Dagblaðið Vísir - DV - 23.11.2002, Page 11

LAUGARDAGUR 23. NÓVEMBER 2002
11
Skoðun
Prófkjör og lýðræði
Kjartan Gunnar
Kjartansson
blaöamaöur
Laugardagspistilí
í þessum skrifuðum orðum stend-
ur yfir prófkjör sjálfstæðismanna í
nýjum Reykjavíkurkjördæmum. Ef
að likum lætur verður þetta fjöl-
mennasta prófkjörið fyrir komandi
alþingiskosningar.
Prófkjör í 30 ár
Almennt prófkjör er um margt at-
hyglisvert og hefur oft verið um-
deilt í þá þrjá áratugi sem það hefur
tíðkast. íslenskir sfjómmálaflokkar
hófu að framkvæma prófkjör í nú-
verandi mynd um 1970 og það var
reyndar Sjálfstæðisflokkurinn sem
reið á vaðið í þeim efnum. Ungir
sjálfstæðismenn, með þá Ellert B.
Schram og Friðrik Sophusson í
boddi fylkingar, höfðu þá gert próf-
kjör að sínu helsta baráttumáli.
Á þeim árum átti prófkjör mjög
eindregna málsvara og sumir vildu
festa það í sessi með lagaákvæðum.
í hópi eindreginna prófkjörssinna
var t.d. jafnaöarmaðurinn Vilmund-
ur Gylfason sem var áhrifamikill
penni um íslensk stjómmál og lýð-
ræði á áttunda áratugnum.
Er prófkjör lýðræðiskrafa?
Þegar hvað harðast var deilt um
mikilvægi prófkjörs var deilan hug-
myndafræðileg og snerist að mestu
um lýðræði. Eindregnustu málsvar-
ar þess héldu því fram að krafan um
prófkjör væri sjálfsögð lýðræð-
iskrafa. Það væri lýðræðislegt og
þvi jákvætt að almennir flokks-
menn gætu haft afgerandi áhrif á
það hverjir skipuðu sæti á fram-
boðslistum flokkanna.
Sú fullyrðing vekur spumingu
um það hvað lýðræði sé, eða a.m.k.
hvað það sé sem geri lýðræði eftir-
sóknarvert.
Lýðræði hippatímans
Frumkvæði sjálfstæðismanna í
prófkjörsmálum er athyglisvert þvi
fyrir þrjátíu árum var Sjálfstæðis-
flokkurinn ekki vinsæll meðal ungs
fólks. Ungt menntafólk var vinstri-
sinnað, afar gagnrýnið og lýðræðis-
sinnað í a.m.k. einhverri merkingu
þess orðs. Krafa dagsins var lýðræði
á öllum sviðum: Lýöræði nemenda í
skólum, lýðræði verkamanna í
verkalýðsfélögum, lýðræði í stjóm-
málaflokkum og lýðræði í vinnunni,
svokallað atvinnulýðræði, hvað sem
það nú var.
Lýðræði blómabama og vinstri
sinnaöra námsmanna var að vísu
nokkuð óljóst. En það var róman-
tiskt og róttækt og fólst í endalausri
lýðræðisbaráttu á öllum sviðum.
Takmarkið var að sem flestir réðu
sem mestu um sem flest.
Ungir sjálfstæðismenn hafa því
að hluta til verið að biðla til jafn-
aldra sinna og höfða til tíðarandans
með kröfunni um prófkjör um 1970.
Lýðræði frjálshyggjunnar
Á miöjum áttunda áratugnum
komu frjálshyggjumenn til sög-
unnar. Þeir höfðu ýmislegt til mál-
anna að leggja um lýðræði. Hug-
myndir þeirra vom skýrari en hug-
myndir hippatímans og lýðræði
þeirra afmarkaðra: Lýðræði er mik-
ilvægt einkenni á ákvörðunartekt á
afmörkuðum sviöum. Og þannig á
það að vera.
