Dagblaðið Vísir - DV - 18.01.2003, Blaðsíða 35

34
Helcjctrbloö 33"V LAUGARDAGU R 18. JANÚAR 2003
LAUGARDAGUR 18. JANÚAR 2003
Helcjarblað 1DV
3
F araldur
kvíðans
Islendingar negta þunglgndislgfja og kvíðastillandi Igfja ímeiri mæli
en flestar aðrar þjóðir sem við berum okkur saman við og borgum
1500 milljónir á ári fgrir. DVspurði dr. Jóhann Ágúst Sigurðsson pró-
fessor um ástæðurnar fgrir þvísem hann hefur kallað faraldur kvíð-
ans og sagt grunnvatn samfélagsins vera mengað.
Notkun geðdeyfðarlyfja og kvíðastillandi lyfja á ís-
landi hefur aukist hröðum skrefum undanfarin ár. Nú er
svo komið að við neytum mun meira af þessum lyfjum en
flestar þjóðir sem við viljum bera okkur saman við, t.d. 50%
meira en Svíar, og neyslan hér er margfóld miðað við Fær-
eyjar, svo aðeins tvö dæmi séu tekin. í glænýrri rannsókn
sem birt var í Læknablaðinu, 1. tbl. þessa árs, kemur í ljós
að tæp 20% þátttakenda höfðu notað geðdeyfðar-kvíðastill-
andi eða svefnlyf á siðustu 12 mánuðum.
Lítill munur var á neyslunni milli kynja en mest er hún
meðal þeirra sem verst eru settir í fjárhagslegu og félagslegu
tilliti. Fólk með lágar tekjur og litla menntun neytir þessara
lyfja í ríkari mæli en aðrir hópar. Þessi mikla neysla nær
til allra aldurshópa og reyndar eru tO rannsóknir sem sýna
að neysla kvíðastillandi lyfja og geðdeyfðarlyfia sé útbreidd-
ari meðal yngra fólks en eldra.
Verð geðdeyfðarlyfja út úr apóteki var 1200 milljónir árið
2001 og af því greiddi Tryggingastofhun ríkisins 710 milljón-
ir króna. Apóteksverð kvíðalyfja og svefnlyfja var um 300
milljónir á árinu en þar var hlutur Tryggingastofnunar nán-
ast enginn.
Gjaldið sem íslendingar greiða fyrir þessa neyslu samtals
á hveiju ári er því um 1500 milljónir króna, eða ríflega 5000
krónur á hvert mannsbam.
í forystugrein í Læknablaðinu líktu Jóhann Ágúst Sig-
urðsson og Linn Getz þessari stórauknu neyslu við faraldur
og sögðu að ef meira en 10% þjóðarinnar þyrftu á geðlyfjum
að halda þá væri það stórpólitískt mál og rétt væri að skoða
þetta sem faraldur í samfélagslegu og menningarlegu sam-
hengi.
„Saga faraldsfræðinnar hefur kennt okkur að meðferð
veikra einstaklinga er aðeins hluti af lausninni. Eins og í
kólerufaraldri felst hin róttæka lausn í því að fmna brunn-
inn þar sem örverumar hafa tekið sér bólfestu og mengað
vatnið. Margt bendir til þess að grunnvatn nútímasamfélags
sé mengað og stuðli að faraldri kvíða og þunglyndis,“ segir
orðrétt í greininni.
Erum við virldlega öll veilt?
I umfjöllunum um þessa neyslu og orsakir hennar hefur
hugtakið sjúkdómsvæðing skotið upp kollinum og DV gekk
á fund prófessors Jóhanns og spurði hann fyrst hvað sjúk-
dómsvæðing væri.
„Það er strangt tiltekið útþensla á læknisfræðinni. Með
sjúkdómsvæðingu er átt við að verið sé að gera alla að sjúk-
lingum. Þeir sem ganga lengst segja í gríni að allir séu sjúk-
lingar nema annað sannist og skiigreiningin á frískum
manni sé sá sem hefúr ekki verið rannsakaður nógu mikið,“
segir Jóhann Ágúst og vottar fyrir kímni í augnkrókum
hans þegar hann býður blaðamanni upp á svart kaffi og sæl-
gæti i hádegismat sem varla getur talist holiustufæði.
