Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Blaðsíða 5

Dómkirkjnn á Hólum í Hjaltadal að innan árið 1836. Yfirhúsameistari konungs
teiknaði kirkjuna, en kórgrindurnar eru ekki samkvæmt teikningunni, heldur
gamalli, íslenzkri hefð. Það mun vera Gísli Þorláksson, biskup á Hólum á 17.
öld, sem er á myndinni ásamt konu sinni.
urland. Og Norðri var ekki á því að lina tök
sín, þrátt fyrir komu þessara heiðursmanna,
heldur blés sem ákafast, svo vetur lagðist
snemma að. Upp úr Mikjálsmessu gerði
svellalög og hagbönn. Eftir nýár harðnaði
vetur mjög og frá miðgóu og fram á hunda-
daga lá hafís fyrir öllu Norðurlandi. Snjó
tók ekki upp fyrr en um krossmessu og
vorið varð með afbrigðum kalt og umhleyp-
ingasamt. Traustar heimildir herma svo frá,
að af þessu hafi orðið mesti fellir fjár og
hrossa. Er frá því greint, að fjöldi bænda
hafi flosnað upp og jarðir lagst í eyði. Seg-
ir m.a., að í Fljótaumboði einu saman hafi
20 af jörðum Hólastóls lagst í eyði.
Má af þessu ráða, að fyrr hafi syrt í ál-
inn fyrir íslenskri bændastétt, en við lok
20. aldar. Sem fyrr segir þá lést fólk hund-
ruðum saman norðanlands af bjargarskorti
og harðrétti, enda höfðu þá gengið sex
harðindavetur í röð yfir Hólastifti.
En það var fleira en árferðið, sem reynd-
ist þessum nýskipuðu ráðamönnum höfuð-
staðar Norðurlands til nokkurs ama. Húsa-
kynni á biskupssetrinu, sem voru ætluð
þeim biskupi og skólameistara, voru fjarri
því að geta talist íbúðarhæf. Farast Gísla
biskupi svo orð í bréfi til stjórnvalda í Kaup-
mannahöfn, að þótt forverar hans í emb-
ætti hafi getað gert sér þau að góðu, þá
geti hann ekki sætt sig við þau dapurlegu
hýbýli. Þau séu svo forn orðin og úr sér
gengin, að sýnt sé, að þau muni ekki hanga
öllu lengur uppi, enda frá upphafi illa byggð,
auk þess bæði dimm og saggasöm. Þá var
ásigkomulag skólans síst betra en húsa-
kynna biskups. Vistarverur, sem ætlaðar
voru kennurum og skólasveinum, voru með
öllu óviðunandi og annar aðbúnaður eftir
því. Að fjórum árum liðnum voru skipaðir
skoðunarmenn til þess að meta ásigkomulag
húsakynna. Komust þeir að þeirri niður-
stöðu, að svo hrörleg séu hús biskups að
fenni, blási og rigni inn í þau! Kirkja sú,
er reist hafði verið á Hólum nær ævilokum
Guðbrands biskups Þorlákssonar (1627) .og
jafnan kennd við Halldóru dóttur hans, var
þá úr sér gengin, enda lítt við haldið um
langa hríð, og því var hafinn undirbúningur
að byggingu þeirrar kirkju, sem nú stendur
á Hólum. Þegar stjórnvöld í Kaupmanna-
höfn höfðu fengið þá skoðunargjörð, sem
fyrr getur, lögðu þau til, að það sem af-
gangs yrði úr gömlu dómkirkjunni skyldi
notað til viðgerða á skólanum og biskups-
húsum. Þrátt fýrir þá „rausn“ var allt látið
sitja við sama, enda timbur úr þeirri gömlu
dómkirkju lítt eða ekki nothæft til húsbygg-
inga. Reyndi biskup að koma stjórnarherrum
í skilning um það, en allt kom fyrir ekki.
