Dagblaðið Vísir - DV - 23.11.2002, Page 32

32
Helgarhlaö JO’V"
UAUGARDAOUR 23. NÓVEMBER 2002
í töfraheimum
Smálanda
Úr bókinni Undraland minninganna. Um
bernskuna, ástina og lífið eftir Astrid Lind-
gren. Mál og menning 2002. Halla Kjartans-
dóttir þijddi. Silja Aðalsteinsdóttir ritar eftir-
mála. Þetta er brot úr fgrsta kafla bókarinnar
þar sem Astrid rifjar upp lífið á sveitabænum
þar sem hún ólst upp og eflaustsjá margir les-
endur hennar eitthvað kunnuglegt.
Mér hlýnar um hjartarætur þegar ég hugsa til þeirra og
allra hinna sem áttu hlutdeild í að gera barnæsku mína
að því sem hún var. Það var svo margt fólk í kringum mig
vegna þess að ég óx upp rétt áður en sveitamenningin leið
undir lok og enn þurfti margar hendur við landbúnaðar-
störf. Fólk kom úr þorpunum og bæjunum til að vinna hjá
okkur, og nú hljóma ég eins og við höfum rekið heljarinn-
ar stórbýli en sú var þó ekki raunin. Býlið okkar var bara
meðalstór leigujörð sem fylgdi prestssetri og þegar ég seg-
ist hafa haft margt fólk í kringum mig sem barn þá er ég
að miða við hvernig það er núna bæði í borgum og sveit-
um. Það var í senn lærdómsríkt og skemmtilegt fyrir
barn að alast upp með öllu þessu fólki af öllum kynslóð-
um, stærðum og gerðum.
Þetta fólk kenndi mér, án þess að vita það og án þess
að ég vissi það, ýmislegt um lífið og hversu erfitt það get-
ur verið að vera manneskja. Og mörg viskan hraut af vör-
um þess þvi þetta fólk var ekkert að spara munninn á sér
og setti það ekkert fyrir sig þótt forvitin eyru væru allt í
kring. Og við systkinin vorum alltaf eitthvað að sveima í
kringum það því það var í okkar verkahring að færa því
kaffið út á engjar. Og ég gleymi aldrei þessum kaffitímum
þegar allir sátu og spjölluðu í einhverri lautinni og
gæddu sér á smurðu rúgbrauði með kaffinu. Þá voru
mörg vísdómsorðin látin falla og ég skil ekki hvernig sum
þeirra náðu að skjóta svo djúpum rótum í huga mér að
þau gleymast aldrei þótt ótal margt annað sé löngu horf-
ið úr minninu. Ég veit til dæmis ekki hvers vegna ég man
alltaf hinn gallharða dóm sem Fregge kvað upp yfir járn-
meðalinu eitt sinn þegar verið var að spjalla um gagn-
semi lyfla.
„Járneð! Láttu meg þekkja það,“ sagði Fregge,
„maður kúkar kolsvörtu, það er nú allt gagneð!“
Skyldi nú vera viðeigandi að draga þetta fram sem
bernskuminningu? Nei, kannski ekki. En mikið af því
sem situr í mér er einmitt svona orð sem einhver lét fjúka
og sem hjálpa mér að muna fólk og kringumstæður.
Stundum var einnig rætt um stjórnmál í þessum kaffi-
tímum því þetta var á tímum fyrri heimsstyrjaldarinnar.
Flestir héldu með Þjóðverjum og voru vissir um að þeir
myndu sigra. En þegar skrifað var um það í dagblöðunum
að Svíar hefðu hafnað ósk Englendinga um að fá að setja
upp kolageymslu á Gotlandi þá fannst Svente, kúasmalan-
um okkar, að það væri nú hámark nískunnar.
„Hvernig nenna þeir að vera að rífast um fáeina kola-
mola?“ sagði hann og sá fyrir sér örlítinn kolabing ein-
hvers staðar á afskekktum stað.
