Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Blaðsíða 6

STAÐA GUNNARS GUNNARSSONAR í DÖNSKUM BÓKMENNTUM
Teikning úr Biæksprutten (danska Speglinum) frá 1928 í tilefni af gamansömum vangaveltum í Politiken frá sama ári
um danskt Akademí til mótvægis við það sænska. Ritstjórar Politiken svífa yfir með lárviðarsveiginn og Árnasafn er orðið
að hofi menningarinnar á hæðinni að baki. Þarna eru helztu skáld Dana á þessum tíma og einn í „Akademíunni“ er Gunn-
ar Gunnarsson, sem er þó látinn halda á íslenzka fánanum.
Smám sanian
fennir í sporin
Félag áhugafólks um bókmenntir hafði samband
við mig í vor og bað mig að gera grein fyrir
stöðu Gunnars Gunnarssonar í danskri bók-
menntasögu á sumarþingi sínu 27. júní 1992.
Þar sem ég er búsettur í Danmörku er hægara
Skjalavörðurinn hjá
Gyldendal nefndi við
greinarhöfund, að eitt
sinn fengu dönsk
fermingarbörn verk
Gunnars Gunnarssonar í
skinnbandi. En tíminn er
merkilegur, hafa nokkrir
spekingar sagt og víst er
um það að í hans rás
hljóðnar oft um þá sem
voru áður á hvers manns
vörum.
Eftir BÖÐVAR
GUÐMUNDSSON
um vik fyrir mig að átta mig á þeirri stöðu
en þeirra sem fjær búa, þótt tíminn sem mér
var skammtaður hafi ekki leyft þá tímafreku
leit sem þarf til að fá heildarmynd af viðfangs-
efninu. Eg valdi því þann kost að setja mynd-
ina saman úr prentuðu máli, þ.e. þeim heim-
ildum um ritstörf Gunnars Gunnarssonar sem
ég gat fundið í dönskum bókum, tímaritum
og blöðum. Einstöku sögusagnir munnlegar
hirti ég ekki um að taka með, þótt þar kunni
auðvitað að leynast einhveijir drættir sem
bættu við heildarmyndina. Nú var mér
skammtaður naumur tími til þess að leita
heimilda um viðbrögð danskra lesenda og
bókmenntafræðinga við ritstörfum Gunnars
og því ekki von stórra afreka af minni hálfu.
En óneitanlega var áhugi minn vakinn til að
grafa svolítið dýpra í heimildir um horfna tíð
og ég hélt því áfram með haustinu. Arangur
þeirrar leitar er þessi grein.
Aður en lengra er haldið er rétt að gera
agnarlitla grein fyrir vandkvæðunum sem
mæta þeim sem vill rannsaka umsagnir dan-
skra bókmenntaskríbenta um Gunnar Gunn-
arsson.
A þessari öld hafa komið út í Danmörku
fímm stór ritverk um danska bókmenntasögu,
heildaryfirlit yfir strauma og stefnur danskra
bókmennta og einstöku höfunda sem hafa,
að mati þeirra sem bókmenntasöguna rita,
haft mótandi áhrif á gang hennar. Þessi bók-
menntasögurit eru IUustreret dansk Litterat-
urhistorie I-IV, sem út kom á árunum 1919-25
hjá Gyldendal, Dansk litteraturhistorie 1-4
sem út kom hjá forlagi Politiken 1964-66,
Dansk litteraturhistorie 1-6 sem kom út hjá
sama forlagi 1976-77, Danske digtere i det
20. árhundred 1-5 sem kom út hjá Gyldendal
á árunum 1980-82 og loks Dansk litteratur
historie 1-9, sem kom út hjá Gyldendal
1984-85. Svo sem Dönum er von og vísa eru
þetta allt saman hin vönduðustu verk saman-
skrifuð af ágætustu fræðimönnum, en það
þykir sumum íslendingum þó nokkur ljóður
á þeirra ráði að þar er lítið sem ekkert getið
nokkurra ágætra íslenskra rithöfunda sem
kváðu sér hljóðs á dönsku á fyrra helmingi
þessarar aldar. Einkum hefur íslendingum
orðið það umhugsunarefni hversu fámælt þau
eru um Jóhann Siguijónsson og Gunnar
Gunnarsson.