Þegar hann leitaði á náðir hátignarinnar
um að sjá um að húsin yrðu byggð upp,
þá fékkst þetta svar (Bréf frá stiftamt-
manni, 24. maí 1762) „Vár sjáum ekki ráð
til að styrkja biskup til húsbóta, hvorki með
peningum né byggingarefni, því fullerfitt
veitir að afla fjár til dómkirkjubyggingarinn-
ar, og endursendum því umsóknina!"
Freistandi væri að rifja upp frásagnir af
bágbornum kjörum þessara lærdómsmanna
á Hólastað, sem eru næsta myndrænar og
átakanlegar, en að því er ekki stefnt að
þessu sinni.
Með réttu hefur því verið haldið fram að
18. öldin hafi verið hnignunartími í sögu
kristni og kirkju á íslandi, eins og varð í
efnahagslífi þjóðarinnar, vegna þeirra
þrenginga, sem þá gengu yfir hana og hér
hefur verið vikið að. Telst svo tij, að farist
hafi 41 þúsund manns í þeim sóttum, sem
bárust til landsins og í hallærum sem yfir
það gengu á 18. öld. En eigi að síður varð
þessi myrka öld vakningar- og víðreisnartími
fyrir íslenskt bókmenntalíf og raunar menn-
ingarlíf hijáðrar þjóðar, og spáði að því leyti
vel fyrir komandi tímum, eins og sagan
hefur leitt í ljós. Höfundur Kristnisögu, dr.
Jón biskup Helgason, kemst svo að orði um
þá stöðu: „En um þá merkilegu staðreynd,
að aðrir eins tímar gátu, þrátt fyrir allt
þetta, orðið vakningar- og viðreisnartímar
íslensku menningar- og vísindalífi, er það
að segja, að hún sýnir betur en nokkuð
annað hve óvenjúlegur efniviður hefur verið
í þessari fámennu þjóð, að geta afborið
önnur eins kjör og hún hefir átt við að búa,
án þess algerlega að missa kjarkinn og trúna
á landið sitt. Þótt þjóðin beygðist til jarðar
sem strá í stormi, er ekki stormhviðan fyr
liðin hjá, en hún rís aftur við og getur aftur
gengið til verka sinna og viðfangsefna með
nýjum hug og nýrri djörfung, í stað þess
að leggja árar í bát og gefast vonleysinu á
vald.“
Þessi hugleiðing í gömlu fræðiriti sýnist
ekki úrelt á síðustu árum 20. aldar og
mætti út af henni leggja jafnt í veraldlegum
umræðum sem andlegum hugvekjum, þegar
svartagallsraus og bölmóðsspár eru efst á
baugi í umræðum manna á meðal.
IV
Þeir Gísli biskup og meistari Hálfdan létu
hin bágu kjör ekki hneppa andlegt líf á
Hólastað í fjötra. í fyrstu lagði Hálfdan
áherslu á undirbúning kennslunnar. Varð
hann því að setjast niður, þótt þiljur í kam-
esi hans væru loðnar af hélu, og semja þar
kennslukver og fyrirlestra. Dugði þá ekki
að „skriftau“ hans stæðu frosin dögum sam-
an, eins og konrektorinn í Skálholti kvart-
aði um á þeim árum. Þá var lítið um prentað-
ar kennslubækur, sérstaklega í þeim náms-
greinum, sem megináhersla var lögð á í
efra bekk skólanna á Hólum og í Skálholti.