í kofum allt í kringum okkur bjó líka fólk sem gaf til-
veru fákunnandi en forvitins barns lif og lit. Okkur
fannst gaman að fara og „heilsa upp á“. Það gerðum við
hvenær sem var og án þess að gera boð á undan okkur.
Það þurfti ekki annað en hlaupa smáspöl í gegnum skóg-
inn og þá var maður kominn i Stenbacksrot og þar var nú
aldeilis líf og fjör og okkur fannst alveg óviðjafnanlegt að
fara þangað.
Undirmálsfólkið í Stenbácksrot
Þar bjó alls konar undirmálsfólk sem í kirkjubókunum
er kallað „öreigar", fólk sem átti fullt i fangi með að fram-
fleyta sér. Svo voru aðrir þar sem voru örlítið betur stæð-
ir en þó munaði ekki miklu. Mest þótti okkur koma til
þeirra Idu í Liljerum og Mari í Vendladal. Þær bjuggu
hlið við hlið í tveimur örlitlum kofaræksnum. Og við
bönkuðum oftast upp á hjá þeim. í okkar augum voru þær
svona gamlar og góðar kerlingar eins og maður las um í
ævintýrunum og þær tóku líka alltaf hátíðlega á móti
manni með vöfflum og gítarleik. En í ævintýrunum eru
líka alltaf einhverjar vondar kerlingar og þannig var það
einnig í Stenbacksrot. Og vondu kerlingarnar bjuggu al-
veg við hliðina á þeim góðu. Þær voru kallaðar „kaffikerl-
ingarnar" af því að menn sögðu að þær hefðu orðið vit-
lausar af því að drekka of mikið kaffi. Kaffikerlingarnar
þoldu ekki börn, það vissum við allt um. Ef maður svo
mikið sem potaði í kofann þeirra kæmu þær út og helltu
yfir mann sjóðandi vatni, það vorum við líka handviss
um. Þess vegna laumuðumst við stundum til að pota í kof-
ann þeirra, svona rétt til að kanna viðbrögðin, og hlupum
svo eins og eldibrandar yfir til Idu í Liljerum. Við vorum
svo hraðskreiðar að kaffikerlingarnar náðu ekki einu

t tutí 1

:::r r :.

Prestsetrið í Nas þar sem Astrid Lindgren ólst upp á fvrstu áratugum tuttugustu aldar. Þetta er bærinn sem varð
sögusvið sumra vinsælustu barnabóka heimsins.
sinni að setja upp ketilinn til að sjóða vatnið.
Stenbacksrot átti líka sína „Lóu litlu á Brú“. Þetta var
lífsglöð og vingjarnleg sál sem var síhlæjandi og hugsaði
vel um þau börn sem hún hlóð niður. Við þekktum hana
ágætlega því hún var vön að hjálpa til við þvottinn heima
og þegar einhver herramaðurinn birtist í námunda við
brugghúsið brá hún sér aðeins frá þvottabalanum og
sagði svo ánægð þegar hún kom aftur:
„Að hugsa sér hvað það er auðvelt að vinna sér inn
eina krónu!“
Hún vissi líka manna best hvað maður þurfti yfirleitt
að strita fyrir þann pening. En svo kom að því að hún
gifti sig og varð jafn virðuleg og hver annar. En þegar
henni fannst börnin sín ekki hegða sér eins og sæmandi
var leitaði hún ráða hjá prestinum:
„Hvernig er það eiginlega. Er það ekki til siðs að börn-
in gefi móður sinni brúðargjöf þegar hún giftir sig?“
Hún vildi að börnin sín hegðuðu sér eins og til væri
ætlast og venja væri til.