Þá hafa auk þess verið skrifuð dönsk bók-
menntasögurit á frönsku og ensku. Heitir
franska bókin Histoire de la Littérature Dano-
ise, hún kom út árið 1967 og er eftir Fréd-
éric Durand. Sú enska heitir A History of
Danish Literature, hún kom út árið 1957 og
höfúndur er P. M. Mitchell. Ef við lítum nú
svo á að þessi fímm meginverk um danska
bókmenntasögu, að viðbættum bókunum á
.frönsku og ensku, sé sjálf hin danska bók-
menntasaga, þá er spurningunni um stöðu
Gunnars Gunnarssonar í danskri bókmennta-
sögu auðsvarað, hún er svo til engin. Og
ástæðulaust að fjölyrða meir um hana. Reynd-
ar er ekki við hið fyrsta þessara ritverka að
sakast, Illustreret dansk Litteraturhistorie
I-IV nær ekki nema fram til aldamótanna
1900 og fyrsta bókmenntaverk Gunnars
Gunnarssonar á dönsku, kvæðið Askov-Lærl-
inges Elevmode 20.-21. Juni 1909, sem var
sérprentað í tilefni dagsins, kom eðlilega ekki
út fyrr en 1909.
Í bókmenntasögu Politikens frá 1964-66
er nafn Gunnars Gunnarssonar aldrei nefnt,
ekki heldur í sex binda bókmenntasögunni
frá 1976-77, en á blaðsíðu 51 í 3. bindi Danske
digtere i det 20. árhundred, í kafla sem ber
heitið Kolonierne og emigranterne, segir að
„hvundagsraunsæið" leiti fanga til íslands
hjá rithöfundunum Gunnari Gunn- arssyni,
Guðmundi Kamban og Þorsteini Stefánssyni,
sem séu búsettir í Danmörku en skrifi á
dönsku, og til Færeyja hjá rithöfundunum
Jorgen Falk Ronne, Heðin Brú, William Hei-
nesen...
Á blaðsíðu 177 í 8. bindi bókmenntasögu
Gyldendals frá 1984-85 er svo Gunnars getið
í aukasetningu, þar sem fjallað er um árang-
ursríka bókadreifíngu verkalýðsforlagsins
„Fremad" á árunum 1945-56: „Þannig auðn-
aðist að selja miklu fleiri bækur eftir höfunda
eins og Gunnar Gunnarsson, Evu Hammer
Hansen, Knud Hjorte, Mogens Klitgaard ofl.
en höfunda eins og Morten Korch og Margit
Söderholm.“
Meira er það ekki.
í frönsku bókinni Histoire de la Littérature
Danoise er ekki vikið einu einasta orði að
Gunnari Gunnarssyni, en í ensku bókinni A
History of Danish Literature segir P.M. Mitc-
hell á blaðsíðu 253 og áfram: „Allmargir ís-
lendingar, sérstaklega Gunnar Gunnarsson
og Guðmundur Kamban, völdu að rita á
dönsku til að vekja á sér athygli bókmennta-
unnenda utan íslands. ísland var, eins og
Færcyjar, lítil menningarheild sem hafði deilt
örlögum sínum með Danmörku frá stofnun
Kalmarsambandsins í lok 14. aldar. Á íslandi
bjó óvenju bókelsk þjóð fískimanna og bænda,
— bókelskasta þjóð veraldar nú á tímum [it
is the most literate nation in the world today]
með mikla vitsmunalega framleiðslu, en var
mjög einangruð vegna landfræðilegrar legu
sinnar og ómögulegs tungumáls. Sígildir is-
lenskir miðaldahöfundar voru vel kunnir, en
auðlegð íslenskra nútímabókmennta varöllum
hulin uns Gunnar Gunnarsson, Jón Siguijóns-
son [sic] og nokkrir aðrir íslendingar öðluð-
ust heimsfrægð [world-wide attention] er
þeir hófu að skrifa á dönsku.“
Eftir þessa klausu, sem okkur íslendingum
þykir áreiðanlega gaman að, er heil blaðsíða
um Gunnar Gunnarsson, Sögu Borgarættar-
innar og Fjallkirkjuna.