Frjálshyggjumenn litu á lýðræði
sem tæki fremur en markmið - tæki
til að draga úr misbeitingu á opin-
beru valdi og viðhalda mannréttind-
um og málefnaiegri gagnrýni. Einn
af æðstu prestum frjálshyggju-
manna var austurríski vísinda-
heimspekingurinn, Karl R. Popper,
sem taldi kjama lýðræðisins felast í
möguleikanum á því að skipta um
valdhafa án blóðsúthellinga.
Lýðræði vinstrimanna
Það er reyndar athyglisvert að
hugmyndir um lýðræði fara oft
verulega eftir því hvort um er að
ræöa hægri- eða vinstrimenn.
Ástæðan er líklega sú að megin
ágreiningur vinstri- og hægrimanna
snýst um vægi einstaklingsfrels-
isins og almannavalds.
Það gefur auga leið að sá sem
leggur áherslu á samneyslu, samfé-
lagslega ábyrgð og opinbera ákvarð-
anatekt í fleiri málum en nú tíðkast,
hlýtur að telja það mikilvægt að
auka áhrif og ákvarðanatekt al-
mennings á ýmsum sviðum.
Vinstrimenn hafa oft haldið því
fram aö hið vestræna lýðræði sé
bæði óbeint og takmarkað og því sé
sjálfsagt að þróa lýðræðið og auka
stöðugt áhrif almennings á hinum
ýmsu sviðum, m.a. meö þjóðarat-
kvæðagreiðslu í stefnumótandi mál-
um.
„Frjálshyggjumenn litu á
lýðrœði sem tœki fremur
en markmið - tœki til að
draga úr misbeitingu á
opinberu valdi og við-
halda mannréttindum og
málefnalegri gagnrýni.
Einn af æðstu prestum
frjálshyggjumanna var
austurríski vísindaheim-
spekingurinn, Karl R.
Popper, sem taldi kjama
lýðræðisins felast í mögu-
leikanum á því að skipta
um valdhafa án blóðsút-
hellinga.“
Lýðræði og ráðstjóm
Bjartsýnustu sósíalistar fyrri
tíma gengu oft að því vísu að allir
upplýstir einstaklingar hlytu að
hafa áhuga á því að taka þátt í lýð-
ræðislegum ákvörðunum, ekki að-
eins í almennum kosningum á fjög-
urra ára fresti, heldur einnig á sviði
löggjafar og hefðbundinna stjóm-
mála og reyndar um hvað eina er
lýtur að framleiðslu, verslun, skipu-
lagi og atvinnulífi. Krafan um þjóð-
nýtingu framleiðslutækjanna og al-
menna ráðstjóm væri því miklu
virkari og róttækari lýðræðiskrafa
en lýðræðiskrafa borgaranna.
Lýðræði og einstaklingsfrelsi
Sá sem vill auka einstaklings-
frelsi gefur hins vegar lítið fyrir þá
kröfu að flestir ráði sem mestu um
sem flest. Því hann vill að hver og
einn ráði sem mestu í sínum eigin
málum, án afskipta annarra og hins
opinbera.
Gagnrýni hægrimanna á sósíal-
íska ráðstjóm fólst oft í þeirri al-
mennu ábendingu að meginþorri
upplýstra einstaklinga hafi mjög
takmarkaðan eða alls engan áhuga
á því að taka þátt í stjómmálum eða
ákvörðunum um framleiðslu eða at-
vinnulíf og eigi ekkert endilega að
hafa slíkan áhuga. Enginn orðaði
þetta betur en Oscar Wilde sem
sagði: „Mér er illa við sósíalismann.
Það færu of mörg kvöld í hann.“
Hann hafði öðrum hnöppum að
hneppa en að sitja í ráðum á
kvöldin.