Flaltkarar og fleira fólk
Flakkararnir settu einnig svip á uppvöxt okkar. Hvað
varð eiginlega um þá? Eru þeir ennþá einhvers staðar á
sveimi eða hurfu þeir um leið og uxarnir og engirellurn-
ar? Það svaf einn slíkur í hlöðunni hjá okkur næstum þvi
á hverri nóttu. Þeir komu í kvöldhúminu og keyptu sér
dálitla mjólk og brauð og við gláptum úr okkur augun
þegar þeir stóðu þarna á eldhúsgólfinu, að hugsa sér að
það skuli vera til fólk sem hvergi á heima heldur ráfar
bara endalaust út og suður! Flestir þeirra létu lítið fyrir
sér fara, sumir voru kátir og kjaftagleiðir en aðrir voru
illskeyttir og áreitnir og hræddu úr okkur líftóruna með
því að láta glitta í hnífsblað undir klæðum. En flakkar-
arnir færðu með sér spennu inn í okkar kyrrlátu sveita-
veröld. Það var eitthvað seiðandi og hættulegt við þá,
fannst okkur, hugsið ykkur bara ef þeir kveiktu nú í fjós-
inu, eins og maður hafði oft heyrt að flakkarar gerðu af
skömmum sínum! En aldrei hjá okkur. Fjósið okkar fékk
að vera í friði alveg þangað til bæjaryfirvöld í Vimmerby
ákváðu að bera eld að því hérna um árið til að skapa
meira landrými og allt brann til grunna í einu stærðar-
innar báli þar sem Kraka, Rölla, Docka og Monalisa höfðu
staðið forðum og jórtraö sína tuggu og barnaskarinn hafði
leikið sér og flakkararnir sofið á heybing.
En það voru ekki bara flakkarar sem áttu leið um. Á
vorin vogaði fólkið á fátækraheimilinu sér einnig út í sól-
ina. Það var alltaf kallað fátækraheimili enda þótt hvað
eftir annað væri reynt að leiðrétta þann misskilning og
kalla það elliheimili. Oftast voru þarna vesalingar sem
höfðu misst allar eigur sínar og vitið líka eða höfðu
kannski hvorugt nokkru sinni átt. Þetta voru Jocke gæi,
Johan einseyringur, Elin æra og hvað það hét nú allt sam-
an. Þau áttu ekki sjö dagana sæla. Elin æra vildi svo
gjarnan stytta sér aldur en brast alltaf kjark til þess.
„Þá fer maður kannski til helvítis og þá veit maður af
hverju,“ sagði Elin snöktandi.
Öll höfðu þau eitthvert viðurnefni. Jocke gæi var ævar-
eiður yfir sínu.
„Anders Johan Norling, eftirprentun bönnuð," sagðist
hann heita og þegar skríllinn í Vimmerby æpti „Jocke
gæi“ á eftir honum æpti hann á móti:
„Passið ykkur að ég kreisti ekki úr ykkur hláturinn
með krumlunum!"
Það fór ekkert á milli mála að Jocke gæja var illa við
börn og mamma lét okkur alltaf fara út úr eldhúsinu þeg-
ar hann birtist. Jocke gæi var einhentur og grálúsugur og
var alltaf í ógeðslegum gulum frakka. Hann tróð matnum
sem hann betlaði sér ofan í vasana á frakkanum og þar
sem þeir voru allir götóttir rann allt undir fóðrið og ofan
í faldinn og þannig var frakkinn úttroðinn allan hring-
inn.
Sá vondi sjálfur
fyrir höfuð sér. Forstjóri fátækraheimilisins þar sem Jo-
han einseyringur eyddi ævikvöldi sínu ákvað eitt kvöldið
að venja Johan af betliráfi sínu og strengdi reipi þvert
yfir veginn og þegar Johan skakklappaðist heim i myrkr-
inu sporðreistist hann og lenti á nefinu. í sama vetfangi
spratt ógnvænlegt hvítt ferlíki upp úr vegskurðinum.
Þetta var forstjórinn sem hafði sveipað um sig lökum. Og
þegar Johan kom heim á fátækraheimilið var hann hvít-
ari í framan en nokkurt lak og endurtók í sífellu:
„Ég hef séð djöfulinn sjálfan!"
Það var hlegið mikið að þessari uppákomu og mörgum
þótti forstjórinn hafa sýnt ótrúlega hugkvæmni við að
venja Johan af betlinu. Samt bað hann aldrei um meira
en einseyring og af því fékk hann viðurnefnið.
