Dagblaðið Vísir - DV - 01.06.1996, Síða 28

28
LAUGARDAGUR 1. JUNI1996
LAUGARDAGUR 1. JÚNÍ 1996
37
Maríanna Csillag er spennufíkill og hefur tekið þátt í hjálparstarfi viða um heim:
í Kabúl í Afganistan voru starfsmenn Rauöa krossins aö þjálfa ófaglært fólk, dýralækna, lögfræöinga og ómenntaö fóik
til aö taka viö rekstri sjúkrahússins þar. Þetta fólk hefur nú tekiö við sjúkrahúsinu og koma starfsmenn Rauða krossins
þar hvergi nærri í dag. Maríanna er í neöri röö fyrir miöju.
„Andlega hliðin var erfiðust. Fyrir
fimm árum bjuggu Júgóslavar við
svipaðar aðstæður og við íslendingar
- sátu með fjarstýringuna fyrir fram-
an sjónvarpið á kvöldin og hörmuðu
ástandið í Afríku. í dag er margt af
þessu fólki í sömu aðstöðu og fólkið í
Afriku, búið að missa allt sitt og á
ekki neitt. í mörgum flóttamanna-
búðum sá maður vonleysið í augna-
ráðinu. Fólk sem var búið að strita
alla sína ævi til þess að geta haft það
náðugt í ellinni en stóð uppi alls-
laust. Eymdin var nær alger og
margir sögðu við mig: „Af hverju
fékk ég ekki bara að deyja.“ Þetta
var fólk eins og ég og þú. Maður velti
því svo oft fyrir sér hver væri til-
gangurinn með þessum átökum.
Maður keyrði í gegn um þorp eftir
þorp þar sem allt var ónýtt, brenn-
andi hús úti um allt. Þetta fyllti
mann miklu vonleysi."
Þannig farast Maríönnu Csillag
hjúkrunarfræðingi orð um dvöl sína
í fyrrum lýðveldum Júgóslavíu en
þar starfaði hún sem sendifulltrúi
Rauða krossins í eitt ár.
Fá lönd hafa verið meira í fréttum
undanfarin ár en Júgóslavía. Þar
hefur geisað grimmilegt stríð sem
hefur leitt ólýsanlegar hörmungar
yfir stóran hluta íbúanna, þó ekki
alla. Nær daglega berast okkur frétt-
ir af atburðum í landinu sem er
reyndar ekki til lengur sem eitt ríki.
Til hafa orðið fimm sjálfstæð ríki úr
því sem var hin kommúníska Júgó-
slavía sem Tító stjórnaði; Sambands-
lýðveldið Júgóslavía sem í eru
Serbía og Svartfjallaland, Króatía,
Slóvenía, Makedónía og Bosnía-
Herzegóvína.
„Csillag er ungverskt nafn, foreldr-
ar mínir voru í þeim hópi sem kom
hingað til lands árið 1956, í kjölfar
innrásar Sovétmanna í landið það
ár,“ segir Maríanna og því má segja
að hún sjálf þekki það í gegn um blóð
sitt hvernig það er að vera flóttamað-
ur.
Faðir hennar lést árið 1963 en
móðir hennar og eldri bróðir búa
enn hér á landi.
Skömmu eftir hjúkrunarnámið hóf
Maríanna störf á gjörgæsludeild
Borgarspítalans, að eigin sögn vegna
þess að þar átti hún von á spennandi
hlutum.
„Ég verð að játa að ég er svolítill
spennufíkill," segir hún. „Á gjör-
gæslunni vann ég með nokkrum ein-
staklingum sem höfðu starfað sem
sendifulltrúar og það var eiginlega
kveikjan að því að ég fór út í þetta.
