Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1992, Blaðsíða 40

Garðakirkja að innan. Altaristöfluna málaði Halldór Pétursson.
framar öðrum. Karl tekur vel í það að verða
við bón prests og setur fram far eitt lítið, er
hann átti. Þegar þeir eru báðir komnir upp
í bátinn sezt prestur á bitann, en karl fer
fram í barka, tekur blað upp úr vasa sínum
mjög laumulega og fer að lesa. Fyrr en karl
varir er prestur kominn þar ofan yfir hann
og biður hann að sýna sér blaðið, sem hann
sé að Iesa, jafnvel þótt galdur væri í því.
Karl sér, að ekki tjáir að færast undan og
fær presti blaðið. Prestur lítur á blaðið og
sér að þetta er þá pater noster; segir hann
karli satt og rétt, að þetta sé ekkert galdra-
blað, heldur sé það „faðir vor“ á latínu sem
á því standi; sé það vel hugsað af honum að
lesa það, þegar hann fari á sjó, en betra
væri að hafa það á móðurmáli hans, svo að
hann skildi það; hitt væri rangt af honum,
ef hann notaði bænina eins og hveija töfra-
þulu. Þegar karl heyrði þetta, þótti honum
minna til blaðsins koma. Luku þeir síðan ferð
sinni eins og ákveðið var. Eftir þetta treysti
karl bæninni miður en áður og er sagt, að
upp frá þvi hafi hann ekki verið byrsælli en
aðrirmenn. Grima hin nýja, 1, 1964:245-46.
Næstan merkisklerka sem setið hafa í
Görðum má telja Markús Magnússon (1748-
1825) sem þjónaði Álftnesingum frá 1780 til
æviloka. Hann hafnaði biskupsembætti á
Hólum, en gegndi um skamma hríð biskups-
dómi í Skálholti 1796-1797. Markús lét
málefni er vörðuðu bættan þjóðarhag nokkuð
til sín taka. Hann var m.a. einn af stofnend-
um Landsuppfræðingarfélagsins 1779 og
hvatti samsveitunga sína mjög til jarðabóta
og garðyrkju (Páll Eggert Olason, 1948-
1952. 111:47).
GARÐAR 1810 í TÍÐ
SÉRA MARKÚSAR
Nálægt hálfri annarri mflu frá Hafnarfírði
beygðum við upp frá sjónum að litlu bæjar-
þorpi, sem heitir Garðar. Þar er prestsetur
og kirkja en fáein kot umhverfis aðalbýlið.
Presturinn heitir Markús Magnússon. Hann
er prófastur eða umsjónarmaður kirknanna í
Gullbringusýslu. Auk heimakirkjunnar í Görð-
um þjónar hann einnig Bessastaðakirkju ...
[Pjrestsetrinu [fylgir] stórt, grösugt land.
Við heilsuðum Upp á síra Markús og sátum
stundarkom inni hjá honum. Hýbýlum hans
verður ekki hrósað fyrir mikil þægindi, en
hann hefír nærri lokið við að láta byggja sér
nýjan bæ í grennd við hinn gamla, og þar
fær hann miklu betri húsakynni. Hann á
dálítið bókasafn, 100-150 bindi. Henry Hol-
land, 1960:71.
Árni Helgason (1777-1869), sem oft var
nefndur biskupinn í Görðum, fékk veitingu
fyrir Garðaprestakalli 1825 og hélt til 1858
er hann fékk lausn frá starfí. Ámi var ágæt-
um gáfum gæddur og sóttist skólaganga vel
— hann var sæmdur gullpeningi Kaupmanna-
hafnarháskóla fyrir námsárangur og var
styrkþegi Ámasjóðs um tíma. Ámi var dóm-
kirkjuprestur í Reykjavík 1817-1819 og
sinntikennslustörfum við Bessastaðaskóla um
hríð. í tvígang gegndi hann embætti biskups
um stundarsakir. Ámi lét talsvert til sín taka
í félagsmálum, hann var m.a. einn af aðal-
stofnendum Hins íslenzka bókmenntafélags
og forseti Reykjavíkurdeildar félagsins. Þá
var hann ritstjóri Sunnanpóstsins (1836 og
1838). Ámi bjó í Görðum til dánardægurs
og hvflir hann og seinni kona hans, Sigríður
Hannesdóttir biskups Jónssonar, í Garða-
kirlqugarði (Páll Eggert Ólason, 1948-1952.