- En eru læknar almennt sammála því að þessi sjúk-
dómsvæðing sé staðreynd, hvort sem þeir tala í gríni eða
ekki?
„Menn greinir ef tU viU á um á hvaða sviðum hún er tU
og í hve miklum mæli en læknar deUa ekki um tUvist henn-
ar.
Það var fyrst fýrir um 30 árum sem sú gagnrýni heyrðist
á læknisfræðina að hún væri að gera of mikið án þess að
ljóst væri að það gerði gagn. Ekki væri aUtaf ljóst hvort
meira fé í tUteknar greinar þýddi endUega betri árangur.
Því eru sett ákveðin endimörk og þegar þeim er náð fara
fjárveitingar og aðgerðir lækna að gera meira ógagn en
gagn.“
Er lælmaniafían þá til?
- Hvemig taka læknar þeirri gagn-
rýni að verið sé að moka geðdeyfðarlyfj-
um í fóik án nokkurs tUgangs?
„Það má segja að þar fari aUir i vöm.
HeUbrigðisstéttir fara í vöm og fara að
skoða vinnubrögð sín. Sjúklingar fara í
vöm og finnst vegið að sér sem er alls
ekki rétt. Almenningur tekur hins veg-
ar feginshendi slíkri umræðu, sérstak-
lega þeir sem lítU afskipti hafa haft af
heUbrigðiskerfmu.
Þá vaknar sú spuming hvers vegna
ég sé að hætta mér út í þennan storm og
því er tU að svara að ég verð að gera
það sem tilheyrir mínum lífsviðhorfúm
og lífsstarfi og ég trúi á.
Við lifum á þeim tímum að aUt er opið og aUt er leyfilegt.
HeUbrigðiskerfið verður að vera hluti af þeirri hringiðu því
það er mafíuhugsun að læknastéttin geti komið fram með
eina afstöðu og eina skoðun án þess að almenningur fái að
taka þátt í mótun slíkrar stefhu. Ef slíkum vinnubrögðum
beitt er læknamafian staðreynd. Umræðan verður að vera
opin svo almenningur skUji að það era mismunandi viðhorf
tU innan fagstétta, og þar með á almenningur auðveldara
með að móta sína eigin skoðun.“
Það rétta í dag er vitleysa á morgun
Jóhann Ágúst getur nefnt dæmi um slíka gagnrýni en
þegar hann kom heim frá námi 1980 tiðkaðist að öU sjö ára
böm kæmu með þvagprufu í skólann. Þetta töldu Jóhann og
félagar hans tUgangslausa læknisfræði og ranga.
„Það oUi auðvitað kurr meðal stéttarinnar þegar við
gagnrýndum þetta en við vissum vel að þetta var tUgangs-
laust.
Annað nýtt dæmi má nefna. Nú liggja fyrir sannanir um
að við ættum ekki að gefa bömum flúrtöflur eftir tannburst-
un. Við höfúm eytt 10-15 árum í að gefa þeim þessar töflur
og auðvitað er það talsverður skeUur að komast að því að
þetta gerir lítið gagn umfram tannkremið. En við erum sem
sagt aUtaf að gera hluti sem síðar reynast ekki vera visinda-
lega réttir eða jafnvel bara tóm vitleysa.
Það eru ótal svona dæmi. Það tíðkaðist árum saman að
trúnaðarlæknar sööiuðu öUum starfsmönnum saman árlega
og tóku hjá þeim aUs kyns blóðprufur. Það hefur sýnt sig að
þetta er gagnslaust. Nýleg dæmi sýna að það að gefa konum
á breytingaskeiði hormóna tU að létta þeim lífið veldur
krabbameinum seinna á ævinni og gerir þannig meira
ógagn en gagn sem fyrsta stigs forvöm. Það vora 40 miUjón
konur settar á svona meðferð í Bandaríkjunum. Læknis-
fræðin er ekki fullkomin og við verðum að vera opin fyrir
gagnrýni. Saga læknisfræðinnar er fuU af svona dæmum.
Einu sinni þótti það góð læknisfræði að taka fólki blóð. í
dag vitum við að mun fleiri dóu af blóðleysi við slíka aftöpp-
un á blóði og þá hættum við því.
AUar framfarir skapa óróleika og maður verður að taka
þá áhættu að ragga bátnum stundum þótt það leiði tU gagn-
rýni. Það er hluti af lýðræðinu," segir Jóhann.