Þau höfðu farið út um allan heim og
mér fannst þetta mjög spennandi og
ákvað því að sækja um námskeið fyr-
ir sendifulltrúa. Að því loknu fer
maður á svokallaða „alheimsvakt"
og síðan er kallað á okkur ef þörf
krefur. Þá er það undir þér komið
hvort þú segir já eða nei.“
Borgarastríð
í Afganistan
Maríanna kláraði námskeiðið
snemma árs 1991. í lok ársins var
hún kölluð til starfa í Afganistan þar
sem blóðug borgarastyrjöld geisaði.
Þar vann hún á sjúkrahúsi Rauða
krossins í Kabúl í sex mánuði. Hún
segir þann tíma hafa verið mjög lær-
dómsríkan.
„Okkar sjúkrahús var það eina
sem var starfandi á þessum tíma og
við Jentum í því að taka á móti
stríðshrjáðum. Þegar ég var þarna
tóku Mujaheddin skæruliðar borgina
og það var á þessum tíma sem það
reiðarslag dundi yfir að Jón Karls-
son hjúkrunarfræðingur, sem ásamt
mér og Elínu Guðmundsdóttur var
staddur þarna sem sendifulltrúi, var
myrtur rétt fyrir utan Kabúl. Þannig
að andlega hliðin var mjög erfíð,“
segir Maríanna.
Frá Afganistan fór Maríanna heim
og segist hafa verið búin að fá nóg
eftir þessa reynslu. Eitt og hálft ár
leið og þá fór þetta sérstæða starf að
toga í hana aftur og í maí 1994 fór
hún til Tanzaníu til að starfa í flótta-
mannabúðum fyrir flóttafólk frá Rú-
anda. Þar voru aðstæður að hennar
sögn ömurlegar, gríðarleg eymd og
vosbúð í byrjun en um 300.000 manns
hírðust á mjög takmörkuðu land-
svæði. En eftir því sem tíminn leið
stækkuðu búðirnar og aðbúnaður
batnaði. Maríanna var í þrjá mánuði
í Tanzaníu og sneri eftir það heim.
í þetta sinn dvaldist hún hér
heima í 8 mánuði. Þá var komið að
hinni stríðshrjáðu Júgóslavíu.
„I Júgóslavíu hafði ég aðsetur á
tveimur stöðum. í hafnarborginni
Split í Króatíu og í Mostar í Bosníu.
Síðarnefnda borgin er tvískipt á
milli Króata og múslíma. Ég var eini
hjúkrunarfræðingurinn á vegum
RKÍ í Split og eftir nokkrar vikur
kom í ljós að þörfin var mikil. Alis
voru 12 hjúkrunarkonur í
Júgóslavíu og hver og ein hafði sitt
svæði sem hún var ábyrg fyrir. Höf-
uðstöðvar mínar voru í Zagreb, höf-
uðborg Króatíu, og þaðan komu allar
okkar birgðir. Ég var með aðstoðar-
manneskju og túlk sem var reyndar
læknanemi frá Bosníu. Starf okkar
var í rauninni þrískipt. í fyrsta lagi
að fara á miili sjúkrahúsa, heOsu-
gæslustöðva og sjúkraskýla, sjá fólki,
sem var með ýmsa sjúkdóma, fyrir
lyfjum og sjá um skurðaðgerðir á
særðum og annað slíkt. í öðru lagi
unnum við að því að sameina fjöl-
skyldur með öllum mögulegum
hætti. Og í þriðja lagi var í okkar
verkahring að heimsækja stríðs-
fanga, þ.e. að athuga hvernig aðbún-
aður þeirra var, hvort farið væri eft-
ir alþjóðasáttmálum og slíkt. Að
meðaltali keyrðum við um 1000 kíló-
metra á milli Split og Mostar á viku
en það eru um 160 kílómetrar á milli
borganna."
Á þeim tíma sem Maríanna var í
Júgóslavíu voru fjórir aðrir Islend-
ingar í landinu á vegum RKÍ en einn-
ig voru íslenskir starfsmenn þar á
vegum Sameinuðu þjóðanna. Hún
segir að ekkert samband hafi verið á
milli þeirra.