Meira en þetta getur sem sagt ekki að lesa
um Gunnar Gúnnarsson í yfirlitsritum um
danska bókmenntasögu. Sé litið framhjá þeim
ensku skrifum sem ég hef vitnað til hér að
framan er það næstum ekki neitt. I Danske
digtere i det 20. árhundred er hans getið í
einni setningu sem „lýrísks hvundagsrealista
frá fyrrverandi nýlendu", og í hingað til
stærsta verki um danska bókmenntasögu, níu
binda bókmenntasögunni frá Gyldendal, er
hans getið í framhjáhlaupi ásamt þremur
pólitískum, dönskum rithöfundum, til að sýna
að bókadreifing verkalýðsforlagsins Fremad
var svo góð, að henni tókst að selja fleiri
bækur eftir Gunnar Gunnarsson, Evu Ham-
mer Hansen, Knud Hjorto og Mogens Klitga-
ard en tókst að selja á fijálsum markaði eft-
ir tvo fræga afþreyingarhöfunda, Morten
Korch og Margit Söderhoim.
Þó að Gunnars Gunnarssonar sé ekki getið
sérstaklega, þá er greinilegt að hann er talinn
til hinna betri „alþýðuhöfunda", það sést best
á þeim félagsskap sem hann er settur í. Eva
Hammer Hansen, Knud Hjorto og Mogens
Klitgaard eiga sér öll sérstaka kafla í þessari
bókmenntasögu. Knud Hjorta var eldri en
Gunnar Gunnarsson, fæddur 1869 og dáinn
1931, hann skrifaði gagnrýnar frásagnir um
borgarastétt landsbyggðarinnar, Mogens
Klitgaard var fæddur 1906 og dó árið 1945,
hann var pólitískur rithöfundur og skrifaði
stjórnmálalega og félagslega greiningu á
lægri miðstétt og smá-borgaralegum hugs-
unarhætti hinnar óupplýstu öreigastéttar, Eva
Hammer Hansen var fædd árið 1913 og dó
árið 1983, hún var mjög ákveðinn femínisti,
skrifaði ma. um þátt kvenna í samningu
stjórnarskrárinnar dönsku og tók virkan þátt
í umræðum samtímans um frjálsar fóstureyð-
ingar.
En þessi miklu yfírlitsverk sem ég gat um
hér að framan eru ekki danska bókmennta-
sagan sjálf, þau eru samansett af höfundum,
misvitrum þótt lærðir séu, og þeir hafa valið
sér höfunda eftir því sem þeir töldu ástæðu
til, eftir listrænum verðleikum, eftir áhrifum
þeirra á samtíð og eftirkomendur, og einnig
hafa þeir haft í huga einhveija skilgreiningu
á því hvað er dönsk bókmenntasaga.
Til eru á dönsku nokkur ævisöguleg upp-
sláttarrit, bæði um rithöfunda og aðra þekkta
persónuleika, það sem hefur komið mér að
bestum notum er Dansk skenlitterært forfatt-
erleksikon 1900-1950, 1-3, sem kom út í
Kaupmannahöfn 1959-64 og er svipað verk
og íslenska Skáldatalið. í þessu ágæta upp-
sláttarriti er ítarleg ritaskrá og nokkuð góð
skrá yfir skrif um viðkomandi höfunda. Þarna
getur að fínna fjölmarga fslendinga sem ritað
hafa á dönsku, Gunnar Gunnarsson, Jóhann
Siguijónsson, Jónas Guðlaugsson, Guðmund
Kamban, Bjarna M. Gíslason, Jón Björnsson
og fleiri. Þá er einnig gott gagn að Tidskrift