Morgunblaðið - 25.02.2001, Síða 18

LISTIR
18 SUNNUDAGUR 25. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Á
N HEFÐAR er listin eins og
hjörð án smala. Án nýjunga er
hún sem liðið lík“, er haft eftir
þeim mæta manni Winston
Churchill. Hefðin þjónar þeim
tilgangi að halda utan um hina
menningarlegu arfleifð um
leið og hún gengur í endurnýjun lífdaga með
þeim nýjungum sem samtíminn hefur upp á að
bjóða hverju sinni. Hvert tímabil fyrir sig hefur
þannig mótandi áhrif á hefðina því með sí-
breytilegri söguvitund, nýrri sögurýni og sjálfs-
vitund breytast þær áherslur sem lagðar eru til
grundvallar við rannsókn á fortíðinni og vísun
hennar til samtímans. Fortíðin verður því ekki
slitin úr samhengi við nú-
tíðina, sýn hennar og
smekk.
Hugtakið „hefð“ hefur
þó ekki krafist jafn mikillar
umræðu hér á landi og víða
annars staðar. Enda má færa rök fyrir því að
listhefð okkar sé ekki ýkja rótgróin nema ef til
vill á sviði bókmenntanna. Þær raddir heyrast
meira að segja sem grafa undan sjálfstrausti
okkar á því sviði með því að benda á að bók-
menntahefðin sé langt frá því að vera órofin og
marki því ekki eins stöðuga þróun og við viljum
vera láta. Íslendingar bjuggu heldur ekki við
þær aðstæður í gegnum aldirnar sem taldar eru
forsendur listrænnar sköpunar nema að tak-
mörkuðu leyti. Borgarmenning þekktist ekki,
þeir fáu sem leitað gátu æðstu menntunar
gerðu það erlendis, allar hefðbundnar liststofn-
anir vantaði, svo sem söfn, tónlistarhús, leikhús
og sýningarsali, allt fram á tuttugustu öld. Þó
benda megi á þjóðlega arfleifð á sviði bygging-
arlistar og tónlistar, þá er vart verjandi að segja
að hefð á þessum sviðum taki að mótast fyrr en
á tuttugustu öld. Það sama á við um myndlist,
en á því sviði er íslenskur menningararfur lið-
inna alda enn fátæklegri.
Þegar hilla tók undir aldamótin 1900 má
segja að Íslendingar taki fyrir alvöru að leita út
fyrir landsteinana að þjálfun og uppfræðslu í
listum og hefur sá straumur verið nokkuð sam-
felldur síðan. Samfara þeirri þróun lýkur í raun
hugmyndafræðilegri einangrun landsmanna að
mestu og erlendir meginstraumar taka að ber-
ast hingað um svipað leyti og örlar á þeim ann-
ars staðar. Þessi þróun setti mark sitt á alla
tuttugustu öldina og varð til þess að mynda
þann vísi að íslenskri listhefð sem til er í dag.
Þeir sem fyrstir brutust til listnáms á erlendri
grundu og reyndu að standa undir nafni sem
„fagmenn“ í skapandi skilningi voru því vissu-
lega merkir frumkvöðlar, ef litið er til þeirra að-
stæðna sem þeir bjuggu við. Hér heima beið
þeirra ekki einungis það hlutverk að sanna gildi
sitt sem einstaklingar heldur urðu þeir einnig
að sanna gildi listar sinnar í fátæku samfélagi
sem iðulega mat „raunverulega“ vinnu ofar öllu
og gaf lítið fyrir nytsemi hugmyndavinnu og af-
stæðara erfiðis á sviði lista. Hlutverk þeirra var
krefjandi fyrst um sinn en að sama skapi þakk-
látt þegar tímar liðu og samborgarar þeirra
gerðu sér grein fyrir menningarlegu vægi
starfa þeirra. Í samræmi við það nutu frum-
kvöðlarnir að lokum virðingar fyrir að færa Ís-
land inn í nútímann og gera það málsmetandi í
samfélagi þjóðanna, hvort sem þeir mörkuðu
sér starfssvið innan tónlistar, bókmennta,
myndlistar eða jafnvel byggingarlistar.
Ígrein sem hann nefnir „Whom Do WeWrite for? or The Hypothetical Book-shelf“ (Fyrir hvern skrifum við? Eða hinímyndaða bókahilla) fjallar ítalski rithöf-
undurinn Italo Calvino um tengsl samtíma-
bókmennta við hefðina eða það sem hann kýs að
tákngera í „bókahillunni“ – geymslustað bók-
menntanna. Hann lýsir því meðal annars hvern-
ig þær kröfur sem gerðar eru til samtíma-
bókmennta breytast stöðugt í takti við tímana
svo það sem afhjúpaði nýjan sannleika á
ákveðnu tímabili felur jafnvel einungis í sér
sögulegt gildi þegar frá líður. Þannig reynir
listin að þjóna samtíma sínum og þörfum hans
en óhjákvæmilegt er að ýmislegt sem lofað var í
hástert vegna vægis þess á ákveðnum tíma,
standist ekki fagurfræðilega eða hugmynda-
fræðilega mælikvarða þegar fram líða stundir
og söguleg vitund tekur breytingum.