„Við vissum ekki af þeim og þeir
vissu ekki af okkur. Ég komst að þvi
í gegnum DV, sem ég fékk sent, að
það voru aðrir íslendingar í land-
inu!“
- Hvers vegna voru samskiptin
svona lltil?
„Starfmenn Rauða krossins eru að
sjálfsögðu ekki með nein vopn og svo
voru „bláhjálmarnir", eins og starfs-
menn og hermenn S.Þ. eru kallaðir,
mjög illa liðnir af fólkinu því það
hljómar skringilega að vera friðar-
gæsluliði og geta ekkert gert til þess
að stilla til friðar i landi sem logar í
bardögum. Bláhjálmarnir voru líka
skotmörk og við vildum ekki vera í
námunda við þá.“
Tveir heimar
Hvernig var ástandið í Split og
Mostar?
„Ástandið í Split og Mostar var
gjörólíkt. íbúar Split urðu nær ekk-
ert varir við stríðið. Þeir lásu um
bardagana í blöðum og sáu myndir í
sjónvarpinu. Þar var nóg til af öllu.
Enginn leið skort og ekkert vantaði
nema ferðamennina en Split og
svæðið þar í kring var mikið ferða-
mannasvæði. í raun vissu íbúarnir
lítið um hvað stríðið snerist. Þar var
nánast ekkert um að fólk missti sína
ættingja í átökum. Split var því hálf-
gerð draugaborg að þessu leyti.
Annað var uppi á teningnum í
Mostar, Borg brúanna, en áin Drina
liggur þvert í gegnum hana og skipt-
ir henni í tvennt. í 'austurhluta borg-
arinnar, múslímahlutanum, var ekk-
ert rafmagn, húsin voru sundurskot-
in og borgin gjörsamlega í rúst, rétt
eins og maður sér í bíómyndum sem
fjalla um kjarnorkustríð. í króatíska
hlutanum var hins vegar rafmagn,
þar var allt til og almenningur þar
lifði allt öðruvísi lífi. Þetta er vegna
þess að Bosníu-Króatar fengu aðstoð
frá Króatíu en múslimar voru ein-
angraðir. Sarajevó var lokuð á þess-
um tíma þannig að þar var gríðarleg-
ur skortur," segir Maríanna.
Hún segist hafa verið mjög hissa
þegar hún kom tO Zagreb í byrjun.
Þar hafi verið nóg af öllu og ekkert
stríð sjáanlegt en er í Mostar kom
hafi dimmur raunveruleiki stríðsins
blasað við sér.
„Það sem mér fannst skrítið þegar
ég kom var að mér fannst engin leið
að þekkja fólk í sundur. Það voru all-
ir hvítir eins og ég. Ég gat engan veg-
inn sagt til um hvort þessi væri
Serbi, múslími, innanbæjarmaður
eða útlendingur. Þetta staðfesti að ég
var í Evrópu en ekki Afríku og það
tók mig svolítinn tíma að venjast
þessu.“
Maríanna kom heim í lok mars sl.
Sendinefndin í Split hafði þá í raun
verið send heim af alþjóða Rauða
krossinum en þörfin var mikil bæði
hjá múslímum og Serbum i Bosníu.
En hvernig var ástandið þegar
hún kvaddi Bosníu?
„Með tilkomu Dayton-samning-
anna og hersveita NATO opnaðist
allt og allir gátu farið hvert sem þeir
vildu. Evrópubandalagið hafði einn-
ig dælt inn miklum peningum. Raf-
magn var einnig komið á, vörur voru
til og margt jákvætt að þessu leyti.
Samskipti þjóðarbrotanna ein-
kenndust hins vegar af fullu hatri og
voru nær frosin. Til dæmis kom til
óeirða og grípa þurfti til útgöngu-
banns þegar Evrópusambandið kom
með tillögu um skiptingu borgarinn-
ar.“
Uppbyggingin
gengur hægt
Er til staðar í Bosníu það sem við
köllum í daglegu tali stjórnkerfí?
