öðrum er
fjallað um samkomustaði islend-
inga i Calgary undir rós, og er
einn þeirra td. nefndur „Blöndu-
ós”! Svo kemur það fram að er
Stephani G. var boðið heim tii ts-
lands 1917. lenti hann i nokkru
klandri: hann gat ekki fengið
vegabréf, þvi að engin skjöl fund-
ust um að hann hefði fengið kana-
diskan rikisborgararétt. ólafur
Þorgeirsson konsUll i Winnipeg
hljóp þá undir bagga og gaf Ut
vottorð um að Stephan G. væri
gildur þegn hans hátignar Dana-
konungs. Þannig komst hann til
tslands. Seinna fundust þó skjöl i
Ottawa, sem sýndu að hann hafði
orðið kanadiskur rikisborgari
fyrir löngu, og höfðu skriffinnar
stungið þeim i vitlausa skUffu.
Aðrir vestur-islenskir rithöf-
undar eru miklu þekktari vestan-
hafs. Á Nýja tslandi kannast þó
fáir við Káin, en minning hans er i
miklum heiðri höfð i Norður-
Dakóta. þar sem hann bjó og orti
um sólskinið, og kunna menn
margar visur hans enn. Jóhann
MagnUs Bjarnason er hins vegar
mjög vel þekktur. þótt vngra fólk
hafi ekki lesið sögur hans. Fyrir
nokkrum árum var skáldsagan
„Eirikur Hansson” öll þýdd á
ensku. en þýðingin var fulí stirð-
leg og lærð. að sögn. og hefur ekki
verið gefin Ut.
En helstu andans menn Nyja
tslands, sem hver einasti maður
þekkir. eru þó fyrst og fremst
tveir: Vilhjálmur Stefánsson og
Guttormur J. Guttormsson. Þótt
Vilhjálmur Stefánsson ælist upp i
Norður-Dakóta var hann fæddur
á Nvja íslandi skammt fvrir
norðan C.imli. Bjálkakofinn. sem
hann fæddist i. stóð enn fyrir fá-
um árum. en mönnum þótti hann
standa full-fjarri alfaraleiðum. og
vildu ymsir flvtja hann svo fleiri
gætu séð. Rifu þeir kofann niður.
en Ur þvi varð aldrei að þeir
bvggðu hann aftur. og evðilögðust
spyturnar að sagt var. Hins vegar
hefur verið reistur mikill minnis-
Framhald á tds 3 5.