Þjóðviljinn - 24.12.1975, Blaðsíða 2

2 StÐA — ÞJÓÐVILJINN — JÓIablað 1975.
i EFNISYFIRLIT
Jakob Björnsson,
orkumálastjóri, ræðir
við balaðmann
Þjóðviljans um orkumál.
Fjölmargar myndir
fylgja viðtalinu
og eru þær flestar
teknar af
Sigurjóni Rist,
Vatnamælingamanni.
Síöu 6
Guðrún frá
Hausastöðum heitir
frásagnarþáttur
eftir Elias Mar,
rithöfund.
SíÖU 10
Skemmtilegur skóli
og ekki mjög vondur,
segir skólastjóri
Handiða- og
myndlistaskólans,
Hildur Hákonardóttir,
vefari, i viðtali.
Síðu 12
Visnaþáttur i
samantekt Sigurdórs
Sigurdórssonar.
Síða 17
Einar Már Jónsson,
lektor við Svartaskóla
og sumarblaðam. við
Þjóöviljann brá sér
siðsumars til
vesturheims.
i jólablaðinu
birtum við grein hans
um Nýja tsland,
sém hefst á bls. 18,
um indíána, sem hefst
á bls. 24,
um atvinnuhætti v-IS'
lendinga,
sem hefst á bls. 27
og um vestur-isi. menn-
ingu,
sem hefst á bls. 27
og um vestur-isl. menn'
ingu,
sem hefst á bls. 32.
Fimm tækifærisljóð
eftir Sigurð A.
Magnússon, skáld og
rithöfund, er að finna
i blaöinu, myndskreytt
af kunnum Þjóðviija-
teiknara,
Kristjáni Kristjánssyni.
Síðu 22
Ævintýri af
frumbyggjum Nýja-
Sjálands, Maórium,
síðu 39
Einn af forfeörum
okkar ágætasta
skákmanns, Friðriks
Ólafsson, var
Skákkappinn frá Rauða-
mel.
Síðu 41
Kompan er
margbreytileg
að þessu sinni
Það er bara svona
heitir smásaga af
litlum loðnufiski
eftir Valdisi óskarsdótt-
ur.
Síða 45
Þjóðviljinn hef ur haft tal
af þeim sagnf ræðingum
Birni Þorsteinssyni og
Sveinbirni Rafnssyni en
þeir hafa að undanförnu
verið að huga að kauphöfn-
um frá miðöldum í ná-
grenni höf uðborgarinnar.
Björn Þorsteinsson er nú
að semja stjórmála- og
verslunarsögu íslenskra
síðmiðalda, sem koma á í
Sögu íslands sem byrjaði
að koma út á þjóðhátíðar-
árinu á vegum Bók-
menntafélagsins og Sögu-
félagsins. Varð það m.a. til
þess að þeir Sveinbjörn
hófu umræddar athuganir.
í heimildum frá miðöldum
er oft minnst á Hvalfjörð
sem kauphöfn, en ekki
hafa menn verið vissir um
hvar í Hvalfirði sú höfn
var. Þeir Björn og Svein-
björn telja líklegt að leifar
kaupstaðarins séu búða-
rústiruppaf Búðasandi við
Maríuhöfn í Hvalfirði.
Þessum búðarústum hefur
ekki verið veitt mikil
athygli til þessa, t.d. var
fornf ræðingunum Sigurði
Vigfússyni og Brynjólfi
Jónssyni frá Minna-Núpi
ekki kunnugt um þessar
fornleifar og ekki er þeirra
heldur getið í staðsögulýs-
ingum. Hvalfjörður var
fjölsóttasta kauphöfn
landsins fyrir og um alda-
mótin 1400. Þar kom meðal
annarra út Einar Herjólfs-
son, sem flutti svarta
dauða til íslands.
Björn sagðist i rauninni
hafa verið að skyggnast
um í Hvalf irði í nokkur ár,
en vegna samningar síð-
miðaldasögunnar hefðu
þessar athuganir orðið að-
kallandi siðustu mánuðina.
