Frjáls verslun - 01.08.1979, Blaðsíða 23

,,Mér koma í hug þrjár megin-
ástæður, sem legið geta til þess,“
svaraði Friedman. ,,Ein þeirra er
sú, að það er erfiðara að skilja
markaðslögmálin, sem framleiðsl-
an stjórnast af á Vesturlöndum, en
tilskipanirnar, sem stjórnað er
með í ríkjum sósíalista. Viö getum
tekið framleiðslu stáls til dæmis.
Það er miklu auðveldara að skilja
það, að einhver maður skipi tfl
annarra, að járn sé grafið úr jörðu,
stál unniö úr því og það sent til
verksmiðju, þar sem smíðaðar séu
úr því vélar, en að verðið á mark-
aði ráði því, hvað sé framleitt, fyrir
hvern og hvernig. Á markaðnum
tekst samvinna með einstakling-
unum án tilskipana, og torveldara
stjórnendur þess eða stjórnmála-
mennirnir eru eigingjarnir. Menn-
irnir eru ekki fullkomnir, og við þá
staðreynd miðast séreignarkerfið:
Auðvitað er þægilegra að vera í
sundfötum í sólskini en regnfrakka
í rigningu, en það eru engin rök
gegn regnhlífum".
Hvert er að þínu mati hlutverk
atvinnurekandans í þjóðarbú-
skapnum?
„Við verðum aö gera strangan
greinarmun á hlutverki atvinnu-
rekanda (entrepreneur) annars
vegar og fjármagnseiganda (capi-
talist) hinsvegar. Fjármagnseig-
andinn leggur til fjármagn í nútíð í
von um gróða í framtíð. En at-
vinnurekandinn kemur auga á nýja
hafa alltaf búið við svipuð kjör. Og
kjaramunur er núna sennilega
minni á Vesturlöndum en í sósíal-
istaríkjunum ".
Heldurðu, að einkaframtakið sé
að verða vinsælla en það var?
,,Já og nei. Almenningsálitið í
vestrænum löndum er aó vísu að
verða vinsamlegra markaðskerf-
inu en það hefur verið lengi.
Kosningasigur Margrétar Thatch-
ers í Bretlandi má taka til dæmis
um það. Ég held, að augljóst sé,
hvers vegna menn eru fjandsam-
legri ríkisafskiptum og vinsamlegri
einkaframtakinu en áður. Þú trúir
stjórnmálamanninum, sem lofar
þér fagurri framtíð að kosningum
vinnur ekki síður fyrir aðra
en sjálfan sig „
er að sjá þessa samvinnu fyrir sér
en starfsemi eins yfirvalds og
margra undirmanna.
í öðru lagi hættir mörgum til
þess að bera saman markaðskerf-
ið, eins og það er í raunveruleik-
anum, og sósíalismann, eins og
hann er í hugveruleikanum, og
auövitað verður sósíalisminn betri,
ef sá er samanburðurinn, því að
vandalaust er aö ímynda sér eitt-
hvað, sem er betra en ófullkominn
heimur okkar.
Þriðja ástæðan er sú, að sósíal-
istar eða ríkisrekstrarsinnar átta
sig ekki á því, að menn eru eins
eigingjarnir í stjórnmálum og í at-
vinnulífinu. Stjórnmálamenn
hugsa eins um ávinning sinn eða
eigin hag og atvinnurekendur um
gróða sinn, þótt ávinningur þeirra
sé annars eðlis. Rekstur fyrirtækis
getur gengið vel í markaðskerfi,
þótt atvinnurekendur séu eigin-
gjarnir, því aó atvinnurekandinn
græðir aðeins, þegar hann fram-
leiðir og selur vöru, sem aðrir
kaupa, en fyrirtækið getur ekki
gengið vel í sósíalistaríki, ef
möguleika í framleiðslu og hættir
fjármagni til þess að nýta þá. Hann
sér þannig um að laga þjóðarbú-
skapinn að breytingum og nýjum
aðstæðum. Auðvitað eru allir
menn atvinnurekendur í víðustu
merkingu orðsins, en líka verður
að hafa það í huga, að atvinnu-
rekandinn vinnur ekki síður fyrir
aðra en fyrir sjálfan sig, allir græða
að lokum á því, að nýir möguleikar
séu nýttir.
Það hefur stundum valdið mis-
skilningi að kalla frjálst atvinnulif
,,kaþítalisma“ eða fjármagnskerfi.
Menn halda, að það sé kerfi fyrir
fjármagnseigendurna, kapítalist-
ana. En því fer fjarri. Orðið ,,fjár-
magnseigandi" eða kapítalisti" er
notað um aðstöðu, en ekki
skoðanir: Menn geta verið bæði
kapítalistar og sósíalistar. Fried-
rich Engels, vinur og styrktarmað-
ur Karls Marx, var til dæmis hvort
tveggja. Þeir, sem hafa mestan
hag af einkarekstrinum, eru
verkamennirnir: Kjör þeirra eru
miklu, miklu þetri en þau voru fyrir
iðnþyltinguna, en kjör auðmanna
jafngóð eða litlu betri. Auðmenn
loknum, einu sinni, og heldur, að
hann hafi svikið þig, þegar ófögur
framtíðin birtist. Þú trúir einhverj-
um öðrum í næstu kosningum, en
þegar komið er að tíundu kosn-
ingunum, hefurðu lært það af
reynslunni, að þaö er ekki á valdi
stjórnmálamanna að lofa fagurri
framtíð, engum stjórnmálamanni
er trúandi fyrir framtíð þinni, þú
verður að skapa hana sjálfur. Þú
kaust ekki ranga stjórnmálamenn,
heldur trúðir því, sem þú áttir ekki
að trúa. Þetta eru menn að skilja.
En önnur teikn verri eru líka á
lofti. Verðbólgan, sem hrjáð hefur
atvinnulífið á Vesturlöndum síð-
ustu árin, hefur slæmar afleiðingar
fyrir einkaframtakið. Fáir gera sér
grein fyrir því, að hún er stjórn-
málamönnum að kenna, því að or-
sök hennar er auövitaö sú, aö ríkið
prentar of mikið af peningaseðlum
eða eykur peningamagnið með
öðrum ráðum. Þeir kenna einka-
framtakinu um það, að verð vör-
unnar hækkar, því að atvinnurek-
andinn, seljandi vörunnar, er sá,
sem hækkar hana. Þeir hugsa ekki
út í það, að þær vörur, sem hann
23
L