Næsti nágranni við okkur og sá sem hafði yfir okkur að
segja var presturinn. Prestssetrið var fallegt hvitt hús og
þangað fórum við oft til að læra hvernig maður ætti að
hegða sér í fínni húsum og það var ekki vanþörf á því, við
tilheyrðum jú „sauðsvörtum almúganum" eins og pabbi
okkar kallaði það. En það var betra að vera sauðsvartur
almúgi en bæjarbúi, af föður okkar að dæma. Við bjugg-
um reyndar aðeins steinsnar frá Vimmerby. Það var fal-
legur, gamall smábær með gömlum húsum og ósléttum,
steinlögðum götum og stóru fallegu torgi og þar var hald-
inn útimarkaður á sérstökum torg- og markaðsdögum þar
sem maður gat keypt sér fullt kramarhús af heimalöguð-
um karamellum sem „karamellukerlingarnar" höfðu búið
til og stóðu svo og seldu á þar til gerðum bás. Annars var
ekki mikið gagn i bæjarbúum ef marka mátti föður okk-
ar. Hann kallaði þá „stofustássin" en var svo sem ekkert
að agnúast frekar út í þá, þeir áttu sinn tilverurétt eins
og aðrir.
Að skilja prestinn
í bænum var kirkjan sem þjónaði bæði bæjarbúum og
sveitinni í kring. Faðir okkar var kirkjuvörður þar og
þess vegna ólumst við upp við kirkjurækni. Ég sá svo sem
ekki mikinn tilgang í því þar sem ég skildi hvorki upp né
niður í öllum þeim undarlega orðaflaumi sem vall upp úr
prestinum. Og eitt sinn spurði ég bróður minn í örvænt-
ingu minni:
„Gunnar, skilur þú það sem presturinn er að segja?“
„Nehei,“ sagði Gunnar yfirvegaður, „þú skalt ekki
halda að það sé nokkur sem skilur hann!“
Og þá varð ég rólegri og fór bara að hugsa um eitthvað
annað með góðri samvisku. Við fórum líka í sunnudaga-
skóla á hverjum einasta sunnudegi. Sunnudagar voru líka
bara fundnir upp til þess að maður gæti látið sér leiðast,
það var að minnsta kosti min skoðun, og það var af sömu
ástæðu sem sunnudagaskólar voru fundnir upp. Það var
bara sunnudagaskólahátíðin sem var skemmtileg því þá
fékk maður poka sem í var epli, nokkrar karamellur og
hnetur ásamt sunnudagaskólablaðinu sem var fullt af
sorglegum sögum af einhverjum vesalings villuráfandi
syndurum sem oftast var bjargað frá villu síns vegar af
einhverju saklausu guðhræddu barni. Það voru þrír vin-
gjarnlegir kennarar í sunnudagaskólanum. Þeir hétu
Karlsson, Johansson og Svensson. Bróðir minn vildi
meina að þetta væru faðirinn, sonurinn og heilagur andi
og ég lagði yfirleitt trúnað á allt sem hann sagði. En það
var svo sem ekki til að auðvelda mér veruna í sunnudaga-
skólanum. Nei, sunnudagar voru leiðinlegir! Við hverju
var líka að búast af degi sem byrjaði á því að maður
þurfti endilega að fara í nýþvegna svarta ullarleista sem
voru gerðir úr handspunnu „stungugarni" sem ég var
viss um að væri sérstaklega útbúið tU að stinga börn í
hnésbæturnar. Stungusokkar og sunnudagaskóli áttu
ekki vel saman og ég gat aldrei almennUega fellt mig við
þessa tvennd. En ég bar harm minn í hljóði ólíkt lítilli
stúlku sem sagði þegar hún var orðin leið á að læra bæn-
ina Guð sem hefur: „Þetta var nú leiðinlegt, við skulum
heldur taka sönginn um prakkarana!"
Aumingja „vesalingarnir" fengu að þola ótrúlega ill-
kvittni! Fólk er óvægið við þá sem ekki geta borið hönd