Samfélagið er að „franileiða“ sjúldinga
- Er aukin neysla geðdeyfðarlyfia og kvíðastiUandi lyfia
gott dæmi um sjúkdómsvæðingu?
„Það er hluti af skýringunni en við getum ekki horft á
Jóhann Ágúst Sigurðsson, prófessor í heimilislækningum, hefur líkt neyslu fslendinga á geðdeyfðarlyfjum og kvíðastillandi lyfjum við kólerufaraldur. Hann segir að grunnvatn samfélagsins sé
mengað og vaxandi sjúkdómsvæðing „framleiði sjúklinga1'.
DV-mynd: E.ÓI.
þetta ástand fljótandi sofandi að feigðarósi. Samfélagið er að
framleiða „sjúklinga" sem krefst þess síðan að fjöldi lækna
og annars heUbrigðisstarfsfólks þarf í óðaönn að sinna
þeim. Það er miklu eðlUegra að reyna að koma í veg fýrir
að kvíðaástand myndist og reyna að draga úr þessari „fram-
leiðslu sjúklinga“.“
- Þú talar um þetta eins og faraldur og nefnir reyndar
nokkur atriði sem væru líkleg tU að valda þessum faraldri,
t.d. hugsanlega hærra hlutfaU kynferðislegrar misnotkunar
hér en annars staðar. Hvemig getum við stemmt stigu við
þessum faraldri?
Misnotkun og einelti
„Það þarf að skoða rætumar og reyna að frnna ástæður
fýrir þessari vanlíðun okkar. Kynferðisleg misnotkun er eitt
margra atriða. Við höfum ekki alveg nógu góð gögn en þau
benda tU þess að tíðnin sé að minnsta kosti jafnhá og erlend-
is, eða um og yflr 15%.
Við höfúm mörg dæmi úr starfi okkar um ungar stúlkur
sem hafa verið settar á geðdeyfðarlyf en hafa í raun verið
fómarlömb kynferðismisnotkunar sem enginn hafði vit-
neskju um eða þekkingu tU að taka á. Það má líta á það sem
móðgun við viðkomandi að taka ekki á raunverulegri
ástseðu vandans.
Einelti i skólum er annað. Við verðum oftsinnis vör við
að ungir krakkar koma á stofu tU okkar og lýsa mikiUi van-
líðan og hiðja beinlínis um þunglyndislyf. Þegar farið er að
spyrja nánar kemur í ljós að þessir krakkar hafa orðið und-
ir i skólanum og það virðist vera gifúrleg harka þar í öUum
samskiptum.
Annað dæmi er t.d. stjómunarstíU á vinnustöðum, þar
sem yfirmaðurinn í krafti valds sins þjarmar meðvitað eða
ómeðvitað að starfsfólkinu þannig að það er gert lítið úr þvi
á einn eða annan hátt. Þessu starfsfólki fer þá að liða Ula en
þorir ekki að hætta á vinnustaðnum eða láta tU sín heyra
vegna vaxandi atvinnuleysis. Þama vitum viö um aUmarga
einstaklinga sem sjá það sem einu lausnina að taka geð-
deyfðar- og kvíðalyf tU þess að þola við í vinnunni.
Það er augljóst að þama er svigrúm tU þess að beita öðr-
um stjómunaraðferðum og þannig „lækna“ þetta fólk.“
Við erum eins og B;mdarílvj;unenn
- Þegar þú talar um unga krakka sem koma og biðja um
lyf hvaða aldurshóp áttu þá við?
„Mér hættir eflaust tU þess að tala um unglinga sem
krakka. Bandarískar rannsóknir sýna að í skólum í fá-
Rítalínnotkun á Noröurlöndum 1992-2002
Þetta línurit. sem sýnir rítalíiuieyslu á íslandi, samanborið við tvö önnur Norðurlandanna, sýnir vel að ísland
hefur nokkra sérstöðu á þessu sviði. Rítalín er gefið börnum við ofvirkni en skilgreiningar á henni telja
niargir gott dænii um „sjúkdómavæðingu" þá sem Jóhann Ágúst fjallar um í viðtalinu.
