Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Blaðsíða 25

Piero della Francesca: Skírn Krists, máluð með tempera á tré 1440-45, 167x116
sm, varðveitt í National Gallery í London.
Piero della Francesca: Guðsmóðir
íBrera. María guðsmóðir með
barnið, sex dýrlingar, fjórir englar
og Friðrik II hertogi af Montre-
feltro, sem hefur látið mála mynd-
ina ogfærí staðinn að vera með;
er hér krjúpandi íherklæðum.
Myndin ermáluð 1472-74. Eins og
sjá má af bakgrunninum, er
fjarvíddarteikningin rækilega
kominn til sögunnar.
var miðja alheimsins, innilokuð í endan-
legri kristalkúlu hins ysta himinhvols og
þar sem náttúran og sagan var endanleg
og fyrirfram gefin opinberun guðdómlegs
vilja.
6
Nú er ekki óeðlilegt að sú spurning vakni
hvort rétt fjarvíddarteikning sé ekki tiltölu-
lega einfalt stærðfræðilegt vandamál og
hvort hún hafi yfirleitt nokkuð með list-
rænt gildismat að gera. Eða hver er munur-
inn á hinni fagurfræðilegu og vísindalegu
framsetningu rýmisins?
Það eru augljós þáttaskil sem verða ekki
bara í listasögunni heldur líka í hugmynda-
sögunni, þegar myndlistin gerir rýmið sem
slíkt að viðfangsefni sínu á ný eftir margra
alda hlé. Rýmið hefur ekki bara með
mælanlegar stærðir og mælieiningar að
gera, það birtir okkur líka gildi sem hafa
almennt þekkingarlegt, siðfræðilegt og fag--
urfræðilegt inntak.
Fjarvíddarkeilan sem varpað er á tvívíðan
myndföt hafði „táknræna" merkingu (í
skilningi listfræðinganna Panofskys og
Ernst Cassiriers) þar sem „tiltekið andlegt
innihald er tengt áþreifanlegu og hlutlægu
myndmálskerfí og bundið því óijúfanlega".'
Þannig er áhorfandanum stillt frammi
fyrir fyrirfram skilgreindu og einstaklings-
bundnu sjónarhorni fjarvíddargluggans. í
anda þess húmanisma sem varð til í Flór-
ens í upphafí 15. aldar var rýmið auk þess
ekki túlkað sem einangrað fyrirbæri og
einskorðað við náttúruna, heldur tengdi það
manninn bæði við náttúruna og söguna.
Rýmið var vettvangur mannlegra athafna
og þjónaði í myndmálinu því hlutverki að
skýra tengsl mannlegra athafna bæði við
náttúruna og söguna. Með öðrum orðum
vildu menn sýna heildstæða og altæka og
umfram allt rökræna mynd af veruleika
mannsins, sem bundinn var náttúrunni
annars vegar og sögunni hins vegar. Hið
rökræna og kerfisbundna myndmál
fjarvíddarinnar þjónaði þessu hlutverki
framar öðru. Þetta var uppgötvun sem
hafði ekki minni þýðingu fyrir framvindu
sögunnar en fundur Ameríku, og sú saga
sem sögð er af flórenska málaranum Paolo
Ucello (1397-1475) var ekki tilefnislaus,
en hann hafði frá sér numinn og annars
hugar andvarpað, þegar kona hans kallaði
á hann í háttinn: „Oh, che dolce cosa é
questa prospettiva!" („Hvílíkar eru ekki
unaðsemdir fjarvíddarinnar!“)
7
Málarinn Piero della Francesca, sem
þessi samantekt er tileinkuð, fæddist í litl-
um miðaldabæ, Sansepolcro, sem stendur
ofarlega í Tíberdalnum í Toscanahéraði um
38 km frá borginni Arezzo. Fátt er vitað
um ævi hans og þau verk sem varðveist
hafa og honum eru eignuð skipta einungis
fáum tugum, auk tveggja ritverka, De
prospectiva pingendi og De quinque corpori-
bus regularibus. Hann er talinn fæddur
nálægt 1420, og var faðir hans skósmiður
og leðurskraddari. Fyrstu heimildirnar um
Piero eru frá Flórens þar sem hann vann
árið 1439, ásamt málaranum Domenico
Veneziano, að gerð freskumyndar, sem nú
er glötuð, í kirkju heilags Egidiusar. Þótt
ekki sé fleira vitað um Flórensdvöl Pieros
skiptir sú vitneskja máli við túlkun verka
hans. í Flórens hefur hann drukkið í sig
þær byltingarkenndu hugmyndir sem þá
voru að skjóta rötum í borginni. Hann hef-
ur drukkið í sig verk málara á borð við
Masaccio, Masolino, Beato Angelico og
Paolo Uccello, sem allir höfðu tileinkað sér
fjarvídd. Hann hefur séð nýreist Sjúkrahús
sakleysingjanna eftir Brunelleschi og fleiri
byltingarkenndar byggingar, og hann hefur
fyigst með vinnunni við byggingu hvolf-
þaksins yfir dómkirkjuna, sem var í fullum
gangi á þessum tíma. Og hann hefur séð
glænýja marmaramynd Donatellos af Davíð
í ganði Medici-hallarinnar, sem var í raun
fyrsta höggmyndin er gerð var í Flórens
til þess að standa sjálfstæð í opnu rými
og skoðast frá öllum hliðum. Þannig höfðu
menn ekki hugsað í skúlptúr síðan á dögum
Rómveija og Hellena.
