Morgunblaðið - 25.02.2001, Síða 6

ERLENT
6 SUNNUDAGUR 25. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
SÍÐUSTU mánuðina hefurmönnum orðið tíðrætt um„málfrelsi“ og „fjölmiðla-frelsi“ í Rússlandi. Eina
spurningin er: frelsi undan hverju
eða hverjum?
Svarið er frelsi undan eigendum
fjölmiðlanna. Það er draumur allra
rússneskra blaðamanna.
Um áramótin birti rússneska
tímaritið Itogi grein undir fyrir-
sögninni „Sólsetur blaðamennsk-
unnar“ þar sem rússneskir fjöl-
miðlar voru sakaðir um að hafa hætt
að „miðla upplýsingum og þess í stað
tekið upp hrein almannatengsl af
verstu tegund“.
Við þessu virðist lítið hægt að
gera því rússneska spakmælið „sá
sem borgar getur pantað tónlistina“
hefur verið í fullu gildi í áratugi.
Rússnesku fjölmiðlarnir hafa
breyst frá árinu 1993, einkum vegna
fjárhagslegrar stöðu þeirra. Blöðin
áttu undir högg að sækja þar sem of
fáir höfðu efni á að kaupa þau eða
greiða áskriftirnar. Þau urðu því að
fallast á fjárhagsaðstoð.
Fyrstu fjölmiðlaeigendurnir
komu fram á sjónarsviðið 1992–93.
Þessir menn tengdust aðallega
bönkum og sérstökum stjórnmála-
öflum, Borís Jeltsín og bandamönn-
um hans. Í augum þessara fjölmiðla-
eigenda fólust upplýsingar einkum í
„stuðningi“ við fyrirtæki þeirra.
Flest blaðanna
á bandi yfirvalda
Rússnesk stjórnmál hafa verið
mjög sérstæð. Annars vegar er bar-
ist um völdin og hins vegar reynt að
byggja upp „trausta pólitíska stofn-
un“. Þess vegna hafa rússnesku fjöl-
miðlarnir alltaf tekið þátt í pólitísku
deilunum, fyrir tilstilli eigenda
sinna.
Í þessu sambandi nægir að líta á
héraðsblöðin í Rússlandi. Um 80%
þeirra eru undir stjórn
héraðsyfirvalda sem nota
blöðin til að miðla opin-
berum upplýsingum. Á
sama tíma tengjast hér-
aðsyfirvöldin miðstjórn-
arvaldinu í Moskvu. Blöð-
in eru því á bandi
héraðsyfirvalda í þeim
málum sem þau varða en ríkisvalds-
ins í málefnum alls Rússlands.
Vestrænir blaðamenn falla stund-
um í þá freistingu að ræða málefni
rússneskra fjölmiðla eins og að staða
þeirra sé sú sama og vestrænna fjöl-
miðla. Ég tel það mikil mistök því
ekki er hægt að líkja þeim saman.
Í fyrsta lagi er rússneska stjórn-
málakerfið enn að mótast. Á Vest-
urlöndum eru rótgrónar lýðræðis-
stofnanir og stjórnmálaflokkar sem
verja hagsmuni borgaranna þegar
þeir komast til valda. Flokksleiðtog-
inn er einnig andlit flokksins. Í
Rússlandi er hins vegar varla hægt
að sjá nokkurn mun á stjórnmála-
mönnunum. Þeir eru mjög veikir og
berjast því um að hafa sem mest
áhrif á umfjöllun fjölmiðlanna. Eng-
inn þeirra viðurkennir að hann sé á
móti fjölmiðlafrelsi, en þeir nota
samt fjölmiðlana sem einu stoð sína.
Rússneskir kaupsýslumenn eru
einnig mjög sérstæðir og fjölmiðla-
jöfrarnir eru engin undantekning.
Þeir hafa stundum brotið lögin til að
skara eld að sinni köku en um leið
lagt kapp á að halda ímynd sinni
hreinni. Meginmarkmið fjölmiðla-
jöfranna er að hafa sem mestar
tekjur með litlum tilkostnaði og
mörgum þeirra hefur tekist að
græða á kostnað ríkisins. Samt vilja
þeir vera óháðir ríkinu.