Rítalínneysla hér á landi er um margt lík neyslu okkar á þunglyndislyfjum og kvíðastillandi lyfjum. Notkunin
hefur aukist hröðuin skrefum undanfarin ár og við skerum okkur rajög úr öðruin þjóðum á þessu sviði, neuia
kannski Bandaríkjainönnum.
tækrahverfum, þar sem svartir búa og félagsleg vandamál
eru gríðarleg, era um 20% nemenda í einhvers konar lyfia-
meðferð þegar ástandið er verst. Það er bæði rítalín fýrir of-
virk böm og geðlyf og kvíðastillandi."
- Er það þá tilfellið að ástandið meðal ungs fólks á íslandi
sé svipað og í verstu fátækrahverfum Bandaríkjanna hvað
varðar hlutfall þeirra sem era á lyfium?
„Þegar tölur era skoðaðar varðandi rítalínnotkun og geð-
deyfðarlyf virðist blasa við sú þróun að við eltum Banda-
ríkjamenn meira en hinar Norðurlandaþjóðimar i mörgu
sem varðar lífsstíl. Þetta sést í mælingum á offitu, matar-
æði, gosdrykkjaneyslu og lyfianeyslu. Ég sé þetta sem var-
úðarmerki því Bandarikin era versta fýrirmynd sem völ er
á í þessum efnum."
Þetta er faraldur
- Þið hafið líkt þessu við kólerufaraldur í Læknablaðinu.
Hvað getum við gert til að stemma stigu við þessu?
„Það hefði kannski verið nærtækara að líkja þessu við
stífkrampafaraldur því það era til svo margar skemmtileg-
ar sögur af því hvemig slíkir faraldrar vora upprættir hér
á landi.
Hvað varðar upptök þessa faraldurs þá er fýrsta stig að
viðurkenna að þetta sé faraldur. Læknastéttin þarf að við-
urkenna það, almenningur þarf að vera meðvitaður og síð-
ast en ekki síst þurfa stjómvöld að viðurkenna vandann.
Þýskur kollegi okkar sagði að ef 10% þjóðarinnar þyrftu að
taka geðlyf ætti ríkisstjómin að segja af sér. Hann var samt
ekki að tala sérstaklega um okkur en var með þessu aö
leggja áherslu á að þetta vandamál er ekki læknisfræðilegt
heldur samfélagslegt."
- Það virðist þá sem rætur vandans liggi i mannlegum
samskiptum og djúpt í samfélaginu?
„Margir hafa skrifað stórar bækur um að mannleg sam-
skipti séu kjaminn í okkar velferð. Rannsóknir sýna að það
að gera einhverjum greiða eða vera góður við einhvem hef-
ur jákvæð áhrif á heilsu okkar. Það virðist sem náin sam-
skipti manna séu mikilvægari en ffarn til þessa hefur verið
talið.“
Lækningar eru eldd sjoppurekstur
Kollegi þinn sem skrifaði grein hélt hinu gagnstæða ffarn
og sagði að læknir sem léti undir höfuð leggjast að gefa van-
sælum manni lyf sem linuðu þjáningar hans væri að bregð-
ast læknaskyldum sinum.
Er læknastéttin klofin í þessu máli?
„Lækningar era að minu mati enginn sjoppurekstur þar
sem hver og einn á rétt á því að fá það sem hann vill. Mér
finnst allt í lagi að gagnrýni komi fram en hún hefði mátt
vera málefhalegri og menn ættu að forðast stór orð í þessu
sambandi. Það verður ekki komist hjá því að viðurkenna að
við erum of fljótir til að grípa til lyfia.
Okkur tókst að draga úr mikilli neyslu á diazepam og val-
íum með því að viðurkenna að þeim væri útdeilt of frjáls-
lega. Af hverju þorum við ekki að skoða okkur sjálf og beita
sjálfsgagnrýni? Hún verður að vera til staðar meðal lækna
ef á að takast að bæta læknisffæðina.
Heimilislæknar ávísa mestu magni geðdeyfðar- og kvíða-.
lyfia. Það er í sjálfu sér eðlilegt að heimilislæknar ávísi
svona miklu því þeir sjá flesta sjúklinga. Sérfræðingar byrja
oft og tíðum meðferðina og heimilislæknamir, sem fýlgja
einstaklingum eftir til lengri tíma, eiga að fýlgja lyfianeysl-
unni eftir hjá sjúklingum í langtímameðferð.
