Dagblaðið Vísir - DV - 23.11.2002, Blaðsíða 29

LAUGARDAGUR 23. NÓVEMBER 2002
He Iga rb lað H>V
29
Vil ekki láta
kalla mig
vandvirkan
Þórarinn Eldjárn gaf út sína fgrstu Ijóða-
bók 1974 og hefur síðan skemmt þjóð sinni
með Ijóðum sínum, smásögum og skáld-
sögum. Hann talaði við DV um ngjustu bók
sína, áhuga sinn á fortíðinni og andúð sína
á einkunninni vandvirkur.
Sraásagnasafn eftir Þórarin Eldjám telst alltaf til tíðinda
og nýja bókin heitir Eins og vax og inniheldur níu smá-
sögur. Af þessu tilefhi hitti höfundurinn blaðamann yfir kafíi
og kleinuhring og ég spurði hann fyrst út í upphafssögu bók-
arinnar sem ber hið undarlega heiti: Smátt spurt og fátt um
svör. Þetta lítur ekki út eins og smásaga heldur samtal um
smásögur, eðli þeirra og tilgang. Hvað er þetta eiginlega?
„Ef til vill eins konar formáli að bókinni. Að stofni til er-
indi eða spjall sem ég flutti einhvers staðar um smásögur og
leyfði mér að hafa á frjálsu samtalsformi. Ekkert endilega
mínar skoðanir, heldur svona vangaveltur um smásögur,"
segir Þórarinn.
„Þetta er svona lausleg bókmenntafræðileg úttekt. Annars
býst ég við að eiga áfram samleið með smásögunni þó ég viti
ekki alveg hvað hún er. Skilgreiningar á henni hafa víst ver-
ið á reiki en þurfum við endilega aiitaf að vera að skilgreina
allt i botn, flokka og líma miða?“
Þórarinn Eldjárn
liefur skrifað ljóð,
smásögnr og
skáldsögnr í hart-
nær 30 ár. f við-
tali við DV urn
nýtt smásagnasafn
sitt segir hann frá
andúð sinni á
vandvirkni.
ÐV-mynd
Sigurður Jökull
Þægilega á óvart
- Kemur þér stundum á óvart hvemig verk þín eru skil-
greind af bókmenntafræðingum?
Já, stundum, en þá gjama þægilega á óvart. Öll verk sem
farin em að heiman hljóta að vera opin fyrir skilgreiningu.
Höfundur á bara að vera glaður og þakklátur ef einhver finn-
ur einhvem flöt á verki hans sem hann hafði ekki hugsað út
í sjálfur. Ef slík skoðun er almennilega rökstudd á hún full-
an rétt á sér þótt hún hafi ekki hvarflað að höfundinum við
skriftimar.
Þegar bók kemur út veit höfundurinn svo miklu meira en
allir aðrir um bakgrunn og tilurð verksins. Það kann að loka
túlkunarleiðum hans sjálfs. Svo les hann kannski eigin sögu
mörgum árum síðar, er þá búinn að gleyma bakgrunninum
og getur þá fyrst sjálfur orðið þessi ferski og saklausi lesandi
sem maður er alltaf á höttunum eftir. Hann sér þá jafnvel
nýtt samhengi og óvænt í eigin verki. Þess vegna sprett ég
aldrei upp eins og naðra þótt einhver þykist sjá eitthvað i
verkum mínum sem ég fattaði ekki sjálfur.
Fari menn hins vegar með fleipur er það ekki gott og þá
skiptir reyndar engu máli hvort það er lof eða last. Að fá illa
grundað lof er ekkert betra en að vera sallaður niður. Ég hef
ekkert á móti bókmenntafræðingum og gagnrýnendum ef ég
skil þá en hef oft sagt að þeir eigi ekki að stýra bókmenntun-
um. Þær eru ekki til þeirra vegna heldur öfugt."
- Lestu gagnrýni um verk þín með athygli?
„Mér dettur ekki í hug að Ijúga því að ég lesi ekki það sem
skrifað er um mínar bækur. Það gera ailir höfundar þó þeir
haldi stundum öðru fram. En svona í heildina held ég að jóla-
fárið og lausamennskan hafi gjaldfellt gagnrýni almennt. Ég
stend sjálfan mig að því að nenna ekki að lesa allt sem skrif-
að er um bókmenntir í blöðin, jafnvel ekki það sem er verið
að skrifa um nýjar bækur kollega sem ég met mikils eða um
bækur sem ég sjálfur hef lesið og þótt mikið koma til. Þetta
er samt ekki meðvituð fyrirlitning, bara eitthvert lystarleysi.
Bókmenntaumræða fjölmiðla hrekkur í gang í nóvember
og þagnar fyrsta janúar. Ég hef lent í því að gefa út þýðingu
á ágætri skáldsögu í febrúar og fékk ekki ritdóm um hana
fyrr en í júní.“
Er þetta satt?
