Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Blaðsíða 32

Skinnalóni á Melrakkasléttu var um sína
daga í hópi merkustu guðfræðinga á Norð-
urlöndum. Hann bjó lengst af í Kaup-
mannahöfn og starfaði við kennslu og rann-
sóknir í guðfræði. Hann vék nokkuð frá
þeim stranga lúterska rétttrúnaði sem
kirkjan boðaði um miðja 19. öld og var
eins konar andsvar hennar við rómantík
og rasjónalisma og öðrum stefnum sem
þóttu nýstárlegar. Fyrir vikið bakaði Magn-
ús sér óvild nokkurra íhaldsamra klerka
og hér á landi voru höfð uppi ýmis ^gífur-
yrði um hann og kenningar hans. í Islend-
ingi IV, 12 birtist t.d. grein eftir ónefndan
klerk þar sem Magnús er nefndur „anti-
kristur“ og sagður vera djöfulóður, vegna
þess að hann taldi frásögn Jóhannesarguð-
spjalls stangast nokkuð á við hin guðspjöll-
in þijú. Jón Thoroddsen (1818—1868)
skáld og sýslumaður, einn af útgefendum
Islendings, gekk jafnvel svo langt að hvetja
stjórnvöld í Danmörku til að varpa Magn-
úsi í fangelsi.
Af þessum og þvílíkum skrifum hefur
Brynjúlfur fengið þá hugmynd að Magnús
Eiríksson væri afar hættulegur maður.
Má af þessu ráða að umræða um guðfræði
og þvílík efni hafi ekki verið á háu plani
hér á landi. Er þess meira undrunarefni
að bók eins og Saga hugsunar minnar
skuli hafa orðið til.
Þeir sem þekktu Magnús Eiríksson lýsa
honum ekki sem neinum antikristi. Matthí-
as Jochumson skáld kynntist honum og
segir svo frá í sjálfsæfísögu sinni:
Ég komst í mikinn og góðan kunnings-
skap við Magnús Eiríksson. hann var gæð-
in tóm og guðræknin og sem helgur maður
í dularklæðum innan um veraldargosana,
át og drakk þó með þeim, eins og meistar-
inn forðum, ef nokkuð var til, og var síglað-
ur, að sama skapi skemmtilegur sem hann
var lærður og fróður.7
Þeim sem vilja kynna sér kenningar
Magnúsar Eiríkssonar skal bent á doktors-
ritgerð Eiríks Albertssonar: Magnús Ei-
ríksson, guðfræði hans og trúarlíf, Reykja-
vík 1938.
4. HEIMSPEKI Eða Heila-
KÖST
Eins og fyrr er getið minnir eindakenn-
ing Brynjúlfs um sumt á dulspeki, enda
var hann undir áhrifum frá Swedenborg,
og auk þess „mjög gefínn fyrir kynjar" svo
notað sé orðalag Valdimars Briem. Samt
skipa aðferðir Brynjúlfs og hugsunarháttur
honum fremur á bekk meðal heimspekinga
og fræðimanna en dulspekinga og grillu-
fangara, þótt hann hefði sjálfsagt unað sér
hið besta í hópi þeirra síðamefndu.
Eitt af því sem greinir heimspeking eins
og Brynjúlf frá grilluföngurum, eins og til
dæmis Helga Pjeturss (1872—1949) og
Emanuel Swedenborg, er að þeir eru upp-
fullir af kokhraustri vissu, en Brynjúlfur
lítur á kenningu sína sem tilgátu og gerir
sér fulla grein fyrir að honum hefur engan
veginn tekist að sanna hana.
Viðhorf Brynjúlfs til eindakenningar
sinnar era til marks um heimspekilega
hugsun. Hann komst að því ungur að hug-
myndir hans um lífíð og tilverana væra
sjálfum sér ósamkvæmar. Einkum fann
hann mótsagnir i þeim trúarlærdómum sem
honum höfðu verið innrættir. Þar sem
mótsagnir era í skoðunum manna geta þær
ekki verið sannar. Þetta gerði Brynjúlfur
sér ljóst og reyndi, með eindakenningunni,
að smíða sér heimsmynd sem væri laus
við mótsagnir og gæti því að minnsta kosti
verið sönn.
