Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Blaðsíða 47

Skapadægur Her-
dísarvíkur-Surtlii
Um hádegi 31. ágúst sl. hringdi Hákon bróðir
minn til mín og bað mig að lána sér sjón-
auka. Sagði hann mér að hann hefði nú feng-
ið svo mikinn áhuga fyrir svörtu kindinni í
Herdísarvíkurfjöllum, að hann hefði þá þegar
Surtla - höfuð hennar varstoppað upp og
er varðveittá Tilraunastöðinni á Keldum.
Við fjárskiptin, sem fram
fóru á Suðurlandi vegna
mæðiveikinnar 1951-52,
var ákveðið til að koma
í veg fyrir smit, að svæðið
yrði fjárlaust í ár. Hver
einasta kind varð að nást
af fjalli. Á
Reykjanesskaganum var
hins vegar svört ær,
Surtla, kennd við
Herdísarvík, sem neitaði
að láta góma sig. Búið
var að ná lambinu
hennar, en eftir margar
tilraunir til að ná henni
var hún enn á fjalli. Loks
var sett fé til höfuðs
Surtlu.
EftirJÓN
KRISTGEIRSSON
ákveðið að fara að leita hennar við þriðja
mann. Ég átti engan kíki, og dró þá félaga
sundur og saman í háði fyrir þetta tiltæki
þeirra. Hákon tók fram, að það væri ekki
launin, sem freistuðu sín. Heldur væri það
hitt, að sig langaði til að sjá framan í þá
sauðkind, sem ekki væri hægt að handsama
lifandi. Samtalinu lauk þannig, að ákveðið
var að ég yrði einn af þátttakendum í þess-
ari Bjarmalandsför, enda tók Hákon það
fram, að ég myndi ekki taka sætið í bílnum
frá neinum. —
Við urðum fljórir í ferðinni. Voru það
bræður mínir tveir, Hákon og Hállgrímur,
báðir starfsmenn Steindórs Einarssonar, bíl-
stöðvareiganda, Óskar Ólafsson brunavörður
og ég. Ókum við í bíl Hallgríms. Hann sat
sjálfur við stýrið og fór mikinn. Var nú hald-
ið viðstöðulaust áfram sem leið liggur og
ekki staðnæmst fyrr en innan við girðingu,
sem er á vestri landamerkjum jarðarinnar
Herdísarvíkur og liggur frá sjó og upp í
hamrabrúnir. Þar var bflnum lagt utan veg-
ar og haldið til fjalls á tveimur jafnfljótum.
Stefndum við upp hrauntungu sem runnið
hefur vestan hamranna, er þar taka að rísa
hátt í austurátt og gnæfa yfir hlíðunum
austur úr. Var þar þungfarið. Mosinn þykk-
ur og gljúpur og hraunnibbumar voru ekk-
ert feimnar við að sýna okkur kollana og
minna okkur á að við væmm.að ganga á
dúnsæng einni saman. Þegar upp fyrir brún-
ir kom, fór hjarðmennskan að vakna í okk-
ur, og þá fyrst rann það upp fyrir mér, að
ég var þátttakandi í starfi, sem krafðist allra
hæfileika og krafta óskiptra, ef það ætti að
fá viðunandi lausn. — Við bræður höfðum
í uppvextinum numið fræðin um viðskiptin
við sauðkindina af föður okkar, Kristgeiri
Jónssyni, bónda í Gilstreymi, sem var manna
mestur fjármaður. í smalamennsku hinna
víðlendu heimahaga og í leitum hjá honum
giltu þau skilyrðislausu lög, að sleppa aldrei
neinni sauðkind, hvemig sem á stæði. Nú
reið á að láta svörtu kindina ekki draga
undan. Var Óskar, félagi okkar, enginn eftir-
bátur í áhuganum.
Á meðan við lásum okkur upp mosaþemb-
umar, tókum við að ræða verkaskiptingu
og fyrirkomulag leitarinnar. Jafnframt
reyndum við eftir föngum að gera okkur
grein fyrir landslagi og gróðurfari. Allir vor-
um við vita-ókunnugir á þessum slóðum.
Leituðum við til austurjaðars hraunsins.
Ekki virtist mjög langt þangað. Við vissum
að þar myndi gróðurríki breytast. Og eftir
venju væri þar kinda að leita eða ummerkja
þeirra, «f nokkur kind væri uppistandandi.