1:49-50).
Gröndal Lýsir Séra árna
Séra Ámi var einhver hinn tignarlegasti
maður, sem ég hef séð, og mynd hans er
mér ógleymanleg. Hann var alltaf rólegur,
aldrei daufur, hann var í þvi jafnvægi lífsins,
sem mjög fáir ná; hann drakk stundum, en
aldrei svo nokkuð yrði að fundið, og aldrei
nema heima hjá sér. Hann var stór og höfðing-
Arngrímur lærði Þorkelsson (um 1667-
1704), bróðir Jóns Vídalíns, var fæddur
í Görðum. Amgrímur þótti frábær lær-
dómshestur og gáfumaður. Hann dvald-
ist lengst af í Danmörku við nám og
störf. Myndimar em birtar með leyfi
Þjóðminjasafns íslands.
Séra Helgi Hálfdanarson (1826-1894)
var prestur í Görðum 1858 til 1867 er
hann sleppti kalli og gerðist kennari
við prestaskólann. Helgi var ágætt
sálmaskáld og sálmaþýðandi og em
margir sálmar eftir hann í Sálmabók-
inni.
legur, og einhver hinn fullkomnasti maður.
Stundum var hann meinyrtur og glettinn í
orðum, einkum ef hann var lítið kenndur.
Benedikt Gröndal, 1965:45.
Helgi Hálfdanarson (1826-1894) fékk
veitingu fyrir Görðum 1858 en sleppti kalli
1867 er hann varð kennari við prestaskólann,
sem hann veitti forstöðu frá 1855 og allt til
æviloka. Meðan Helgi var enn í Görðum var
hann varaþingmaður fyrir Gullbringusýslu og
síðar þingmaður Vestmannaeyja. Hann var
ötuit sálmaskald og þýðandi. I sálmabókinni
1886 vom yfir 200 sálmar frumortir eða
þýddir og umortir af honum (Páll Eggert
Ólason, 1948-1952. 11:336). Sálmar Helga
skipa veglegan sess í sálmabókinni enn þann
dag í dag og eru einir 87 sálmar eignaðir
honum í nýjustu útgáfu sálmabókarinnar. Á
meðal bama sem Helga var auðið, meðan
hann var í Görðum, var Jón Helgason, síðar
biskup.
Árið 1868 fékk Þórarinn Böðvarsson
Garðakirkja og nágrenni á mjallhvítum
Séra Ámi Helgason (1777-1869) —
biskupinn í Görðum. ^ Séra Ámi sat
Garða frá 1825-1858. Áður en hann tók
við Garðaprestakalti var hann um hríð
dómkirkjuprestur í Reykjavik. Ámi
gegndi tvívegis biskupsembætti um
stundarsakir.
Séra Þórarinn Böðvarsson (1825-1895)
fékk veitingu fyrir Görðum 1868 er
hann hélt allt til æviloka. Þórarinn lét
sveitarmál og atvinnumál mjög ti1 sín
taka. Séra Þórarinn var um árabil þing-
maður fyrir Gutibringu- og Kjósarsýsl-
ur.
(1825-1895) veitingu fyrir Görðum, sem
hann hélt allt til æviloka. Þórarinn var stór-
huga athafnamaður jafnframt því að vera
ágætur kennimaður. Um skeið gerði hann
út þilskip til fískveiða frá Hafnarfirði. Hann
gaf jörðina Hvaleyri og fasteignina Flensborg
í Hafnarfirði til stofnunar skóla er tók til
starfa 1878. Hann var alþingismaður fyrir
Gullbringu- og Kjósarsýslur 1869-1894 (Páll
Eggert Ölason, 1948-1952. V:70-71).