„Jú, það eru ráðherrar og embætt-
ismenn en allt kerfið er rosalega
máttlaust. Allt skólastarf er í molum,
lítil heilsugæsla og ekkert sem við
myndum gera kröfur til er lengur til
staðar. Þetta hefur mjög slæm áhrif á
fólk því langflestir sem eiga börn eru
að hugsa um framtíð þeirra. Einnig
er mikið atvinnuleysi í Bosníu.
Langflestir starfa hjá hjálparstofnun-
um og ef þær fara á brott með starf-
semi sína missir fjöldi fólks vinnuna.
í rauninni eru það hjálparstofnanir
sem halda hlutunum gangandi og
það er mjög langt í land á mörgum
sviðum - reyndar hryllilega langt.“
Telur þú að bandalag múslíma og
Króata í Bosníu eigi einhverja fram-
tíð fyrir sér miðað við atburði und-
anfarinna vikna?
„Mín skoðun er sú að það muni
ekki lifa og ef átök brjótast aftur út
tel ég það verða í Mostar, á milli
múslíma og Króata. Þeir geta einfald-
lega ekki komið sér saman um það
hvernig á t.d. að stjórna og skipta
borginni."
Milljónir á flótta
Gríðarlegt flóttamannavandamál
skapaðist með átökunum í
Júgóslavíu og talið er að á bilinu 2-3
milljónir manna hafi verið á faralds-
fæti. Maríanna segir að afskaplega
skrítnar aðstæður hafí skapast við
þetta. Fólk hafi til dæmis rambað
inn í borgir og valið sér yfírgefið
húsnæði og náð sér í skáp eða fengið
sér sófasett og svo framvegis.
„Maður skilur varla svona aðstæð-
ur en þetta var mjög algengt. Og
varðandi þann fjölda flóttamanna
sem er í öðrum löndum en Júgóslav-
íu þá tel ég að landið sé einfaldlega
ekki tilbúið að taka við þessum
Qölda aftur. Hvað á þetta fólk að taka
sér fyrir hendur þegar það kemur
heim? Þess bíður ekki mikið, það
verður að segjast eins og er.“
Maríanna segir almenningi lítast
illa á framtíðina. Fólk sé svartsýnt
og vantrúað á að átökunum sé lokið.
„Ég tel að um leið og „IFOR“ fer þá
gerist eitthvað - átök hefjist jafnvel
að nýju. Bosníu-Serbar eru t.d. búnir
að missa mikið landsvæði. Þeir
misstu Sarajevó og margir þeirra
flúðu til Pale og bíða þess að komast
Þegar flóttafólk frá Rúanda streymdi yfir fljótið milli Rúanda og Tanzaníu í hittifyrra settist það niður nokkra kílómetra
frá landamærunum til að hvíla sig. Sífellt bættist fleira fólk í hópinn og fór svo að lokum að Rauði krossinn varö að setja
þar upp búðir, skýli og fyrstu aðstoð.
Bosnía er ólýsanlega falleg en stríðið hefur valdið djúpum andlegum sárum hjá flestum, segir hjúkrunarfræöingurinn
Maríanna Csillag sem dvaldi eitt ár viö hjálparstörf á vegum Rauða kross íslands á stríössvæðum fyrrum Júgóslavíu.
DV-mynd GVA
til baka þegar alþjóðaliðið er farið.
Það eru nefnilega töluverðar and-
stæður í Dayton-samningnum. Þar
segir m.a. að fólki sé frjálst að snúa
til heimkynna sinna en ef þú ert
Serbi frá Sarajevó þá er ólíklegt að
þú munir fara þangað aftur vegna
þess að Sarajevó er nú undir stjórn
múslíma.