Þetta brást okkur heldur ekki. Þegar í hraun-
röndina kom, tóku við yndislegir valllendis-
bollar og lautir þaktar fjölskrúðugum gróðri.
Þama var gott að hvíla sig og gæða sér á
beijum, sem gnægð var af. — Ekki höfðum
við lengi litast um, þegar við fundum kinda-
för. Skoðuðum við þau vandlega. Voru þau
á að gizka tveggja til þriggja daga gömul.
Reyndi nú á hæfileikann að rekja spor. Langt
er nú síðan að ég hafði iðkað listina að rekja
sauðkindaför og greina þau í sundur. Aðal-
einkenni þessara fara var það, að innanfótar-
klauf vinstra afturfótar var mjög miklu
lengri en utanfótarklaufin. Þetta var svo
greinilegt, að auðvelt hefði verið að þekkja
förin meðal þúsunda, en hér var því ekki til
að dreifa. Aðeins einstæðingurinn mikli gat
átt þessi för. — Erfitt er að rekja spor þarna
um þetta leyti árs í þurrkatíð. Bezta ráðið
er að gera sér grein fyrir staðháttum, árstíð
og eðli kindarinnar og fara eftir því í aðal-
dráttum. Þetta tókst okkur svo vel, að við
gátum rakið förin langa leið meðfram hraun-
röndinni allt fram á brúnimar, sem þama
em snarbrattar með hengiflugi, en þar hafði
hún rásað nokkuð fram og aftur og haldið
sig þar um hríð. Sennilegt er að kindin hafi
gengið hærra upp til fjalla f sumar, en hafi
runnið ofan eftir frostnótt. Aldur faranna
var í samræmi við þetta og engin eldri för
fundum við þar. .
Var nú setzt á ráðstefnu og liði skipt.
Skyldi hver okkar halda sína línu í austlæga
átt eða svipaða stefnu og hamramir hafa.
Sá syðsti átti að ganga eftir brúnum hamr-
anna, en hinir þar norður af hlið við hlið,
með hæfílegu millibili. Ég hafði ekki farið
langt, er ég kom auga á hina svörtu drottn-
ingu fjallanna. Stóð hún á hárri klettanípu,
sem gnæfði út úr berginu alllangt niðri.
Fremst á gníputotunni var þúfa eða kletta-
þyrping, sem fól kindina sýnum neðanfrá.
Var þetta því gott fylgsni, sem gaf þó gott
útsýni. Sennilega hefur það oft verið notað
áður og þá með góðum árangri. Verið getur
að kindin hafí verið orðin okkar vör nokkm
áður, því að við gengum undan golunni og
fómm ekkert hljóðlega. Hefur hún þá valið
þennan stað og beðið átekta.
Þama stóð hún, hin ofsótta, stolt og hrein.
Bar höfuðið hátt, grafkyrr, eins og stein-
gervingur. Ein af meistaramyndum skapar-
ans, „mátturinn greiptur í hold og blóð“.
Hún var hrafnsvört á lagðinn og féll dásam-
lega saman við umhverfíð. Það var auðséð
að hér vom hennar réttu heimkynni. —
Hafði ég rétt til að ijúfa þetta dásamlega
samræmi? Ætti ég ekki að halda ferð minni
áfram og láta sem ég hefði einskis orðið
var? Það hefði ég efalaust gert, ef ég hefði
vitað hvaða örlög kvöldið myndi færa að
höndum. En eigi má sköpum renna. Égg'erði
Hallgrími aðvart. Og hann náði í hina félaga
okkar. Enn var sú svarta hreyfingarlaus og
horfði út á hafíð, sem blasti við fram undan
í nokkurri fjarlægð, blikandi tært og bjart,
kyrrt sem strokið gler.
Allt í einu tók skepnan viðbragð mikið
og geystist ofan og vestur bergið. Hallgrím-
ur, sem var frakkastur okkar í björgum, fór
niður á eftir henni. Við hinir tókum til fót-
anna vestur brúnimar, og ætluðum ekki að
láta okkar eftir liggja. En við höfðum ekki
reiknað dæmið rétt. Fögur kvenrödd hrópaði
til okkar neðan frá undirlendinu, að ærin
hefði snúið aftur og væri að komast upp
fyrir brúnina. (Gaman væri að vita hver
átti þessa fögru rödd.) Við Hákon snemm
þá við, en vomm of seinir. Ærin náði að
komast upp fyrir brúnina. Var hún fasmik-
il, lyfti sér hátt upp að framan í hlaupinu
og rann til íjalla. Gömul ull var nokkur á
herðum hennar og síðum. Var hún laus að
framan og flaksaðist fyrir vindinum í hlaup-
inu. Var þetta til að sjá sem vængir væm.