Þórarinn lét reisa nýja kirkju í Görðum
1879 á eigin kostnað, en gamla kirkjan hafði
verið að falli komin og því brýnt að úr yrði
bætt. Upphaflega bauð Þórarinn hreppsnefnd
Álftaneshrepps að kirkjan yrði reist í Hafnar-
fírði, sóknarbömum að kostnaðarlausu, gegn
því að þau tækju hana sér til eignar og um-
sjónar. Sóknarmenn treystu sér ekki til að
ganga að þessu boði, þrátt fyrir að meiri-
hluti væri hlynntur því að kirkjan yrði reist
í Hafnarfírði (Ásgeir Guðmundsson 2,
1983:383 og Garðakirkja. Vísitazíugjörð
1971, 1983:36).
vetrardegi.
Jón Vídalín (1666-1720) Skálholtsbisk-
up. Jón var fæddur í Görðum, sonur
séra Þorkels Amgrímssonar Jónssonar
lærða. Jón þjónaði Garðaprestakalti frá
1695-1697 eða þar til hann tók við bisk-
upsembætti í Skálholti. Teikningin er
elsta kunna mynd af Jóni.
KIRKJUFERÐ TIL GARÐA 1891
Við fórum sem leið lá... hinn eina veg
eða vegarslóða frá Hafnarfirði til kirkjunnar,
sem var aðeins krókótt og ógreið hraungata,
vestur með sjónum, unz komið var að dálitlu
mýrarsundi, sem Dysjamýri heitir. Yfir mýri
þessa var uppmokaður moldarvegur. Varveg-
ur sá, sem alltaf var nefndur brú eða brúin,
allgóður yfirferðar á sumrin í þurru, en botn-
laus aurbleyta í votviðrum, einkum þó þegar
frost fór að leysa úr jörðu. Frá Hafnarfirði
slógumst við í för með kirkjufólki þaðan, því
þá var vel sótt kirkja að Görðum, þegar mess-
að var, sem venjulega var annan hvem sunnu-
dag, hinn sunnudaginn messaði séra Þórarinn
að Bessastöðum. Allt var fólk þetta gang-
andi, enginn fór til kirkju ríðandi nema organ-
istinn. Flestir báru smápinkla, sumir tvo, í
öðrum voru kirkjuskórnir, og sokkar, ef færð
var vond, íhinum var sálmabók. Flestir munu
skórnir hafa verið íslenzkir skinnskór... og
var ekki skipt um skó fyrr en sem næst kirkj-
unni. Konur fengu oftast að hafa skóskipti á
næstu bæjum, en karlmenn flestir utangarðs,
og var þá vani að stinga því sem úr var farið
í holu í túngarðinum, sem var tvíhlaðinn, og
hlaðinn úr grjóti eingöngu. Þar var svo aftur
skipt, þegar heim var farið.
Ólafur Þorvaldsson, 1968:100-101.
Síðastur presta til að þjóna Garðapresta-
kalli áður en kirkjustaðurinn var tekinn af
og fluttur til Hafnarfjarðar, var séra Jens
Pálsson (1851-1912). Hann fékk veitingu
fyrir Görðum 1895 og hélt til æviioka. Til
Garða kom hann frá Utskálum þar sem hann
hafði verið þjónandi um nokkum tíma. Jens
var alþingismaður fyrir Dalasýslu 1891 -1899
og annar þingmaður Gullbringu- og Kjósar-
sýslu 1909-1912. (Páll Eggert Ólason, 1948-
1952. 111:15-16 og Bjöm Magnússon, 1976:
194-95). Séra Jens stóð, ásamt Einari Þorg-
ilssyni hreppstjóra í Hlíð, fyrir því að keyptur
var kútter frá Englandi. Var honum gefíð
nafnið Garðar og gerðu þeir félagar hann út
um tíma. Þá var Jens einn af hvatamönnum
að stofnun og einn af eigendum Útgerðarfé-
lagsins við Hafnarfjörð. Félagið átti tvo kútt-
era, Surprise og Litlu-Rósu, sem gerðir voru
út frá Hafnarfirði. (Ásgeir Guðmundsson 1,
1983:290).
Úr nýrri bók: Garðabær byggð milli hrauns og hlíða,
1992. Umsjón með útgáfunni hafði Erla Jónsdóttir.
Höfundar textans eru Jón Jónsson, jarðfræðingur og
Gísli Ragnarsson.