Hafa nokkrir af fyrirlestrum Hálfdanar
varðveist í handritum. Var hann með af-
brigðum samviskusamur kennari og endurs-
amdi og umbætti þessa fyrirlestra, eftir því
sem honum þótti þörf á. Þá varði hann
ávallt nokkrum tíma til aðstoðar Gísla bisk-
upi, en eigi að síður gafst honum jafnan
nokkur tími, ekki sist er fram liðu stundir,
sem hann varði til fræðirannsókna og rit-
starfa. Á Hafnarárunum mun hann hafa
viðað að sér margvíslegum fróðleik á söfnum
þar og þá sérstaklega í Árnasafni. Með
þeim hætti eignaðist hann allmikið safn
gamalla íslenskra ljóða, bæði andlegs og
veraldlegs efnis, sem aldrei höfðu verið
prentuð. Hélt hann þessari ljóðaleit áfram
eftir heimkomuna og varð úr því mikið safn
og merkilegt. Beið hann færis að koma
úrvali þessara ljóða á prent. Á þessum árum
var lítið starfað við Hóla-prentverkið, því
það var mjög úr sér gengið og þá var næsta
erfitt að ná í pappír og annað það, sem til
prentunar þurfti. Má og ætla að ekki hafi
margir haft fé handa í milli til bókakaupa
eins og högum þjóðarinnar var komið. Þó
bjó Hálfdan til prentunar dálítið sýnishorn
áður óprentaðra íslenskra ljóða, sem hann
átti í fórum sínum. Nefndist kver þetta
„Ein Litil Psalma og Vísna Bók“ og kom
út árið 1757. Ekki verður fjallað um þetta
fyrsta útgáfuverk meistara Hálfdanar, enda
óviðkomandi Osýnilega félaginu, en vart fer
á milli mála, að Hálfdan hefur haft fullan
hug á að gefa út meira af gömlum íslensk-
um kveðskap.
V
Svo sem fyrr er að vikið, þá varð sú vakn-
ing ekki stöðvuð, sem stefndi að viðreisn
bókmennta- og menningarlífs á þeirri erfiðu
öld, sem hér er um fjallað. Hálfdan Einars-
son var ekki reiðubúinn að leggja árar í
bát, þótt gamla prentverkið þarna skammt
neðan við Dómkirkjuna virtist um það bil
að leggja upp laupana. Hann lét sér til
hugar koma að stofna sérstakan félagsskap
menntavina, sem ynnu saman að útgáfu
vandaðra vísindarita. Hann var ungur mað-
ur, þá innan við þrítugt, og því hvarflaði
að honum, að svo nýstárlegt félag fengi lít-
inn byr, ef hann kæmist sjálfur fram sem
upphafsmaður þess og leiðtogi. Því hug-
kvæmdist honum þegar í upphafi að fá
málsmetandi menn, til þess að gerast for-
göngumenn þess. Kom hann fyrst að máli
við Gísla biskup og gerði honum grein fyrir
hugmyndum sínum. Tók hann næsta vel í
það, að gerast forgöngumaður þessarar fé-
lagsstofnunar út á við og fékk brátt ýmsa
mæta menrl' til þess að ganga í félagið.
Þessi samtök voru nýlunda hér á landi,
nefndust þau „Ósýnilega félagið" („Societas
invisibilis"), og þótti vel við eiga að ýta
ekki úr vör með neinu yfirlæti.
Þá er næst fyrir að komast að því, hverj-
ir það voru, sem gerðust félagar í upphafi.
Um það munu fremur litlar heimildir. Hann-
es Finnsson, síðar Skálholtsbiskup, nefnir í
bréfi til Jóns Eiríkssonar konferenzráðs, auk
Gísla biskups og Hálfdanar, þá Svein Sölva-
son lögmann á Munkaþverá og Bjama Hall-
dórsson á Þingeyrum, sýslumann í Húna-
þingi. í Danmörku gerðust félagar þeir Jón
Eiríksson og Gerhard Schönning prófessor
í Sórey, svo og Hannes Finnsson. Ráða má
af bréfi Gísla biskups til Rantzaus greifa
og stiftamtmanns (stílað þann 23. septem-
ber 1764), að biskup hefur sjálfur gerst
formaður félagsins. Hann þakkar þar stift-
amtmanni fyrir vernd og aðstoð, sem hann
hafí látið „Osýnilega félaginu" í té, en það
sé þannig til orðið, að biskup „hafi eftir
nákvæma íhugun fengið í félag með sér
nokkra skynsama menn“ til þess að vinna
útgáfu íslenskra rita. Þetta gat biskup sagt
með sanni, þótt hugmyndin væri upphaflega
frá meistara Hálfdani komin. Þá skýrir bisk-
up stiftamtmanni frá því, að félagið hafi í
hyggju útgáfu Konungsskuggsjár, sem
Hálfdan Einarsson hefí þegar snúið á latínu
og dönsku og sé búin undir prentun frá
hans hendi. Hafði hann snemma farið að
viða að sér skinnhandritum og eftirritum
skinnhandrita og náði alls í 10 eintök. Fjög-
ur handritin reyndust heil, en hin öll meira
og minna gölluð. Bar hann þau öll saman,
til þess að fá sem fullkomnastan texta. En
Hálfdani nægði ekki að senda frá sér til
prentunar textann einan saman, heldur þótti
honum sjálfsagt vegna vísindamanna út um
heim, að láta latneska og danska þýðingu
fylgja honum, svo þeir, sem ekki kynnu
norræna tungu, gætu haft full not af ritinu.