- Siðasta sagan í bók-
inni, titilsagan, er nokkuð
sérstök. Ég sé ekki betur
en hún sé sönn í hefð-
bundnum skilningi orðs-
ins. Hvar er skáldskapur-
inn?
„Þetta er heimildasmá-
saga. Orðið saga á ís-
lensku hefur mjög víð-
tæka merkingu því það
dekkar jafnt skáldskap sem sagnfræði. Þama er samkvæmt
bestu heimildum verið að segja sögu íslenska vaxmynda-
safnsins á árunum 1951 til 1971. Mér finnst hún eiga fullt er-
indi í smásagnasafn þó hún standi kannski að sumu leyti
nær hinum sérislenska sagnaþætti. Sannindin og heimildim-
ar eru þama notuð í skáldlegum tilgangi og niðurstaðan er
pæling um listamanninn og efnivið hans. Það var Óskar Hall-
dórsson útgerðarmaður sem stóð fyrir því að gera mynd af
Halldóri Laxness og setja á safnið. í beinu framhaldi gerði
Laxness mynd af Óskari og kallar hann reyndar Bersa Hjálm-
arsson. Sá skáldskapur hefur reyndar slegið svo rækilega í
gegn að í ævisögu Óskars er hann kallaður íslandsbersi í
undirtitli og iðulega nefhdur svo í bókinni.
Matthías Johannessen skrifaði á sínum tíma stórskemmti-
legan greinaflokk um Guðsgjafaþulu og sambandið milli
heimilda og skáldskapar þar og stakk upp á því að höfundar
Islendingasagna kynnu að hafa unnið úr raunverulegum at-
burðum með svipuðum hætti, þ.e.a.s. tekið sögulegan kjama
og spunnið skáldskap úr honum.
Svo tengist þetta mér persónulega því ég ólst upp í Þjóð-
minjasafninu og sagan byrjar með augum bemskunnar þar
sem styttunum er lýst eins og ég sé þær fyrir mér ennþá. Ef
ég loka augunum get ég enn séð í hvaða röð þær standa. Vax-
myndasafnið stendur enn í aflri sinni dýrð inni í höfðum
okkar systkinanna.
Aliiin upp á þjóðminjasaíni
- Þú virðist sem höfundur vera heillaður af fortíðinni. Er
það vegna þess að þú ert alinn upp á þjóðminjasafni?
„Reyndar er ég feginn að ég skuli vera uppi nú en ekki á
öðmm tímum. En fyrir utan upprunann sem kann að hafa
haft áhrif á mig að þessu leyti þá kemur það líka til að ís-
lenskur nútími er svo markaður af smæð þjóðarinnar og er
því alltaf að reyna að vera eitthvað sem harrn er ekki. Reykja-
vík nútímans er ágæt en passar ömurlega illa í stórborgar-
hlutverkið sem hún er að reyna að leika. Og leiktjöldin em
alls ekki góð heldur.
Þess vegna veitir ekkert af því fyrir höfunda sem em á
höttunum eftir efnivið að draga allar hinar aldimar inn i
sjónsvið sitt líka. Þær eru líka svo margar."
- Er það þess vegna sem þú hefur leitað aftur í aldir við
gerð tveggja af þremur skáldsögum sem þú hefur skrifað?
„Já, ætli það ekki. Tvær þeirra em sögulegar en auðvitað
em svo sem allar skáldsögur sögulegar á sinn hátt. Margar
„sögulegar skáldsögur" em reyndar alger tilbúningur eða
„fiction“ en ég hef yfirleitt verið á mörkum heimildaskáld-
sagna þar sem ég hef notfært mér sagnir af mönnum en end-
urskapað atburði og líka persónur í kringum þá.“
- Ef allar sögur eru með einhverjum hætti sprottnar úr
hugskoti höfundar, upplifun hans og reynslu, ætti þá ekki
höfundur einhvemtíma á ferli sínum að skrifa ævisögu sína
og varpa þannig ljósi á skáldskapinn?
„Það má kannski segja það en þó fer það eftir því að hve
miklu leyti höfundar hafa verið að skrifa ævisögu sína í
skáldskapnum. En ég held það geti þá verið hætta á að mönn-
um finnist eins og loksins væri verið að gefa út langþráð
Leyfi til að skrifa
- Þórarinn má hiklaust telja
meðal þjóðskálda þótt honum
finnist það stórt orð og hátíðlegt
en hann talar við þjóð sína með þeim hætti að vísur eftm
hann birtast stundum opinberlega í tengslum við hluti sem
em efst á baugi í samfélaginu. Hvemig stendur á þessu?
„Ég er alinn upp við þá staðreynd að vísur séu til og eigi
að vera til um nokkum veginn allt sem upp kann að koma.