Þetta er það sem heimspekingar hafa
verið að fást við alla tíð frá dögum Sókr-
atesar (um 470—399 f. Kr.), ef ekki leng-
ur. Þeir leita uppi mótsagnir í skoðunum
sínum og reyna að laga þær til þannig að
þær verði sjálfum sér samkvæmar.
Mótsagnir og flækjur leynast trúlega í
skoðunum flestra. Til dæmis trúa því marg-
ir að til sé algóður, alvitur og almáttugur
guð en samt sé veröldin full af böli. Þetta
er mótsögn, meira segja ein af frægustu
mótsögnum heimspekisögunnar. En hvers
vegna er þetta mótsögn? Það er vegna
þess að þessar tvær skoðanir geta alls
ekki báðar verið sannar.
Það getur ekki hvort tveggja verið að
til sé algóður, alvitur og almáttugur guð
og að veröldin sé full af böli, því sá sem
er algóður hlýtur að vilja losa heiminn við
allt böl og sé guð að auki almáttugur og
alvitur þá hlýtur hann að koma því í verk
sem hann vill.
Hvemig á heimspekingur sem telur að
margt mætti betur fara í veröldinni en trú-
ir líka á algóðan, almáttugan og alvitran
guð að bregðast við þessari mótsögn? Hann
verður að endurskoða hugmyndir sínar.
Hann getur til dæmis hafnað trúnni á guð
eða reynt að sýna fram á að í raun og
vera sé ekkert böl til heldur sé það sem
við teljum slæmt í raun og vera gott. Hann
getur líka reynt að smíða kenningu sem
útskýrir hvemig tilvist guðs getur sam-
rýmst bölinu í heiminum. Þetta hafa marg-
ir reynt að gera og þóst þannig sýna fram
á að hér sé ekki um raunverulega mótsögn
að ræða.
Sú skoðun að bölið í heiminum sé á
endanum til góðs, því það þroski fólk og
geri líf þess innihaldsríkara, er dæmi um
kenningu sem á að útrýma þessari mót-
sögn. Þessi kenning er auðvitað fáránleg
enda er hún aðeins tekin sem dæmi. Ef
einhver heldur í alvöra að hungursneyð og
styijaldir þroski fólk og geri líf þess inni-
haldsríkara þá ætti hann að biðja guð að
hjálpa sér.
Sé kenningu ætlað að útrýma mörgum
mótsögnum og grandvalla um leið sjálfri
sér samkvæma heimsmynd er hún gjama
kölluð heimspekikerfí. Á 17. öld urðu heim-
spekingar eins og Descartes (1591—1650),
Spinoza (1632—1677) og Leibniz (1646—
1716) frægir fyrir að smíða slík heimspeki-
kerfí. Nú til dags er það ekki í tísku held-
ur aðhyllast flestir heimspekingar hina
svokölluðu vísindalegu heimsmynd og
glíma við einstakar mótsagnir og flækjur
í stað þess að höggva í einu lagi á alla
hnúta.
Kenning Brynjúlfs er dæmi um heim-
spekikerfí. Hún er tilgáta sem virðist að
minnsta kosti vera sjálfri sér samkvæm
og leysa helstu mótsagnir sem Brynjúlfur
fann í hugmyndum sínum og skoðunum.
Sé kenningin í raun og vera sjálfri sér
samkvæm, og stangist hún ekki á við neitt
það sem vitað er þá er í það minnsta von
til að hún sé sönn og á engan hátt víta-
vert að aðhyllast hana.
Við skulum nú að lokum líta á dæmi
þess hvemig Brynjúlfur fínnur mótsögn í
skoðunum sínum og reynir að losna við
hana:
Hugsjónin um guðlega forsjón gerir
/... / ráð fyrir því, að guðleg afskifti af
manninum eigi sjer stað jafnóðum ogþeirra
þarf við og um þau er beðið. Og þessi
guðlegu afskifti þóttist jeg sjálfur hafa
reynt jafnóðum og jeg þurfti þeirra við eða
bað um þau. En jeg hafði oft heyrt menn
segja, að þetta gæti ekki verið nema hugar-
burður, þar eð guð vissi allt „fyrirfram“
og breytti því aldrei „ráðsályktunum" sín-
um.