En hvers konar rit er Konungskuggsjá?
Er ekki úr vegi að gera stuttlega grein fyr-
ir því. „Speculum regale“ heitir það á lat-
ínu. Orðið, speculum (spegill, skuggsjá), var
notað i heitum margra fræðslurita á miðöld-
um, sem kenndu rétta hegðan og góða siði.
Menn skyldu sjá fyrirmyndina sem í skugg-
sjá. Voru mörg slík rit samin til þess að
ala upp konungasyni. Grundvallarhugmynd
þeirra má rekja aftur til Augustinusar
kirkjuföður, en elsta dæmi um þvílikt rit
er Kyroupaideia Xenófóns, um uppeldi Kýr-
osar hins unga. Áhrifa frá slíkum ritum
gætir í sumum norrænum ritum, þýddum
og frumsömdum. Merkast þeirra er Kon-
ungsskuggsjá („Speculum regale“), samin í
Noregi um miðja 13. öld, sennilega ætluð
sonum Hákonar gamla. Ritið er siðalærdóm-
ur handa kaupmönnum, hirðmönnum og
konungi, að viðbættum fróðleik um landa-
fræði, siglingar, hernað o.fl.; enda þótt það
styðjist við erlendar fyrirmyndir er það að
verulegu leyti sjálfstætt.
VI
Hálfdan Einarsson hefur að líkindum
varið til þess mestum hluta frístunda sinna
á árunum 1760 til 1764 að vinna þetta
margþætta verk. Vafalaust hefur það rekið
á eftir, að hann átti vísan fjárstuðning til
útgáfunnar úr óvæntri átt. Danskur kaup-
maður, Sören Pens, sem þá verslaði á Hofs-
ósi, hafði boðist til að leggja fram fé til
útgáfunnar. Mér er ekki kunnugt um, að
sú gáta sé leyst, hvers vegna þessi lítt kunni
útlendigur bauðst til þessa. Sú skoðun hefur
verið nefnd, að hann hafí gjört það í gróða-
skyni, en aðrir álíta, að hann hafi viljað
styðja gott þjóðlegt fýrirtæki, þótt danskur
væri. Hólamenn hafa kynnst honum vel þar
sem þeir áttu jafnan viðskipti við kaupmenn
á Hofsósi. Hafa biskup og skólameistari
hlotið að eiga nokkur samskipti við þann
ágæta mann og hann þá hrifist af frásögn-
um Hálfdanar af merkilegu riti, sem sér-
staklega höfðar til kaupmanna, hirðmanna
og konungs. Er eins víst að hann hafi ekki
einungis kynnst „Ósýnilega félaginu", held-
ur gerst virkur félagsmaður, enda kemur á
daginn, að Pens verður aðalumboðsmaður
félagsins erlendis. Hann lagði sig fram um
að standa vel að þessari fyrstu útgáfu Kon-
ungsskuggsjár, því hún kom út í vönduðum
búninig, bæði. að prentun og pappír.