Meginmarkmið Vladímírs Pútíns
Rússlandsforseta er að koma
tengslum fyrirtækjanna og ríkis-
valdsins í eðlilegt horf. Fjölmiðlafyr-
irtækin eru þar engin undantekning.
Uppgjör við Gúsínskí
Þeir sem segja að ráðamennirnir í
Kreml vilji jafna sakirnar við Vlad-
ímír Gúsínskí, eiganda sjónvarps-
stöðvarinnar NTV, hafa vissulega á
réttu að standa að mörgu leyti.
Ráðamennirnir skilja í fyrsta lagi
ekki hvers vegna skuldunautarnir
vilja ekki greiða skuldirnar. Önnur
ástæðan er ekki jafnaugljós, en hún
er sú að Pútín gleymir aldrei neinu.
Forsetinn hefur ekki gleymt því að
Gúsínskí fór á fund hans í Kreml
haustið 1999 skömmu eftir að Pútín
varð forsætisráðherra. Gúsínskí tal-
aði digurbarkalega á þessum fundi
og bauðst til að gera honum greiða:
„Þú hefur ekki næga möguleika á að
verða forseti en með hundrað millj-
ónum dala getur sjónvarpsstöð okk-
ar reynt að leysa þetta vandamál,“
sagði hann.
Pútín afþakkaði þetta tilboð kurt-
eislega. Svo fór að Pútín þurfti ekki
á aðstoð NTV að halda til
að byggja upp ímynd sína
sem „landsfaðir“ og sjón-
varpsstöðin barðist gegn
honum í forsetakosning-
unum og einnig gegn
stuðningsmönnum hans í
kosningunum til dúm-
unnar, neðri deildar
þingsins.
Og nú er komið að því að gera upp
reikningana.
Það eina sem ríkisvaldið vill er að
fá yfirráð yfir þeim eignum sem til-
heyra því.
Rússneska ríkissjónvarpið
(VGTRK) er þegar álitið vera algjör-
lega á bandi stjórnarinnar. Gert er
ráð fyrir því að hún nái einnig fullum
yfirráðum yfir sjónvarpsstöðinni
ORT á næstu dögum. Þá er verið að
undirbúa breytingar á stjórn NTV,
einu stóru sjónvarpsstöðinni sem er
enn óháð ráðamönnunum í Kreml.
Alfred Kokh, forstjóri fjölmiðla-
fyrirtækis sem gasfyrirtækið Gazpr-
om hefur stofnað, tilkynnti 13. þessa
mánaðar að hann hygðist taka við
stjórn NTV eftir margra mánaða
baráttu um yfirráð yfir sjónvarps-
stöðinni. Gazprom er undir stjórn
ríkisins og helsti lánardrottinn
NTV.
Kokh kvaðst ætla að boða til hlut-
hafafundar á næstu dögum til að
skipa nýja stjórn NTV. Gúsínskí og
nánustu samstarfsmenn hans, Ígor
Malashenko og Andrej Tsímaílo,
verða ekki í stjórninni.
Kokh hyggst tilnefna fimm full-
trúa Gazprom í stjórnina sem verður
skipuð níu mönnum. Þrír starfs-
menn fjölmiðlafyrirtækis Gúsínskís,
Media-Most, verða fulltrúar þess í
stjórninni, þeirra á meðal Jevgení
Kíseljov, aðalframkvæmdastjóri
NTV.
„Ég er verndari
fjölmiðlafrelsisins“
Kokh sagði að líklega yrðu gerðar
einhverjar breytingar á rekstri NTV
en kvaðst ætla að reyna að halda yf-
irmönnum þess. Kokh sagði síðar
um daginn í hvössum orðaskiptum
við fréttamann NTV að hann væri
„sáttur“ við Kíseljov sem aðalfram-
kvæmdastjóra sjónvarpsstöðvarinn-
ar.