Þessi mótsögn hefur þvælst fyrir mörg-
um trúarheimspekingum. Lausn Brynjúlfs
er svipuð ýmsu því sem aðrir hafa látið
sér detta í hug. Hún er í stuttu máli í því
fólgin að gera ráð fyrir að guð hafí allt
frá upphafí vitað hvers hann mundi biðja
og því tekið tillit til þess þegar er hann
skapaði heiminn. Brynjúlfur gerir grein
fyrir þessari lausn vandans í Sögu hugsun-
ar minnar. Eitt kvæða hans fjallar líka um
þetta efni. Það heitir „Bænin“ og er þetta
erindi í:
Og „fyrirhugað" raskast ráð ei neitt, þó
ráðir þú úr vanda mínum gjama, því „fyr“
og „síðar“ fyrir þjer er eitt, en „fyrirfram"
er hugmynd tímans bama. Hjá þjer er ei-
lífð öll sem örstutt „nú“, þú ert hinn sami,
— mínir tímar breytast. Jeg bið í dag; —
fyri’ aldir alvís þú mitt andvarp heyrir,
segir: „Það skal veitast".
Heimspeki Brynjúlfs Jónssonar er tilraun
til að taka veröldina skynsamlegum tökum.
En hún er líka sprottin frá hjartanu. Hjá
Brynjúlfi virðist hafa verið fullkomið sam-
ræmi milli hugsunar og tilfínninga, kenn-
ingar og breytni. Þetta kallast vfst að vera
heill og sannur.
Brynjúlfur trúði því að öll veröldin lúti
vilja guðlegrar elsku og umráðum guðlegr-
ar speki og almættið taki tillit til sín og
allra annarra. Þessi skoðun kom fyllilega
heim við reynslu hans og tilfínningar því
Brynjúlfí þótti ævinlega allt fara á besta
veg. Honum þótti meira að segja alltaf gott
veður.
Höfundur er heimspekingur og kennari á
Akureyri.
AFTANMÁLSGEEINAR: ' Valdimar Briem: „Æfi-
saga Brynjúlfs Jónssonar frá Minna-Núpi“ í Arbúk
Hins íslenzka fornleifafélags 1915, bls. 8.
‘ Guðni Jónsson: „Formáli" í: Iírynjúlfur Jónsson:
Sagan af Þuriði formanni og KambsránsmSnnum,
Reykjavík 1975, bls. VIII.
' Bryiy'úlfur Jónsson: „Æfisaga mín“ í Skírni 1914,
bls. 405-6.
1 Brynjúlfur Jónsson: Saga hugsunar minnar um
sjálfan mig og tilveruna, Reykjavík 1912, bls. 27-8.
* Bls. 7.
* Allar tilvitnanir frá og með þessari eru úr Sðgu
Hugsunar minnar, nema annað sé tekið fram.
' Matthías Jochumsson: Sögukafiar af sjálfum mér,
Ileykjavík 1959, bls. 109.
* Bryiyúlfur Jónsson: Kvæði, Reykjavfk 1889, bls. 13.
MANNLÍFSPISTILL
Þegar Haukur söng
í Klúbbnum
eir era búnir að rífa Klúbbinn.
Maður kemur akandi eftir
Kringlumýrarbrautinni og
tekur fagmannlega beygju inn
í Borgartún. Sólin skín og maður er í
góðu skapi, þar til manni verður litið
til vinstri.
Það liggur við árekstri.
Skelfingu lostinn starir maður ofan
í hyldýpið — opna gröf, þar sem áður
stóð þetta hús sem geymdi svo margar
minningar.
Maður veit ekki sitt ijúkandi ráð.
í andsvaralausri vímu ekur maður
áfram, varúðarlaust, svo hinir og þessir
bílstjórar hafa nóg að gera við að agnú-
ast út í mann — flauta á mann hótandi
öllu illu með bendingum og fasi.
í huganum hrannast gamlar minn-
ingar upp, líkt og glitský á vesturhimn-
inum um heitan sumaraftan.
