Dagblaðið Vísir - DV - 14.12.2002, Blaðsíða 11

LAUGARDAGUR 14. DESEMBER 2002
11
Skoðun
Freudísk jólastemming
Jólin eru hátið bamanna og hátíð
bamsins í hinum fullorðnu. Þá
hlustum við gamlingjarnir eftir
baminu í okkur sjálfum og minn-
umst gjaman jóla bernskunnar.
Þess vegna verðum við stundum
svolítið meyr og berskjölduð þegar
hátíðin er hringd inn og undirbún-
ingsæðið rennur af okkur.
Að komast í jólaskapið
Engin hátíð kallar fram jafn
sterka stemmingu og jólin. Ef allt er
með felldu komumst við i jólaskap-
ið á réttum tíma og njótum þess yf-
ir hátíðarnar. Allur undirbúningur-
inn, sem oft fer úr böndunum, á lík-
lega að vera trygging fyrir þvi að
allir komist á endanum í jólaskapið.
Ég minnist þess frá því ég var
krakki að stundum, rétt eftir hádegi
á aðfangadag, uppgötvaði ég mér til
skelfingar að mér fannst jólin alls
ekki vera að koma. Þrátt fyrir
skreytt jólatré, innpakkaðar gjafir
og blandaða lykt af hangikjöti, hý-
asintum og delicious-eplum, gat al-
veg eins verið 17. júní. Ég var ekki
kominn í jólaskapið. Kannski var
ástæðan sú að útlit var fyrir rauð
jól en ekki hvít. En alltaf sigraði
stemming jólanna kenjar bamshug-
ans áður en klukkan sló sex og jól-
unum var borgið.
Tvenns konar jólastemming
Jólastemming er flókið fyrir-
brigði sem ég held að fáir hafi fjall-
að um af einhverju viti. Ég heyri
þess t.d. sjaldan getið að jólastemm-
ing er augljóslega af tvennum toga.
Þaö er annars vegar aöventustemm-
ingin, sem snýst um undirbúning-
inn, og hins vegar stemming jól-
anna sjálfra. Á þessu er mikill mun-
ur. Rétt eins og það er mikill mun-
ur á jóladægurlögum sem glymja í
útvarpinu frá því um miðjan nóv-
ember, eins og t.d. Skyldi það vera
jólahjól og á alvöru jólasálmum á
borð við Heims um ból.
Samkennd og einkareynsla
Annað atriði um jólastemmingu
er ekki síður athyglisvert. Þetta er
spumingin um það að hve miklu
leyti stemming jólanna er sameigin-
leg stemming okkar allra og að hve
miklu leyti hún er fyrst og fremst
einkareynsla hvers og eins sem
gæti þá verið frábrugðin frá einum
einstaklingi til annars.
Þessi spurning verður sérstak-
lega áleitin um jólastemminguna
því stemmingin virðist hvort
tveggja i senn, afar sameiginleg öll-
um mönnum, en jafnframt mjög per-
sónuleg. Annars vegar hafa jólin og
boðskapur þeirra mjög sterka skír-
skotun til aUra manna um frið og
kærleika - það sem allir þrá. Hins
vegar virðist hver og einn færa
stemminguna í sinn búning og upp-
lifa hana á sinn persónulega hátt,
allt eftir upplagi og fortíð.
Jólamyndin mín
Ég á mér t.d. skýra mynd i minn-
ingunni frá bemskuslóðum mínum,
sem mér fínnst jólalegri en allt ann-
að. Um áratugaskeið hef ég getað
kallað fram ósvikna jólastemmingu
- allan ársins hring - með því einu
að kalla fram þessa mynd.
Ég hef alltaf verið svolítið rogg-
inn með þessa einka-jólaseríu sem
ég get kveikt á hvenær sem ég vil.
En sú var tíðin að hún olli mér tölu-
verðum heilabrotum. Til að greina
nánar frá þvi þarf ég að lýsa svolít-
ið æskuslóðunum.
Þó mér hafi alltaf þótt
vænt um þessa jólamynd
bemskunnar, velti ég því
lengi fyrir mér hvers
vegna í ósköpunum mér
þótti þetta sjónarhom
jólalegt. í rauninni var
ekkert þama sem
minnti á jólin.
Skuggahverfið
Ég er fæddur og uppalinn í hverfi
sem nú er nánast horfið, í Skugga-
hverfinu. Fyrir u.þ.b. einni öld festi
afi minn kaup á nýlegu timburhúsi
að norðanverðu við Lindargötu, rétt
fyrir vestan Smiðjustíg. Þar var ætt-
aróðal stórfjölskyldunnar þegar ég
var að vaxa úr grasi, skömmu eftir
miðja öldina.