Við Hákon veittum eftirfor, en Óskar tók
sér stöðu þama vestur frá, tilbúinn til vam-
ar, ef leikurinn bærist þangað, en til þess
kom aldrei, svo að hann tók ekki frekari þátt
í eltingarleiknum í þessari ferð.
Landslagi hagar þannig til fyrir ofan brún-
ir á þessum stað, að hraunbreiða mikil hefur
rannið fram og stöðvast nokkm fyrir ofan
brúnir. Þetta hraun varð nú á leið kindarinn-
ar. Rann hún ekki á það, en tók boga á leið
sína fyrir hraunoddann og freistaði að sleppa
upp með því að austan. Sá ég glöggt, hvað
hún hafði í huga. Lögðum við Hákon á
hraunið í von um að draga á keppinautinn.
Hákon var fjær brún en ég og átti því lengri
leið að fara. Ég, aftur á móti, átti hægara
með að fylgjast með ferðum flýjandans. Gaf
ég Hákoni merki um, hvernig hann skyldi
haga hlaupunum eftir því, sem leiðin sóttist
fram. Þungt var við fótinn þama í hraun-
inu. Tókum við mjög að mæðast og vörpuð-
um af okkur klæðum þeim, sem auðvelt var
að losa sig við. Ekki kom til mála að gefast
upp. Loks sáum við austur af jaðri hrauns-
ins og urðum við þá léttari í spori. Voram
við þá komnir mjög á hlið við þá svörtu, sem
hafði farið mjög miklu lengri leið en við.
Er hún skynjaði nærvem okkar, breytti hún
um stefnu í austur i von um að losna við
okkur. Fann ég nú, hversu auðvelt hefði
verið að ráða ferðum hennar, ef við hefðum
haft með okkur góðan hund og nú sá ég
fram á, hversu vesæll maður hundlaus er. —
— Eltingarleikurinn hélt áfram. Nú vom
góð ráð dýr fyrir ofsóttu sauðkindina. Leik-
inn vildi hún skakka. Snarbeygði hún þá í
suður og tók strikið beint á hamraeggjam-
ar. Svipti hún sér fram af brúninni í miklu
heljarstökki. Bjuggumst við ekki við að sjá
hana lifandi aftur. En það fór á aðra leið.
Þegar við litum fram af brúninni, stóð sú
svarta á klettasnös niðri í berginu, grafkyrr
sem af steini væri gjörð og starði á haf út,
á sama hátt og er við fyrst sáum hana. —
Þetta var vamarstaða hennar fyrst í stað,
en þegar fór að líða á daginn, breytti hún
um aðferð og tók að reyna að fela sig í
skútum og lægðum.
Ekki tjáði að hvíla sig lengi, því hvfldin
kom fleiram að gagni en okkur. Við gerðum
hark nokkurt. Kindin tók leiftrandi við-
bragð, beygði inn að berginu, hljóp utan í
iví nokkurn spöl og fótaði sig í stórgrýtisurð-
arskriðu, snarbrattri, sem teygði sig upp
eftir skom í hengifluginu. — Síðan þaut hún
beint niður skriðuna, stórgrýtta, í miklum
loftköstum. Slíkt hef ég aldrei séð kind gjöra
áður. Hér var teflt um lífið sjálft. Þegar
niður fyrir bergið kom, beygði hún austur
með, neðan undir því, ofan við skriðurnar.
Þama hagar þannig til, að þegar berginu
sleppir, taka við fyrir neðan það snarbrattar
skriður, víðast mjög stórgrýttar. Þær ná
niður á undirlendi, en eftir því Iiggur Krísu-
víkurvegurinn. Eftir þetta fór leikurinn fram
í hömmnum og skriðunni fyrir neðan. Fólk,
sem statt var á veginum og undirlendinu
fyrir neðan, fylgdist með honum. Talaði það
til okkar og sumir reyndu að gefa okkur
bendingar og leiðbeiningar um ferðir kindar-
innar. Hljóðba?rt var þama í veðurblíðunni.