Þegar fréttamenn spurðu hvort
ráðamennirnir í Kreml stæðu á bak
við þá ákvörðun að Gazprom tæki
við NTV skýrði Kokh frá því að Pút-
ín hefði boðað hann á sinn fund 14.
janúar til að ræða framtíð sjón-
varpsstöðvarinnar. Forsetinn hefði
þá krafist þess að fjölmiðlafyrirtæki
Gazprom skipti sér ekki af frétta-
flutningi NTV og umfjölluninni um
stjórnmál.
„Hlutabréf, skuldir og fjárhagur
sjónvarpsstöðvarinnar eru þín mál,“
hafði Kokh eftir Pútín. „En láttu
fréttamennina og yfir-
mennina í friði. Ég er
verndari fjölmiðla-
frelsis. Verkefni okkar
er að tryggja að sem
minnstar breytingar
verði á dagskrár-
stjórninni og frétta-
flutningnum.“
Media-Most reyndi
að koma í veg fyrir að
Gazprom næði yfirráð-
um yfir sjónvarpsstöð-
inni og tilkynnti í vik-
unni sem leið að
fyrirtækið væri tilbúið
að selja hópi fjárfesta,
undir forystu Teds
Turners, stofnanda
CNN, hlutabréf Gús-
ínskís í NTV. Fyrir-
tækið skoraði á Pútín
að styðja söluna og lofa
að ríkið myndi ekki
hafa afskipti af frétta-
flutningi sjónvarps-
stöðvarinnar. Pening-
arnir sem fengjust
fyrir hlutabréfin, and-
virði 25 milljarða
króna, yrðu notaðir til að greiða
skuldir NTV við Gazprom.
Christopher Renaud, fjármála-
stjóri Media-Most, lýsti baráttunni
um NTV sem kapphlaupi milli
Media-Most, sem vildi endurgreiða
lánin sem fyrst, og fjölmiðlafyrir-
tækis Gazprom sem vildi sölsa sjón-
varpsstöðina undir sig áður en lánin
yrðu greidd.
Berezovskí býðst
til að bjarga NTV
Baráttan um NTV magnaðist
verulega daginn eftir þetta útspil
Media-Most. Borís Berezovskí
(kaupsýslumaður sem hafði mikil
áhrif í Kreml í forsetatíð Borís Jelts-
íns) tilkynnti þá að hann væri tilbú-
inn að bjarga sjónvarpsstöðinni.
Forstjóri Gazprom hvatti hins vegar
hluthafana til að selja gasfyrirtæk-
inu hlutabréfin.
Gazprom ábyrgðist lán
sem Media-Most fékk frá
svissneskum banka og
andvirði 22 milljarða
króna gjaldféllu í sumar.
Gazprom á nú þegar 46%
hlut í NTV og reynir nú að
eignast 19% til viðbótar
með því að höfða mál gegn
Media-Most. Dómstólarnir lögðu
hald á 19% hlutabréfanna og þar
sem dómsmálið hefur ekki verið leitt
til lykta er hvorki Gazprom né
Media-Most með með meirihluta
hlutabréfanna í sjónvarpsstöðinni
sem stendur.
Borís Berezovskí tilkynnti að
hann væri tilbúinn að leggja til and-
virði 22 milljarða króna til að koma í
veg fyrir að Gazprom eignaðist
Media-Most og bauðst einnig til að
veita fjölmiðlafyrirtækinu lán að
andvirði 4,3 milljarða króna. Hann
sagði í opnu bréfi til sambands rúss-
neskra iðnrekenda að það þjónaði
ekki aðeins „hagsmunum rúss-
neskra fyrirtækja, heldur einnig alls
Rússlands, að koma í veg fyrir að
fjölmiðlafrelsið yrði skert“.