Prófkjör og praktík
Hugmynd Poppers um vestrænt
lýðræði sem mikilvægt og afmarkað
tæki fremur en endalaust og óljóst,
rómantískt markmið, hefur vaxið
mjög fiskur um hrygg sl. aldarfjórð-
ung. Sú hugmynd er auðvitað engin
afneitun á prófkjöri. En hún dregur
óneitanlega úr gildi þeirrar fullyrð-
ingar að prófkjör sé sjálfsögð lýð-
ræðiskrafa.
Þess vegna hefur dregið mjög úr
hugmyndafræðilegri umræðu um
gildi prófkjörs. Auðvitað er ennþá
deilt um mikilvægi þess. En sú deila
er nú að mestu praktísk og snýst
um kosti og galla, án tilvísunar í
heilög hugmyndafræðileg gildi.
Prófkjör og flokksræði
Prófkjörshugsjón ungra sjálfstæð-
ismanna fyrir þrjátíu árum var ekki
einungis viöbrögð við þáverandi tíð-
aranda. Eitt af því sem ungir sjálf-
stæðismenn litu alvarlegum augum
var lífseig samsæriskenning sem
haldið var á lofti, jafnt innan flokks-
ins sem utan, um flokksræði hins
svokallaöa Flokkseigendafélags.
Þeir sem fastast sóttu á þing eða í
bæjarstjómir en höfðu ekki erindi
sem erfiði, voru vanir að skemmta
sjálfum sér og skrattanum með því
að skella skuldinni á Flokkseig-
endafélagið.
Samkvæmt kenningunni höfðu
örfáar fjársterkar fjölskyldur haft
töglin og hagldimar í Sjálfstæðis-
flokknum um áratuga skeið. Þess
vegna vom frambjóðendur valdir í
teboðum heldri kvenna með ættar-
nöfh, hvað sem leið öllu flokks-
starfi. Með prófkjörum ætluðu ung-
ir sjálfstæðismenn aö kveða niður
þennan samsærisdraug í eitt skipti
fyrir öll, hvort sem hann var raun-
verulegur eða ímyndaður.
Lýðræði - fjárræði
Eftir því sem reynslan af próf-
kjömm jókst fór að bera á öðru
sjónarmiði úr þveröfugri átt: Próf-
kjör auka ekki áhrif hins almenna
flokksmanns. Þvert á móti. Þau eru
svo kostnaðarsöm fyrir frambjóð-
andann. Hann þarf að opna skrif-
stofu, auglýsa í blöðum, sjónvarpi
og útvarpi, og láta prenta og bera út
bæklinga.
Þess vegna snýst prófkjör ekki
um lýðræði heldur fjárræði. Á end-
anum verða það peningamir og
handhafar þeirra sem ráða því
hverjir komast á framboðslistana
eftir darraðardans auglýsinga-
mennskunnar.
Þessi skoðun er skiljanleg. En
hún byggist á nokkrum hæpnum
forsendum, eins og t.d. að kjósendur
kjósi fremur eftir yfirborðskennd-
um auglýsingum en málefhum, og
að frumleiki frambjóðandans skipti
litlu máli í prófkjörsslagnum.
„ ... í góðsemi vegur þar
hver annan“
Sú gagnrýni á prófkjör sem helst
hefur borið á í seinni tíð snýst um
hagsmuni flokkanna og frambjóð-
enda sjálfra. Því er oft haldið fram
að slagurinn vilji oft verða persónu-
legri og illvígari þegar bræður og
systur berjast, fremur en í kosn-
ingabaráttu flokkanna í almennum
kosningum. Prófkjör veki því sár-
indi og valdi sundrungu, einmitt
þegar mest á ríður að stilla saman
strengi. Sundrung í herbúðunum
kunni ekki góðri lukku að stýra,
rétt fyrir orrustuna.
Auðvitað er sárt aö tapa og vera
hafnað af flokkssystkinum sinum.
En enginn má líta á stjómmálavald
sitt sem sjálfsagðan hlut. Prófkjör
og kosningar eru, og eiga einmitt
að vera, stööug og nauðsynleg
áminning um þau grundvallarsann-
indi.