Fleiri skrýtnar aðstæður er líka að
finna. T.d. hefur Evrópubandalagið
minnkað fjárstreymi til Bosníu
vegna þess að leiðtogar Bosníu-
Serba, Ratko Mladic hershöfðingi og
Radovan Karadzic, hafa ekki gefið
sig fram við stríðsglæpadómstólinn.
Þetta kemur niður á almenningi og
þess vegna verður alþjóða Rauði
krossinn að halda úti mikilli starf-
semi í Bosníu. En Mladic og Karad-
zic eru með her Bosníu-Serba á bak
við sig.“
Næsta haust er stefnt að því að
halda lýðræðislegar kosningar í
Bosníu. Voru menn farnir að undir-
búa þær þegar þú varst þarna úti?
„Almennir borgarar töluðu nánast
ekkert um þetta. í þeirra huga skipt-
ir það eitt máli hvort þeir fái að
borða á morgun - hvort þeir þrauki.
Að vísu eru til gullfalleg pólitísk
plögg en þau er bara pappír. Svo setti
það reyndar strik í reikningjinn að
leiðtogi múslíma, Alija Izetbegovic,
fékk hjartaáfall og þá spurðu margir
sig hver tæki við af honum. Almennt
eru kosningarnar því ekki ofarlega í
hugum almennings því margir
stjórnmálamenn eru taldir vera lepp-
ar mafíunnar, sem er mjög sterk
víða, t.d. í Mostar.“
Maríanna viðurkenndi í byrjun
viðtalsins að hún væri þó nokkur
spennufíkill og vissulega hafa und-
anfarin fimm ár verið ævintýralegur
tími hjá henni. Aðspurð sagðist hún
vera til í að fara aftur til gömlu Júgó-
slavíu en ekki aftur til Bosníu.
„Ég tel að maður eigi ekki að fara
aftur á sama staðinn. Þá er maður
alltaf að bera tvö timabil saman og
það er ekki hollt. Gamla Júgóslavía
er í Evrópu og er svo nálægt okkur
að það tekur mikið á að setja sig inn
í svona aðstæður. Eitt ár er dágóður
tími.“
Andlega hliðin
var erfið
Maríanna segir að vissulega hafi
komið upp þeir tímapunktar að hún
hafi einfaldlega viljað fara burt frá
öllu saman.
„Okkar starfsfólk er nefnilega oft-
ast fyrst inn á svæðin eftir átök og
þess vegna sjáum við oft mestu
hörmungarnar. En við látum síðan
aðrar stofnanir vita af aðstæðum og
eftir kannski nokkrar vikur sér mað-
ur að eitthvað hefur verið gert, fólk-
inu hefur verið hjálpað. Þá hugsar
maður sem svo að þetta starf manns
skipti jú einhverju máli. Þetta vinn-
ur á vonleysinu og það er ómetanlegt
að sjá á fólkinu að umheimurinn sé
ekki búinn að gleyma því. í Bosníu
skipti viðvera mín því virkilega
máli. Ég sá að ég gat komið hlutum
til leiðar og það er mjög góð tilfinn-
ing. En þegar upp er staðið myndi ég
alls ekki vilja vera án þessarar lífs-
reynslu. Maður fær aðra sýn á lífíð
og veraldlegir hlutir og gæði missa
vægi sitt. Þarna úti skiptir t.d. engu
máli að eiga nýjustu árgerðina af
BMW! Þetta er svo gefandi starf en
samt viss bilun að standa í þessu,“
segir Maríanna og skellihlær.
Móðir Maríönnu og eldri bróðir
búa hér á landi og hafa því mátt sjá
á eftir henni til landa þar sem hrylli-
legir atburðir eru í gangi. Hvað
finnst þeim um þetta óvenjulega
starf sem Maríanna hefur tekið að
sér með reglulegum hætti undanfar-
in ár?
