Dagblaðið Vísir - DV - 01.06.1996, Síða 16

16
LAUGARDAGUR 1. JUNI 1996
Á mánudag verða opnaðar tvær
ljósmyndasýningar á Listahátíð í
Reykjavík undir yfirskriftinni Eitt
sinn skal hver deyja. Þar er ætlunin
að kryfja dauðann til mergjar. Á
Sjónarhóli, Hverfisgötu 12, eru það
ljósmyndir úr líkhúsi eftir hinn
heimsþekkta og umdeilda listamann
Andres Serrano sem prýða veggina.
Á Mokka-kaffi hefur hins vegar ver-
ið sett upp sýning á ljósmyndum í
eigu Þjóðminjasafns íslands og er
hún samvinnuverkefni myndadeild-
ar safnsins við Mokka en sýningar-
stjóri og frumkvöðull að þessum
sýningum er Hannes Sigurðsson
listfræðingur.
Af þessu tilefni hefur Mokka-
Press gefið út tæplega 200 blaðsíðna
bók með ritgerðum eftir fjölmarga
íslenska fræðimenn og er viðfangs-
efni þeirra dauðinn í íslensku sam-
félagi fyrr og nú. í tengslum við sýn-
ingarnar verður einnig efnt til ým-
issa uppákoma í bænum, þar á með-
al dauðrokkstónleika á Ingólfstorgi
i samvinnu við Hitt húsið og Götu-
leikhúsið.
En hvemig endurspeglast dauð-
inn i okkar menningu og samfélagi?
Það vekur athygli við kerfisbundna
skoðun á ljósmyndanotkun fólks,
tökum þeirra og varðveislu að ferlið
fylgir ákveðnu mynstri æviferilsins.
Við könnumst öll við áhuga foreldra
á að taka myndir frá fæðingu barns-
Þrjár konur viö barnslík í Reykjavík áriö 1938.
Mynd Siguröur Guömundsson (Þjms.)
f
séu nefndir. Á þessu eru þó undan-
tekningar. Til dæmis má finna at-
hyglisverða mynd í nýlegri bók eft-
ir Frank Ponzi, ísland fyrir alda-
mót: Harðindaárin 1882-1888, þar
sem breskir ferðamenn hafa verið
beðnir um að ljósmynda látinn pilt í
Kjósarsýslu.
Þegar komið er nokkuð fram yfir
aldamótin 1900 fjölgar myndum af
látnum til mikilla muna og eru þær
mest áberandi hérlendis á tímabil-
inu frá 1910 til 1940. Eftir það fer
slikum myndum skyndilega að
fækka. Skýringuna má helst rekja
til þess að upp úr síðari heimsstyrj-
öld fer myndavélin að verða al-
menningseign, þannig að algengara
var að fólk ætti myndir af kvikum
íjölskyldumeðlimum. Um svipað
leyti og ljósmyndavélar verða al-
menningseign gerist það einnig að
hlutverk stofnana eins og spítala fer
að verða æ ríkari þáttur í allri um-
sjón og frágangi með líkum og útfór-
um. Það sem áður var á ábyrgð
skyldmenna hins látna (smíði lík-
kistunnar, frágangur á líkinu til
greftrunar) var nú orðið verkefni
sérhæfðra starfsstétta.
Af þeim ljósmyndum af látnum
sem teknar voru hér á landi eru
langflestar af bömum. Ljósmyndir
af unglingum, fullorðnu fólki og
gamalmennum finnast einnig inni á
milli en þær em í minnihluta. Áber-
Barnsiík í kistu 1908-10.
Mynd Pétur Brynjólfsson (Þjms.)
ins, við skímarmyndir, fermingar-
myndir, tilhugalífsmyndir, brúð-
kaupsmyndir, afmælismyndir og
ferðamyndir eldra fólks. Myndun-
um virðist hins vegar fækka eftir
því sem líður á æviskeiðið. Ætla
mætti að myndir af líkum eða látn-
um ættingjum séu ekki teknar hér á
landi, enda afar sjaldgjæft að finna
þær í myndaalbúmum fólks eða á
stofuveggjum íslenskra heimila nú
á dögum. Ljósmyndir af látnu fólki
voru hins vegar algengar hér áður
fyrr og eiga sér í raun langa' sögu
bæði hérlendis og erlendis.
Frá líki til líkingar
Ljósmyndatökur af látnum hafa
verið stundaðar bæði af atvinnu- og
áhugalj ósmyndurum allt frá fyrstu
árum ljósmyndatækninnar. Sá mis-
skilningur hefur lengi verið viðloð-
andi (m.a. við söguritun ljósmynd-
unar) að slíkar myndatökur hafi
einungis verið stundaðar á fyrstu
áratugunum eftir að tæknin kom
fram á sjónarsviðið árið 1839. Nýleg-
ar rannsóknir erlendis sýna að svo
er ekki.