Auk þessa má rekja áhrif frá sögulegum
kirkjupólitískum fundi sem átti sér stað í
Flórens árið 1439 í nokkrum verka hans.
Fundinn sóttu kirkjuhöfðingjar austur- og
vesturkirkjunnar og keisari austrómverska
eða býsanska ríkisins, og var markmið
fundarins sameining kirknanna eða sameig-
inleg viðbrögð þeirra við ásókn Tyrkja, sem
á þessum árum ógnaði bæði Evrópu og
Konstantínópel.
Fundur þessi bar reyndar ekki árangur
og Konstantínópel féll í hendur Tyrkja árið
1453.
I 8
Eitt fyrsta verkið sem varðveitt er
eftir Piero er Misericordia (Altarissam-
stæðan), sem ber vott um áhrif frá
Masaccio og Masolino, og var unnin á
árunum 1445-62 í Sansepolcro. Þá er
talið að hann hafí málað Skím Krists á
árunum 1448-50, áður en hann fór til
Rimini árið 1450, þar sem hann gerði
freskumynd í Malatesta-hofínu og and-
litsmálverk af Sigismondo Malatesta,
sem varðveitt er i Louvre-safninu. Þá
var arkitektinn Leon Battista Alberti
að vinna að endurreisn Fransiskusar-
kirkjunnar í Rimini, sem síðan hefur
verið kölluð Malatesta-hofíð. Þar endur-
vekur Alberti hinn rómverska sigurboga
sem lifandi form í nútímabyggingarlist.
Kynni Pieros af Alberti hafa skipt miklu,
bæði fyrir skilning hans á lögmálum
fjarvíddarinnar, formlegri rökhyggju
og fyrir það mónúmentala inntak og
framsetningu sem átti eftir að einkenna
verk hans. Kynni Pieros af Alberti hafa
eflaust líka dugað honum til framdrátt-
ar þar sem hann fékk um þessar mund-
ir mikilvæg verkefni bæði í Arezzo og
við hirð Federico di Montefeltro hertoga
í Urbino. í Arezzo vann Piero á árunum
1452-66 að höfuðverki sínu, sem eru
freskumyndimar um Helgisögnina af
hinum sanna krossi, er prýða kórkapell-
una 1 kirkju heilags Frans í Arezzo, og
voru unnar fyrir Bacci-fjölskylduna í
Arezzo. Önnur meginverk hans, sem
varðveist hafa, eru Húðstrýking Krists
frá 1450-55, varðveitt í hertogahöliinni
í Urbino, Upprisan, (1460-63) varðveitt
í Sansepolcro, Hertogahjónin af Urbino,
myndasamstæða frá 1465 varðveitt í
Flórens, Guðsmóðirin með bamið og
englarnir frá 1465/70 varðveitt í
Massachusetts, Guðsmóðirin með bam-
ið, helgir menn og hertoginn af Urbino
frá 1472-4, varðveitt í Brera-safninu í
Milano, Fæðing Krists frá sama tíma
og varðveitt í London og Senigallia-
Madonnan svokallaða frá svipuðum
tíma, varðveitt í Urbino.
9
Þótt hér hafi verið tíðrætt um þýðingu
réttrar línulegrar og miðlægrar fjarvíddar-
teikningar, þá er hún ekki þungamiðjan í
verkum Pieros. Því skilningur hans á rým-
inu er ekki fyrst og fremst línulegur, held-
ur gegnir birtan þar lykilhlutverki. And-
stæður ljóss og skugga eru ekki skarpar í
myndum hans því þær em mettaðar af birtu
og í verkum hans verður birta og rými eitt
og hið sama, og fyrirbærin og mannverurn-
ar sem hann málar em líka eins og mettuð
af ljósi. Annað sem einkennir myndir hans
er það sem kalla mætti mónúmental yfír-
bragð; í þeim ríkir magnþrungin kyrrð og
nærvera þar sem hreyfingin er fryst í óum-
breytanlega formfestu og athöfnin og nær-
veran fær sögulega þýðingu. Myndir hans
eru settar inn í ramma fjarvíddarinnar, en
hann notar ekki arkitektúr nema að tak-
mörkuðu leyti til þess að afmarka rýmið
og skapa dýpt. Segja má að með mynd-
máli sínu leitist Piero við að birta okkur
mynd af heiminum sem einni og óijúfan-
legri heild þar sem manneskjan og rýmið
og birtan verða ekki aðskilin og þar sem
tíminn stendur kyrr, því hann er líka óijúf-
anlegur hluti rýmisins. í stað þess að leiða
myndmálið beint út frá rökfræðilegum for-
sendum flatarmálsfræðinnar byggir hann
á reynslu og upplifun, sem hann notar til
þess að skapa hið algilda rými sem felur í
sér samsömun mannsins með náttúrunni
og sögunni. í myndum hans sjáum við
hvernig reynslan og hugmyndin, náttúran
og sagan, sameinast í hinu fullkomna og
altæka rými/formi. Þessi listsýn Pieros átti
síðan eftir að bera ávöxt í verkum læri-
sveina hans, sem marka hátind hinnar
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1992 25