Margt er á huldu um sögu
kauphafnanna hérlendis,
meðal annars vegna þess
að sáralitlar fornleifa-
rannsóknir hafa enn verið
gerðar á þeim.
Viðtal Þjóðviljans við Björn fer
hér á eftir:
— Hvenær er Hvalfjörður fyrst
nefndur i ritum sem siglinga-
höfn?
— Árið 1339. Þá kom þar út Jón
Skálholtsbiskup Eindriðason,
hinn annar með þvi nafni. Liklega
hefur fjörðurinn þá verið kunn
verslunarhöfn. þvi að 1341 lágu
sex skip á Hvalfirði, „áður út létu
fjögur”. Arið 1345 komu fimm
skip af hafi i Hvalfjörð, ,,en hið
sjötta braut i Kviguvogum” Þessi
mikla sigling á eina og sömu höfn
hefur verið nýlunda hér á landi og
þótt mjög annálsverð fyrst i stað,
en er frá leið hefur varla talist til
stórtiðinda, þótt þrjú eða fjögur
skip lægju á Hvaifirði. Um miðja
öldina hrakaði siglingum mjög út
hingað sökum mannfallsins mikla
i svarta dauða úti i álfu, en árið
1383 „stóðu tiu skip uppi i Hval-
firði, þrjú afturreka skip, en sjö
af Noregi komin”. Þremur
árum siðar lentu þar fjögur skip,
sem „verið höfðu tvo vetur i
Grænlandi”. Þá áttu höfðingjar
mjög leið um fjörðinn og sumir
tóku sig upp úr fjarlægum héruð-
um og fluttust suður i nágrenni
Hvalfjarðar. Halldór Loftsson hét
auðugur klerkur og officialis á
Grund i Eyjafirði. Siðustu áratugi
fjórtándu aldar var hann prófast-
ur vestan Botnsár og leigði
Heynes á Skaga (Akranesi) af
Skálholtsbiskupi og eflaust til út-
gerðar. Halldór fór i suðurgöngu
til Rómar 1389, en mun hafa látist
úr plágunni miklu 1403.
Mesta kaupstefna ársins
— Á hvaða árabili var Hval-
fjörður aðalkaupstaður landsins?
— Hann virðist hafa verið það
frá þvi úm 1380 og fram um
svarta dauða. Frá árunum
1385-1405 eru varðveitt bréf og
vottorðum kaupsamninga gerða i
Hvalfirði án nánari staðsetninga,
en skjölin eru dagsett frá fjórt-
ánda til tuttugasta og áttunda júli
eða eftir alþingi, en þá hefur stað-
ið þar mesta kaupstefna ársins
hér á landi. Þá er talið að Björn
Jórsalafari hafi andast i Hvalfirði
árið 1415.
— Hvar i Hvalfirði er liklegt að
verslunarstaðurinn hafi verið?
— Miklar ókannaðar búðarúst-
ir liggja upp af Búðasandi á Háls-
nesi við Mariuhöfn norðanmegin
við Laxvog en sunnan fjarðar.
Þar er liklega að finna rústir
stærsta kaupstaðarins hérlendis á
fjórtándu öld. Þar hafa norðmenn
jafnvel ætlað að selja islending-
um smjör: hafa liklega talið
þurrabúðarmennina á Vatns-
leysuströnd skorta viðbit með
harðfiskinum. Annálar greina að
smjörskip hafi sest aftur (á Hval-
firði) árið 1394; þá hefur það ver-
ið sjósett til heimferðar, komið
áriðáður, en verið dregið i naust
að nýju, svo að liklega hefur
smjörsalan ekki gengið mjög vel.
Hingað var flutt talsvert af
smjöri á fimmtándu öld, en engin
heimild er til fyrir þvi að smjör
hafi veriö flutt út héðan á miðöld-
um.
Góö og örugg höfn
— Hvernig stóð á þvi að Hval-
fjörður varð slik verslunarmið-
stöð um þetta leyti?
— Að Hvalfirði liggja mikil og
stór héruð, sem áttu sér stórar og
auðugar stofnanir, Skálholtsstól
og Viðeyjarklaustur, sem þurftu
að versla allmikið og þar á meðal