Eitt sinn var maður glaðbeittur sjó-
ari með brillantín í hárinu. Maður
greiddi „í píku“ og fasið ásamt orðfær-
inu gaf til kynna að maður léti sér ekki
allt fyrir bijósti brenna. Kærastan var
komung stúlka í Reykjavík, sem dáði
mann, (eða það taldi maður að mirinsta
kosti. Og hún var svo mjó um mittið
að við lá að maður gæti spannað það
með þessum heljar kramlum, sem vora
tákn alls þess sem maður vildi sýnast:
óttalausrar karlmennsku og þreks sem
er aðall íslenskra sævíkinga um aldir.
Þá var Elvis Presley „á toppnum" með
„Low my tender“ og skómir vora svo
támjóir að ein og hálf tomma stóð fram
af fótunum á manni. Þessa framleng-
ingu á fótunum var maður stöðugt að
reka í, af því heilinn hafði ekki þá skoð-
JÓN VALUR JENSSON
Á heiðinni
Ó þú heiðalandið mitt í faðmi fjallanna
baðað geislum sólar sem signir mig þreyttan ferðalang
og spóann sem vellur í lyngmóanum.
Vakur á fæti tiplar hann um í breiðunni
unz hann hættir að hljóða og skimar angurvær í átt til mín
sem hef gerzt of nærgöngull við hústað hans.
Af brjóstgæðum einum saman stíg ég úr fleti mínu
það er fánýtt að yrkja Ijóð sem kosta vini manns lífið.
Ég heid minn veg í átt til vatnsins
upp á sólríkt leiti þakið grámosa og gulmöðru
grænum víði sem bærist í andvaranum
og stöku sóleyjum sem lyfta sér feimnislega upp úr mosanum
og teygja milda ásjónu móti lífgjafa sínum.
Spóarnir fylgja mér og fjölgar óðum
nú slæst heiðlóan í hópinn
og vappar kvíðin í kringum mig með kvakið sitt blíða og stríða
unz augu mín lykjast aftur og allt er hljótt á ný
nema einn spói sem gætir landsins af grænni fuglaþúfu
og vekur mig af værum blundi með hneggi sínu.
En skal haldið í átt til vatna.
Höfundur er guöfræðingur og forstöðumaður Ættfræðiþjónustunnar. Ljóðið er
úr nýrri Ijóðabók hans, sem ber heitið „Sumarljóð 1991 “ og er fyrsta Ijóðabók hans.
un að lappimar á manni væru að svona
stórar, nóg var nú samt.
Og í Klúbbnum stóð Haukur heitinn
Morthens uppi á sviði, kvöld eftir kvöld,
og söng. Hann söng „Til era fræ“ með
þeim hætti að maður vatnaði músum
niður á öxl kærastunnar í vangadansin-
um — nokkuð sem maður hélt alltaf
að hún yrði aldrei vör — ekki mátti slíkt
spyijast um sjálfa sjóhetjuna. Allra síst
mátti kærastan vita það. Ekki kom í
ljós fyrr en eftir aldarfjórðung og fímm
bamaböm að allan tímann hafði hún
vitað um þessa viðkvæmu strengi.
Haukur söng einnig „Blátt lítið blóm
eitt er“ svo maður bókstaflega varð að
taka undir þannig að bergmálaði í hús-
inu, enda búinn að fá sér einn eða jafn-
vel tvo „gráa“. Og svo tók hann „Simbi
sjómaður" svo maður fann virkilega til
þess að maður var líka sjómaður og
nefndur „hetja hafsins“ í hátíðarræðum
á sjómannadaginn. Reyndar bar nú
minna á þessu hetjutali við samninga-
borðið, þegar deilt var um kaup og kjör.
En það er önnur saga.
Og þegar Haukur semsagt söng um
þennan Simba, sem var sjómaður eins
og maður sjálfur, þá átti maður nú
skilið að skreppa eina ferð á barinn.
Þá vora rökin svo sterk að kærastan
gat ekki með nokkru móti andmælt.
Og nú era þeir semsagt búnir að rífa
Klúbbinn.
Það er líka kominn kvóti á allar fisk-
veiðar.
Ég held að það sé ekkert gaman leng-
ur að vera sjómaður.
Grétar Kristjónsson