Hér er raunar lögð mest áhersla á það,
að geta í stórum dráttum þess veigamesta
verkefnis, sem Ósýnilega félagið á Hólastað
sinnti á skömmum ferli. Hins vegar er
ástæða til að geta þess, að þann 31. júlí
1765 sæmdi Kaupmannahafnarháskóli
Hálfdan Einarsson meistarastigi (magister-
ium philosophie). í bókum háskólans frá
þeim árum sést hvergi minnst á þetta einu
orði og þá ekki hver eða hveijir hafí átt
frumkvæði að veitingu meistarastigsins. Það
sýnist vera í fyllsta samræmi við þá hóg-
værð, sem felst í nafni þessa fyrsta vísinda-
félags á íslandi, sem meistari Hálfdan
studdist við. Þvi er við að bæta, að hann
átti eftir að vinna fleiri afrek á sviði hugvis-
inda. Merkasta rit hans er yfirlit íslenskra
bókmennta frá fornöld. Samdi hann það á
latinu og nefndi „Sciagraphia historiæ litt-
eriæ Islandicæ" og var útgefíð í Kaup-
mannahöfn 1777. Fyrir það rit fékk Hálfdan
þrjá gullpeninga í heiðursskyni. Af óprent-
uðum ritum hans eru merkastar ævisögur
presta í Hólastifi frá siðaskiptum (Prest-
byterologia). Þá er rétt að geta þess að á
dögum Gísla biskups og meistara Hálfdanar
lagðist bókagerð á Hólum ekki niður. Gísli
biskup lét endurbæta prentverkið á eigin
kostnað, og þótt það yrði ekki mikið að
vöxtum, sem hann lét prenta, og hann feng-
ist þá mest við að endurprenta eldri guðs-
orðabækur, þá sýndi það lofsverðan áhuga
hans á erfiðum tímum að láta ekki prent-
verkið ónotað og jafnframt að láta endur-
bætur á því sitja fyrir ýmsu því, sem til
hæginda gat orðið í daglegu lífi á staðnum.
Um Gisla biskup hefur verið skráð, að hann
hafí yfirleitt verið athafna- og atorkumað-
ur, og fer ekki á milli mála, að hann hefði
getað komið miklu til leiðar til eflingar
kirkjulífi á hagfelldari timum. Naut hann
almennrar hylli og virðingar í Hólastifi.
Hann var bæði einbeittur skapgerðarmaður
og fastur fyrir, þegar því var að skipta.
Hann þótti hneigjast um of til drykkju á
efri árum, en allt slíkt fyrirgafst honum
vegna örlætis hans við bágstadda, hjálpfýsi
hans við alla, sem til hans leituðu, gestrisni
hans og höfðingsskapar. Hann þótti og góð-
ur kennimaður, prýðilega máli farinn og
hinn aðsópsmesti við öll embættisverk í
kirkju, en á hinn bóginn viðkvæmur í lund
og auðmjúkur af hjarta. Herra Gísli Magn-
ússon andaðist 1779.
VII
Hér hefur verið stiklað á stóru við upprifj-
un á athyglisverðri félagsstofnun á miðri
18. öld, sem tengist fyrst og fremst tveim
mönnum, sem létu að sér kveða hér á Hóla-
stað á erfiðri öld. Hún er eins og varða á
langri og söguríkri leið, sem hlaðin var af
vandvirkni og athyglisverðri bjartsýni, svo
þeir, sem tóku af henni mið, stefndu hærra
og leiddu þjóðina áfram til betri tíma, sem
birtust í menningarlegri reisn og áhrifamik-
illi sjálfstæðisbaráttu. Og nú við lok tuttug-
ustu aldar, þegar dómkirkja herra Gísla
Magnússonar hefur verið endurreist hér í
Hólatúni, þá vinna menn jafnframt að vís-
indalegum viðfangsefnum á Hólastað til
heilla atvinnu- og menningarlífi á Islandi.
Og þá kviknaði sú hugmynd á liðnum haust-
dögum, að kalla menn aftur saman í nafni
„Ósýnilega félagsins" til starfa í anda þeirra,
sem hófu merki þess forðum. Starfið er
hafíð í anda meistara Hálfdanar. Þannig
hefur sagan tilhneigingu til þess að endur-
taka sig.
Höfundur er vígslubiskup á Hólum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1992 5