Margir bflar staðnæmdust á veginum fyrir
neðan skriðumar. Hallgrímur fór niður fyrir
bergið á eftir ánni og fylgdi henni eftir aust-
ur, en við Hákon fylgdumst með ferðum
hennar frá brúnunum og vömuðum henni
uppgöngu. Fært er þarna upp á stöku stað.
Gekk þannig um stund, en loks snemm við
henni alveg til baka fyrir fullt og allt, og ,
rákum hana vestur með berginu. Við vomm
nú orðnir kunnugir vesturhluta þess og vild-
um frekar fást við ána á kunnum slóðum.
Þokuðum við henni vestur með berginu og
gekk það eftir áætlun. Þegar viðureignin
hafði staðið eitthvað á fimmtu klukkustund
frá byijun, vomm við staddir í berginu gegnt
Herdísarvíkurbænum að vestan, á leið vest-
ur, og ærin er á klettasyllu. Þá varð nokkur
kyrrð á, því að við þurftum að þrengja hring-
inn. Hákon var að leita niðurgöngu til Hall-
gríms, sem hélt vörð fyrir neðan og beið
eftir að Hákon kæmi sér til aðstoðar. Af
háttum kindarinnar vissum við bræður fyrir
víst, að hún muni ekki án styggðar hreyfa
sig úr fylgsni sínu fyrst um sinn. Það bar
svo lítið á henni þama, að illt var að koma
auga á hana úr fjarlægð, nema fyrir þá, sem
vissu hvar hún var. Við töldum okkur nú
hafa algert vald á ferðum hennar. Hún gat
ekki komizt burt, nema að snúa til baka
sömu leið og hún kom. Þetta var væn kind
og falleg. Andlitið mikið og frítt og sérstak-
lega gáfulegt.
Þegar hér var komið sögu, myndaðist allt
í einu nýtt og óvænt viðhorf í málinu. Þá
bar að ijóra menn, vopnaða byssum, neðan
frá undirlendinu, þijá úr Reykjavík og einn
úr Sandgerði. Svall þeim veiðibræði mjög í
huga, er þeir sáu ána. Einn var svo óðfús
að skjóta, að hann gáði þess ekki, að þegar
hann miðaði á ána, þá hafði hann Hákon
líka í sigti. Hallgrímur benti honum á þetta
og bað hann blessaðan að skjóta ekki bróður
sinn. Lét þá skyttan byssuna falla. Hákon
ávarpaði aðkomumenn og bað þess að ærin
væri ekki skotin. En orð hans bám sama
árangur og orð Snorra forðum, er hann sagði
í Reykholti: „Eigi skal höggva." Skotin gullu
við hvert af öðm. Loks tókst Sigurgeiri Stef-
ánssyni að fella hana í þriðja skoti. Var
það, sem betur fór, eina skotið, sem hæfðú
Alveg eins og Snorri, mesta skáld íslands
um langan aldur, féll fýrir öxinni, þannig lá
nú svarta sauðkindin, sem frægust hefur
orðið allra íslenzkra sauðkinda, fallin fyrir
kúlunni. Er það síðasti fulltrúi þess kyn-
stofns á Suðvesturlandi, sem um aldaraðir
var meginbjargvættur fólksins, og veitti því
fæði, klæði, skæði, akur, fénað og öll gæði.
Galt hún sín gjöld á sama hátt og ættingjar
hennar og félagar gjörðu. Lét líf sitt til vel-
farnaðar mannkindinni.
Ég harma það, að skapadægur hennar
urðu þessa stund og mér þykir miður, að
ég skyldi verða þátttakandi í þessum örlög-
um hennar, enda þótt það hafi orðið án vilja
míns.
Við Hákon lögðum nú af stað til hrauns-
ins að leita fata okkar. Reyndist það tor-
sótt, löng leið og seinfarin, þegar allur spenn-
ingur var horfínn. Myrkur datt nú óðum á.
— Hraunið tók á sig allskonar undramyndir,
sem við könnuðumst ekki við. Saknaði ég
nú á ný hundsins. Sá hefði ekki verið lengi
að finna klæði okkar. Leitin varð árangurs-
laus. Vomm við frekar framlágir, þegar við
snemm heimleiðis. „Það vom hljóðir og hóg-
værir menn“ sem héldu fáklæddir fram á
brúnirnar á heimleið í kvöldhúminu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1992 47