Mér finnst hagmælskuhefðin mjög dýrmæt. En stundum get-
ur hún orðið að slíkri áráttu að maður verður að taka sér tak
til að vera í húsum hæfur.“
- Hefur netið leyst þetta úr læðingi?
„Allt sem þar gerist er dreifing en ekki birting. Þar flýgur
margt og sveimar um. Úti í þjóðfélaginu er líka mikið af fólki
sem safnar vísum í miklar kompur. Þetta er skemmtileg og
sérstæð hefð en ég held ekki endilega að netið eigi sérstakan
þátt í þeirri endurreisn sem hún virðist vera í.“
- Það er talsvert rifist um það um þessar mundir hvort
ungum rithöfundum og óvönum sé heimilt að gefa út verk sin
og hvort forlög eigi að sækjast eftir því. Þegar menn ræöa um
þin verk grípa þeir oft til orða eins og fágun og vandvirkni.
Hvað viltu segja um þetta?
„Ég hef engar áhyggjur af því hvemig bækur verða til. Ég
spyr bara um niðurstöðumar. Jafnvel þó einhver væri sjang-
hæaður af götunni inn á eitthvert bókaforlag og læstur þar
inni upp á vatn og brauð við skriftir með jám á fótum. Ef út-
koman er góð skiptir tilurðin engu máli. Ef bókin er vond
dæmir hún sig sjálf þegar til lengdar lætur. Það er misskiln-
ingur að hægt sé að vinna sig upp í einhvers konar höfund-
arréttindi. Við skáld og rithöfundar eigum sem betur fer ekki
kost á neinni formlegri menntun sem veitir okkur réttindi
eða umboð til að skrifa, þó auðvitað sé hægt aö menntast til
skrifta á ótal vegu. Vonandi kemur aldrei ritdeild í Listahá-
skólann. Við verðum á endanum einfaldlega að gera eitthvað
og standa svo og falla með því.
Mér þykir hins vegar mjög leitt ef ég er kallaður vandvirk-
ur, hef löngum litið á það sem eins konar samheiti yfir blóð-
laus og óspennandi. Ég þarf að fara að athuga minn gang ef
fólk er virkilega að segja þetta um mig.“
Kaiintu þetta ekki?
- Ég hef stundum hitt fólk sem virðist kunna margar sög-
ur þinar nánast utanbókar og skemmtir sér við að spyrja
hvort annað út úr smáatriðum. Þekkir þú svona fólk?
„Ég neita því ekki að ég hef hitt menn sem þekkja verk
mín betur en ég sjálfur. Kannski eru þetta bara tveir eða þrír
menn sem maður rekst á öðru hverju á tíu ára fresti. Stund-
um hef ég verið kallaður til sem hæstiréttur og þá yfirleitt
brugðist vonum manna hrapallega. Meðan áhugi fólks bein-
ist að verkum mínum en ekki mér persónulega þá firmst mér
það gott.
Ég hef alltaf verið hrifinn af þröngri og manískri sérfræði-
þekkingu á afmörkuðum sviðum og ef ég væri ekki höfund-
ur þá væri ég líklega i hópi manna af þessu tagi og myndi
kannski sérhæfa mig í að safna öllum ferskeytlum hins
kunna hagyrðings Þórarins Eldjáms sem annars væri lítt
þekktur lögregluþjónn eða kennari." -PÁÁ
SVÖRIN við dæmasafninu. Ver-
sjónimar. Og þó, höfundar em
oft svo miklir lygarar."
Sén islia höfimdar
- Þú virðist taka ástfóstri við
sumar persónur sem fylgja þér
eftir og sérstaklega virðist þú
vera hrifinn af uppfinninga-
mönnum og undarlegu fólki.
Hvers vegna?
„Allt fólk sem stundar ein-
hveija sköpun sem ber vott um
óvenjulega hugsun heillar mig.
Fólk sem sér eitthvað nýtt í
hversdagslegum hlutum, eitt-
hvað sem hefði átt að blasa við
allan timann. Þannig em upp-
finningamenn. Þetta er sú aðferð
sem ég nota við skáldskap í sam-
bandi við sjálft tungumálið. Fyr-
ir mér er uppfinningamaðurinn
skáld, sá sem finnur upp eitthvað
sem hann spinnur síðan áfram.“
- Af hverju heita svona marg-
ar konur í sögum þinum Rósa?
„Ég ætlaði að hafa í öllum
minum bókum að minnsta kosti
eina konu sem héti Rósa. Þetta
átti að vera eins konar fanga-
mark. Hitchcock lét sjálfan sig
sjást í öllum sínum kvikmynd-
um. Ég held að þetta hafi verið
svipað."
- Er hin jarðbundna Rósa þá
eins konar aukasjálf höfundar,
kvenmynd Þórarins?
„Ég þarf að fara heim og lesa
yfir aftur og gá hvort það gæti
verið rétt.“