Því hefur einnig verið haldið
fram að ljósmyndatökur af látnum
séu einskorðaðar við ákveðnar þjóð-
ir (eins og ítali, Pólverja eða Japani)
og að myndatökur af látnum fyrir-
finnist eingöngu í bændasamfélög-
um. Þetta reynist heldur ekki rétt.
Ljósmyndatökur af látnum hafa ver-
ið stundaðar óslitið frá fyrri hluta
nítjándu aldar til dagsins í dag og
það er ekki síður í stórborgmn sem
þær eru teknar og varðveittar.
Á þessu tímabili hafa hins vegar
orðið breytingar á því hvernig líkið
er ljósmyndað og fylgja þær
breytingar breyttri þjóðfélags-
gerð.
Rannsóknir bandaríska mann-
fræðingsins Jay Ruby á ljós-
myndum af látnum hafa meðal
annars leitt í ljós að fyrir alda-
mótin reyndu ljósmyndarar þar
í landi að sýna þann látna líkt og
hann væri sofandi frekar en að
draga fram að hann væri lát-
inn. Þess vegna, segir hann, sjá-
um við myndir af líkinu í eigin
rúmi, oft í nærmynd eða jafnvel
í örmum móður eða foður.
Um aldamótin fara þessar
myndatökur að breytast og hefur
þá myndavélinni verið komið fyrir
fiær líkinu en áður. Við sjáum líkið
oftar í sjálfri kistunni og eru blóma-
skreytingar orðnar mikilvægur
þáttur í myndinni.
Nokkru síðar má svo greina nýja
áherslubreytingu þar sem ritúalið,
jarðarfórin, er orðið helsta viðfangs-
efnið. Ljósmyndun af látnum hverf-
ur þó aldrei. Skýringuna á þessari
breytingu, segir Ruby, má meðal
annars finna í breyttu viðhorfi fólks
til dauðans, hvernig lík hins látna
er meðhöndlað og ekki síst í því
hvemig aðstandendur hegða sér á
þessari sorgarstund.
Breytingarnar rekur Ruby til
breytinga í þjóðfélaginu er þróaðist
frá fábrotnu samfélagi, þar sem all-
ir tóku meiri þátt í ferlinu en nú er
gert, til hinnar flóknu samfélags-
gerðar nútímans. Fyrrum voru eng-
ar félagslegar stofnanir til, eins og
spítalar eða útfararstofur, sem sér-
Afþrykk af tréristu sem notaö var í
Hólaprentverki hinu síðara 1783 -
1799 með áletruninni Memento Mori
eöa Mundu aö þú átt aö deyja.
Stimpillinn er jafnframt merki sýn-
ingarinnar.
hæfðu sig i meðhöndlim á látnum. I
flóknari samfélögum nútímans bera
einstaklingar og fiölskyldur þó jafnt
sem áður þungann af fráfallinu.
Oftast börn
Hér á landi virðast ljósmyndatök-
ur af látnum eiga upphaf sitt
nokkru fyrir aldamótin síðustu en
þær myndir voru eingöngu teknar
af atvinnuljósmyndurum eins og
Sigfúsi Eymundssyni (1837-1911) í
Reykjavík og Birni Pálssyni (1862-
1916) á ísafirði, svo að einhverjir
andi mikið af þessum myndum af
látnum bömum sýna þau í rúmi
eða þá í kistu. Nokkrar
ljósmyndir frá fyrri-
hluta þessarar aldar sýna
mæður með andvana barn
sitt í fanginu, þó að slíkt
virðist hafa verið fremur
fátítt. Enn hefur undirrit-
aður enga slíka Ijósmynd
séð frá síðustu áratug-
um. Hvort það hefur al-
veg horfið skal hins vegar
ósagt látið.
Ljósmyndimar
af unglingum og
fullorðnu fólki eru
aftur á móti allflestar
teknar af þeim í kist-
unni. Blóm og kransa við kisturnar,
á bringu líksins í opinni kistu eða
ofan í kistunni, má finna á langflest-
um Ijósmyndunum frá fyrri hluta
þessarar aldar. Til samanburðar
eru ljósmyndir sem teknar eru á
spítölum af látnum börnum nánast
undantekningarlaust án blóma. í
bókinni Þú ert min, Selma Rún, og
læknarnir ætla að bjarga þér, sem
nýlega kom út, má sjá endurkomu
blóma í myndum af látnum.
Ljósmyndum af látnum er oftast
haldið til hliðar. Af þeim fiölmörgu
aðilum, sem undirritaður hefur
rætt við, bæði um Ijósmyndir af
látnum og ljósmyndir frá jarðarför-
um, geyma fæstir þær myndir með
öðrum ljósmyndum fiölskyldunnar.
Þær eru iðulega varðveittar með
persónulegum skjölum eða þá inni í
Biblíunni. Marga sem komnir eru
yfir fertugt rekur minni til þess að
hafa séð ljósmyndir af látnum sem
Lík ungs drengs í rúmi í Reykjavík 1912. Mynd Pétur Brynjólfsson (Þjms.)