„Mamma biður til Guðs í hvert
skipti sem hringt er í mig! Hún hef-
ur stundum sagt við mig; „Þetta er
þitt líf og þú ræður þótt þú vitir að
ég er kannski á móti þessu.“ Ég
hlusta náttúrlega á hana en ég er
bara það þrjósk að ég geri það sem ég
ákveð. Ef ég myndi ekki hafa gert
það sem ég hef gert væri ég bara með
eftirþanka yfir því að hafa ekki fram-
kvæmt þetta. En mamma sagði nú
við vinkonur sínar um daginn að
hún væri farin að venjast þessu
brölti í mér út um allan heim.
Bróðir minn, sem er eldri en ég,
hefur stutt mig í þessu en hann hrist-
ir höfuðið um leið og segist ekkert
skilja í mér. Ég talaði nú reyndar
fyrst við hann áður en ég fór til Bos-
níu og hann var duglegur að styðja
við bakið á mömmu ef hún varð
áhyggjufull. Annars er nú kominn
svolítill gálgahúmor í mömmu. Þeg-
ar hún heyrir frá átökum einhvers
staðar segir hún: „Jæja! Á nú að
drífa sig?“ Þannig að hún er farin að
taka þessu léttar og getur núna gert
grín að þessu.“ I
En gleðilegir atburðir áttu sér oft
stað í starfi Maríönnu og eins og hún
kom inn á í upphafi var það eitt af
verkefnum hennar að sameina fjöl-
skyldur.
„Eitt sinn var stödd á skrifstof-
unni kona sem ekki hafði séð dóttur
sína í fimm ár eða frá því hún var
níu ára. Nú var von á henni og móð-
irin orðin yfir sig spennt gekk fram
og aftur um skrifstofuna. Við fylgd-
umst stöðugt með í gegn um talstöð
hvernig ferð dótturinnar gekk og það
var ólýsanleg tilfinning að geta sagt
móðurinni frá því þegar döttirin var
komin á bílastæðið hjá okkur. Og
þær eyddu síðan miklum tíma bara í
að skoða hvor aðra - hvernig þær
hefðu breyst á þessum tíma. Þær
áttu erfitt með að trúa því að þetta
væri að gerast. Þessi vinna, að sam-
eina fjölskyldur, var gríðarlega tíma-
frek. Þetta ferli tók yfirleitt um 6 8
mánuði, með alls konar pappírs-
vinnu og umstangi en var engu að
síðar afar ánægjulegt.“
Með vélbyssu í
baksýnisspeglinum
Maríanna lenti í lifshættulegum
aðstæðum í Mostar, s.s. stórskota-
liðs- og eldflaugaárásum. Og iðulega
þurftu þau að vera í skotheldum
vestum og með hjálma á ferðum sín-
um en smám saman lærði hún og
samstarfsfólk hennar hvar mætti
fara og hvenær.
„Það var oft ansi erfitt að þurfa að
hlaupa frá sjúklingunum á sjúkra-
húsinu niður í byrgið. Ég gat hlaup-
ið en ekki þeir og það rigndi kannski
sprengjum allt í kring um sjúkrahús-
ið! Stundum sluppu þeir alls ekki. í
rauninni var maður aldrei öruggur.
Einu sinni lentum við í því að ungur
hermaður, sem var að húkka sér far
í áttina að Mostar, miðaði vélbyssu
sinni á eftir bílnum okkar þegar við
keyrðum fram hjá honum en við tök-
um enga upp í sem eru með vopn.
Sem betur fer eru allir bílarnir með
stálplötur aftan á en ég gaf hressilega
í botn þegar ég sá í baksýnisspeglin-
um að við vorum í byssusigtinu
hans. Hvort hann skaut á okkur veit
ég ekki en bílar Rauða krossins voru
oft skotmörk, t.d. í Sarajevó, þar sem
leyniskyttur voru um allt. I stríði er
engum hlíft."
Gunnar Hólmsteinn Ársælsson