Þetta tilboð Berezovskís kom á
óvart þar sem hann hefur lengi átt í
erjum við Gúsínskí. Þeir eiga það þó
sameiginlegt að hafa fallið í ónáð hjá
Pútín og eru báðir í útlegð. Rúss-
nesk yfirvöld hafa krafist þess að
Gúsínskí verði framseldur frá Spáni
þar sem hann hefur dvalið frá því í
sumar þegar hann fór frá Rússlandi
eftir að honum var haldið í fangelsi í
þrjá daga. Berezovskí hefur einnig
neitað að snúa aftur til Rússlands
vegna rannsóknar á meintum fjár-
drætti í tengslum við flugfélagið
Aeroflot. Um 600 milljónir dala, and-
virði tæpra 52 milljarða króna, voru
færðar af reikningum Aeroflot á
reikninga tveggja fyrirtækja Ber-
ezovskís í Sviss. Ríkissaksóknari
Rússlands segir að fram hafi komið
nýjar upplýsingar í málinu og býr
sig nú undir að gefa út alþjóðlega
handtökutilskipun á hendur honum.
Berezovskí selur ORT
Berezovskí er nú ekki lengur fjöl-
miðlajöfur því fulltrúi hans tilkynnti
nýlega að hann hefði fallist á að selja
49% hlut sinn í sjónvarpsstöðinni
ORT. Ennfremur var skýrt frá því
að náinn samstarfsmaður hans,
Sergej Dorenko, sem hefur verið
kallaður „fjölmiðlamorðinginn“,
hefði verið rekinn frá sjónvarpsstöð-
inni.
Margir telja að kaupsýslumaður-
inn Roman Abromavítsj, sem hefur
verið áhrifamikill í Kreml, kaupi
hlutabréf Berezovskís og selji þau
síðan ríkinu til að sýna hollustu sína
við ráðamennina. Svo virðist sem
hann vilji eitthvað fyrir sinn snúð.
Talið er því nánast öruggt að ríkið
fái yfirráð yfir sjónvarpsstöðinni.
Gangi það eftir verður ORT að berj-
ast við VGTRK um framlög úr rík-
issjóði.
Ólíklegt er þó að ríkið vilji fjár-
magna tvö sjónvarpsfyrirtæki.
VGTRK hefur verið rek-
ið með miklu tapi að und-
anförnu og svo virðist
sem ekki sé gert ráð fyrir
framlögum til ORT í fjár-
lögum þessa árs. Ólíklegt
þykir einnig að fólk vilji
horfa á fréttir tveggja
ríkissjónvarpsstöðva.
Líklegt er því að önnur stöðvanna
leggi niður fréttatíma sína og um-
fjöllun um stjórnmál og verði að
hreinni afþreyingarstöð.
Mikilvægasta breytingin felst
hins vegar í því að sjónvarpsstöðv-
arnar verða ekki undir stjórn bíræf-
inna kaupahéðna sem ota sínum
tota. Pútín hefur tekist að koma
þeim á kné eins og hann einsetti sér
þegar hann tók við forsetaembætt-
inu.
Rússnesku fjölmiðlajöfrarnir Vladímír
Gúsínskí og Borís Berezovskí eru að missa
yfirráð sín yfir tveimur af þremur stærstu
sjónvarpsstöðvum Rússlands. Alexander
Malkevich segir að deilan um sjónvarps-
stöðvarnar snúist einkum um frelsi
fjölmiðlanna undan eigendum þeirra.
B A K S V I Ð
Reuters
Rússnesku kaupsýslumennirnir Gúsínskí og Berezovskí takast í hendur í veislu áður en þeir fóru í útlegð.
Vladímír Pútín Rússlandsforseti veifar til
áhorfenda á knattspyrnuleikvangi í Moskvu
þegar hann kom þangað til að fylgjast með
leik Spartak og Bayern München í meistara-
deild Evrópu á miðvikudaginn var.
Tali menn um
sjálfstæði
þurfa þeir
að vera
sjálfstæðir
Ríkisvaldið
vill fá yfirráð
yfir þeim
eignum sem
tilheyra því
Fjölmiðla-
jöfrarnir
knésettir
Höfundur er ritstjóri tímarits í
Sankti Pétursborg.