Frjáls verslun - 01.06.1975, Blaðsíða 27

breytileg. Mest er vald miðr
stjórnar, þegar hún ákveður
skiptingu þjóðarframleiðslu
milli neyslu og fjárfestingar og
jafnframt magn hverrar ein-
stakrar neyslu- og fjárfesting-
arvöru. Verð á neysluvarningi
eru ákveðin af stjórnvöldum
með það fyrir augum, að neyt-
endur taki við honum og kom-
ið sé í veg fyrir að miklar
birgðir safnist. Ef takmarka á
vald miðstjórnar yfir efnahags-
lífinu, má gera það t. d. með
því að láta magn og verð ein-
stakra neysiuvörutegunda á-
kvarðast af framboði og eftir-
spurn á mörkuðum, en fela
stjórnvöldum skiptingu þjóðar-
framleiðslu milli neyslu og f jár-
festingar og öll ráð um einstaka
f járfestingarliði.
í orðunum áætlanabúskapur
miðstjórnar felst, að vald yfir
gangi efnahagsmála er í fárra
höndum, þ. e. a. s. í sömu hönd-
um og halda um taumana í
stjórnmálum. Mikil valdasöfn-
un en óæskileg að margra dómi.
Alkunn eru orð Actons lávarð-
ar, að valdið spilli, alræðisvald
gerspilli og stórmenni séu jafn-
an illmenni. Jafnvel þó að ekki
sé um gagngerða valdníðslu að
ræðað virðist reynslan hafa
sýnt, að fólki er ógeðfellt að
búa við slíkt skipulag mála,
einkum þegar mesti baráttu-
móðurinn er runninn af því.
MARKAÐSBÚSKAPUR
Markaðskeríið er ekki mann-
anna verk í sama skilningi og
áætlanabúskapur og aðferðirn-
ar, sem þar eru notaðar, svo
sem línuleg prógrammering eða
aðfanga- og afurðagreiningin
(input — output analysis),
heldur varð það til af sjálfu sér,
ef svo má að orði kveða. Nokk-
ur tími leið, þótt ótrúlegt sé,
frá því þetta skipulag komst á
atvinnulíf Vesturlanda, þar til
menn gerðu sér nokkra grein
fyrir eðli þess og eiginleikum.
Og enn í dag er skilningurinn
af skornum skammti.
Höfuðeinkenni markaðskerf-
isins er, að það er eina leiðin í
efnahagsmálum, sem um er að
velja, ef veita á einstaklingum,
fyrirtækjum og byggðarlögum
nokkuð sjálfræði, en sú skipan
nýtur hylli ótrúlegra margra
stjórnmálahópa. Hins vegar
virðast margir umbótamenn
ekki hafa gert sér grein fyrir
framangreindri staðreynd, blá-
köld sem hún er, og krefjast
valddreifingar og fordæma
markaðskerfið í sama orðinu.
Jafnframt því, sem markaðs-
búskapur er frumskilyrði þess,
að heimili, fyrirtæki og byggð-
arlög fái að ráða sjálf málum
sínum, er hann ódýrasta og
hagkvæmasta leið, sem um er
vitað, til að safna og samræma
þekkinguna, sem þessar eining-
ar efnahagslífsins búa yfir.
Verðbreytingarnar, sem leiða af
samspili framboðs og eftir-
spurnar, eru nokkurs konar
boð, sem berast um hagkerfið
milli neytenda og fyrirtækja án
þess að menn leiði hugann að
hinum dýpri orsökum, sem að
baki liggja. Víðkunnur höfund-
ur hefur tekið verðhækkun á
tini, sem dæmi um þetta. Hugs-
um okkur, að málmurinn hækki
í verði af einhverri ástæðu —
námur lengst úti í heimi hafi
t. d. tæmst og framboð dregist
saman eða ný not fyrir tin
fundist og eftirspurn aukist.
Hver sem orsökin er, þá bregð-
ast notendur við verðhækkun-
inni með því að halda sparlegar
á málminum en áður, en jafn-
framt berast keðjuverkanir um
allt efnahagslifið. Verð hækkar
t. d. ekki aðeins á tini, heldur á
allri vöru, sem úr því er unnin,
og á hráefnum, sem komið geta
í stað þess. Þannig laga hinar
fjölmörgu efnahagseindir, neyt-
endur og framleiðendur, sig að
breyttum aðstæðum. Þetta er
hinn mikli kostur kerfisins,
sparneytið í rekstri. Boðin, sem
berast milli eininganna, eru ein-
föld en segja það, sem þarf. Við-
takendum í þessu dæmi er
ef til vill ekki ljóst, hvers
vegna tin hefur hækkað í verði,
en þeir hlýða boðskapnum, sem
í verðhækkuninni felst, og gera
það þá hugsunarlaust. En hvers
vegna ekki, siðmenningin vex
eftir því sem fleira er gert
hugsunarlaust, er haft eftir Al-
fred Whitehead. En þessi eigin-
leiki felur líka í sér hættu. Þar
sem fæstir skilja, hvað er að
gerast, er almennt álitið að
þjóðfélag, sem treystir á fram-
boð og eftirspurn, sé stjórn-
laust, nema þá helst það lúti
Verðbreytingar, sem leiða af samspili framboðs og eftirspurnar, eru nokkurs konar boð, sem ber-
ast um hagkerfið milli neytenda og fyrirtækja án þess að inenn leiði hugann að hinum dýpri
orsökum, sem að baki liggja.
FV 6 1975
27