Skuggahverfið var lengst af
vandræðabarn skipulagsyfirvalda
enda ægði þar öllum saman, verk-
smiðjum, opinberum skrifstofu-
byggingum og ibúðarhúsum. Húsin
voru af öllu tagi, gamlir steinbæir
frá því fyrir aldamót, timburhús frá
fyrsta áratug 20. aldar og yngri
steinhús, stór og smá. Lóðamörk
voru óregluleg en milli íbúðarhús-
anna voru skúrar, hjallar, girðing-
ar, snúrustaurar og kálfgarðar sem
gerðu hverfið að rómantískasta,
draugalegasta og dásamlegasta
hverfí sem völ var á fyrir tápmikla
krakka með auðugt ímyndunarafl.
Draugar bernskunnar
Fyrir norðan húsið okkar er port
en þar fyrir neðan tók við prent-
smiðjan Edda sem prentaði dagblað-
ið Tímann, gamall steinbær og stór,
grár verkstæðisskúr þar sem tveir
framliðnir menn gerðu garðinn
frægan, gengu þar ljósum logum og
fiktuðu í vélsög í tima og ótíma. Um
það má lesa frásögn sem heitir And-
arnir í hjólsöginni í Gráskinnu Þór-
bergs Þórðarsonar og Sigurðar Nor-
dal. Áfast við gráa skúrinn voru svo
drungalegir Flosaskúrar - sannköll-
uð draugaparadís.
Mér var í nöp við gráa drauga-
skúrinn enda hafði ég sjálfur séð
þar annan drauginn þegar ég var
tveggja ára. Auk þess gengu ýmsar
sögur af reimleikum í Edduhúsinu
og i Edduportinu hafi ungur, ölvað-
ur maður orðið úti á fimmta ára-
tugnum.
Fyrir norðan það sem nú er talið
tekur Sölvhólsgatan við og síðan
stórhýsi Pósts og sima og
Landssmiðjunnar sem mynduðu
skjól fyrir sjónum og norðanáttinni.
Á þessum árum voru aðeins tveir
eða þrír ljósastaurar við Sölvhóls-
götuna svo sjónarhornið í norður
frá húsinu okkar var ekkert sérlega
'upplífgandi í skammdgginu. Öðru
máli gegndi um Lindátt^Dtuna, að
sunnanverðu við húsjð, með öll sín
íbúðarhús, Þjóðleikhúsið, bíla og
ljósastaura.
Drungaleg jólastemming
Engu að síður snýr sjónarhom
minnar gömlu og góðu jólamyndar í
norður, yfir verksmiðjusvæðið sem
var óvenju skuggalegt og yfirgefið
yfir hátíðarnar. Þó mér hafi alltaf
þótt vænt um þessa jólamynd
bemskunnar, velti ég því lengi fyrir
mér hvers vegna í ósköpunum mér
þótti þetta sjónarhom jólalegt. 1
rauninni var ekkert þarna sem
minnti á jólin. Var ekki birtan og
mannlífið við Lindargötuna öllu
jólalegri en skuggalegur vettvangur
dapurlegra örlaga og afturgenginna
manna? Var ég öðruvisi en annað
fólk eða hafði ég verið bergnuminn
af afturgöngum sem festu þessa
mynd í huga mér?
Jólin og undirvitundin
Mörgum ánun síðar hóf ég störf á
DV. Þar kynntist ég ýmsum fyrrver-
andi starfsmönnum prentsmiðjunn-
ar Eddu og ritstjórnar Tímans,
blaðamönnum, prenturum og ljós-
myndurum. Eftir að hafa hlustað á
ýmsar sögur þeirra frá starfsárun-
um í Eddu og á ritstjóm Tímans,
um vinnutilhögun þar, fékk ég loks-
ins viðunandi skýringu á þessari
óeðlilegu jólastemmingu minni. En
að vísu, með smáhjálp frá Sigmund
gamla Freud:
Prentsmiðjan Edda og ritstjórn
Tímans voru beint fyrir neðan
æskuheimili mitt. Þar var Timinn
prentaður sex dag vikunnar og
hófst prentunin um ellefuleytið á
kvöldin. Ég var því vanur að sofna
við hljóðið í prentvélinni. Auk þess
var unnið í Eddu við að prenta og
binda inn bækur, öll kvöld og fram
á nætur frá því snemma á haustin
og fram á Þorláksmessu. Það var
því ljós i prentsmiðjunni, vélar
keyrðar og hrópað og kallað öll
kvöld og nætur fram á Þorláks-
messu. Þá var ritstjóm Tímans vön
að gera sér glaðan dag og hvarf ekki
á braut fyrr en seint á aðfangadags-
nótt.
Aðfangadagur var því ætíð fyrsti
dagur vetrarins, sem ekki voru
kveikt ljós í prentsmiðjunni og
prentvélarnar ræstar. Þetta vissi
undirvitundin og tengdi því jólin
við myrkrið og kyrrðina. Kannski
er einmitt myrkrið og kyrrðin hin
eina og sanna stemming jólanna.
Svona getur jólastemming orðið
með ýmsum hætti - og svona getur
Freud verið skemmtilegur.