En fólk festist í þessu. TO mín kom kona sem hafði neytt
geðlyfia í þrjú ár og vildi fá endumýjun á lyfin. Hún var í
finu formi og virtist við góða heilsu. Ég spurði hana þess
vegna hvort hún hefði íhugað að draga úr neyslu lyfianna
eða hætta þeim.
Hún horfði steini lostin á mig og sagði:
„Það hefur enginn nefiit það við mig áður.“ Þetta er að-
eins eitt dæmi um að neysla geðlyfia og kvíðastillandi er
orðin hluti af menningu okkar og rikið borgar og engum
dettur í hug að hætta.“
- Ég býst við að margir sjái þetta sem klókt samsæri
lækna og lyfsala. Hefur læknir einhvem ávinning af því að
selja sjúklingum lyf?
„Nei, hann hefur það ekki. Þessar samsæriskenningar
heyrast oft en sumir kalla þetta herbandalag lækna og lyfia-
fýrirtækja. Vandinn er sá að yfirleitt er ávinningur af lyfia-
meðferð auglýstur með villandi hætti sem ekki stenst nána
skoðun og því auðvelt að fallast á ágæti þeirra."
Kvíði og þunglyndi leiða til sköpunar
- Mér heyrist að læknar séu á öndverðum meiði. Annars
vegar era læknar sem virðast telja að sú andlega vanlíðan
sem kallar á lyfin sé partur af mannlegri skapgerð og því
óumflýjanleg. Aðrir virðast segja að fýrst tækni okkar og
hugvit hefur gert okkur kleift að framleiða lyf gegn þessari
sömu vanlíðan sé ekkert athugavert við að taka þau inn. Er
þetta rétt skilið?
„Darwinísk læknisfræði segir að allir eiginleikar okkar
séu nauðsynlegir með einhverjum hætti og afleiðing millj-
óna ára þróunar. Það er nauðsynlegt að vera hræddur svo
maður fari ekki of nálægt hættum. Það er nauðsynlegt að
10% þjóðar séu landkönnuðir sem finna nýjar lendur fýrir
hinn hógværa minnihluta. Það er nauðsynlegt að hafa kvíöa
til að kanna aðrar leiðir. Allt er þetta nauðsynlegt.
Kvíði og þunglyndi leiða til sköpunar. Flestir listamenn
heimsins fara í gegnum þetta ferli. Kvíði, óánægja og van-
líðan hafa verið hvati fýrir þá til þess að skapa eitthvaö
nýtt. Ef þetta er allt tekið í burtu verður sköpunin minni.
Þess vegna er hættulegt að vera með stóran hluta þjóðarinn-
ar í flatneskjulífi.
Það er viðurkennt að það verða alltaf 1-2% sem era hald-
in alvarlegum geðsjúkdómum og þá era lyfin nauðsynleg.
Þegar hlutfallið er orðið 10-20% er þetta orðinn faraldur
sem ógnar heildinni."
Fæ hugniyndir frá sjúklingum
- Jóhann Ágúst er prófessor og heimilislæknir og tekur á
móti sjúklingum í 20% vinnutíma síns svo það má ljóst vera
að kenningar hans era ekki einungis byggðar á fræðilegum
rannsóknum heldur sér hann með eigin augum hvaða mein
hrjá fólk á íslandi í dag. En hvaöa aðferðum beitir hann?
„Ég beiti nú á seinni árum aðferðum sem vora þó ekki
hluti af mínu námi. Það er að leggja meiri rækt við samtal-
ið og reyna að grafast fýrir um það hvað sé raunverulega að
fólki og láta sjúklinginn segja sem mest frá kringumstæðum
þess að hann veiktist því þar leynist oft raunveruleg ástæða.
Ég sé sjúklinga 2 daga í viku en vinn mest við rannsókn-
ir. Niðurstaðan er sú að ég er ekki besti heimilislæknir sem
völ er á því ég starfa varla nógu mikið við það, en ég er hluti
af hópi lækna sem fást við ólík verkefiii og þar mótast hug-
myndir mínar og hópsins í sameiningu. Ég fæ samt mikið
af hugmyndum og innsýn frá sjúklingunum sjálfum af því
að ég leita eftir því.“ -PÁÁ