Í myndlist kemur hefðin einna sterkast fram
í málverkum. Hægt er að rekja listasögu liðinna
alda með því að kanna ákveðna þætti í þróun
málverksins allt þar til aðrir miðlar taka í aukn-
um mæli að þróast samhliða því í byrjun tuttug-
ustu aldar. Málaralist er því sú listgrein sem á
einna ríkulegustu hefðina í þeim vestræna
menningarheimi sem við tilheyrum. En það
sama á við um myndlistina og bókmenntirnar
hvað hefðinni viðkemur, sjónarhornið breytist
með sögunni, svo hugmyndir Calvino má ef til
vill heimfæra upp á fleiri greinar lista en bók-
menntirnar. Það sem þó gerir alla umræðu um
myndlist mun flóknari er að þau verk sem njóta
viðurkenningar innan listhefðarinnar hafa tölu-
vert markaðsverðmæti. Öfugt við t.d. mestu
perlur bókmennta og tónlistar sem eðli málsins
samkvæmt eru fjöldaframleiddar (jafnvel á tón-
leikum) og allir geta notið gegn vægu gjaldi.
Umræða um myndlist lýtur því iðulega ólíkum
og flóknari lögmálum þar sem veraldlegir hags-
munir geta verið í húfi þegar verið er að „end-
urmeta“ verk í samræmi við hugsun og kröfur
nýrra tíma.
Í samfélagi af okkar stærðargráðu, sem þar
að auki á sér ekki ýkja langa listhefð, er ef til
vill nauðsynlegt að greina á milli innlendrar list-
hefðar og erlendrar til þess að umræðan verði á
raunhæfum nótum. Ljóst má vera að listamað-
ur, rithöfundur eða tónskáld sem hefur mikið
vægi á Íslandi og nýtur vinsælda og virðingar,
gegnir ekki endilega sama hlutverki á al-
þjóðavettvangi þar sem aðeins þeir sem sýna
afgerandi yfirburði komast á spjöld sögunnar.
Þannig getur t.d. málverk eftir íslenskan
frumkvöðul verið sögulegt samkvæmt okkar
listasögu og að sama skapi mikilvægur hlekkur
í íslenskri listhefð, þótt það hafi ekki haft neitt
nýtt fram að færa í alþjóðlegra samhengi eða ef
til vill aðeins verið í meðallagi sem fulltrúi til-
tekinnar hreyfingar eða tímabils. Hið sama má
segja um íslenskan rithöfund; eitt verka hans
getur verið framúrskarandi með tilliti til höf-
undarverks hans í heild þótt það marki engin
tímamót utan landsteinanna. Það heyrir því eðli
málsins samkvæmt til undantekninga að ís-
lenskum listamönnum takist að hafa mótandi
áhrif á umheiminn, þótt þeir eigi að sjálfsögðu
afar stóran þátt í því að móta innlenda hefð.
Það ber því að hlúa vel að því sem sprettur úr
íslensku umhverfi hvort sem það er gamalt eða
nýtt. Þó er vert að hafa í huga að íslenskri list er
enginn greiði gerður með upphafningu og
óraunhæfum væntingum. Slíkar tilhneigingar
verða einungis til þess að undirstrika þá stað-
reynd að við erum eyland, ekki bara í land-
fræðilegum skilningi, heldur stundum einnig í
andlegum skilningi. Jafnframt felst engin lítils-
virðing í því að endurmeta, í ljósi sögulegrar
fjarlægðar og betri yfirsýnar, þau verk sem
óyggjandi teljast til hefðar okkar. Því hefðinni
tilheyrir ýmislegt sem þjónar fyrst og fremst
þeim tilgangi að varðveita sögulegt samhengi
menningararfsins og vera vitnisburður um
ástand mannsandans hverju sinni. Listaverk
mótast ætíð í einhvers konar afstöðu til sjálfs-
myndar og menningarpólitísks samhengis síns
tíma. En þótt listrænt vægi verka standist ekki
alltaf tímans tönn þurfa þau ekki að glata gildi
sínu, í það minnsta með tilliti til samhengis hlut-
anna. Miklu nær væri að halda því fram að gildi
þeirra geti verið töluvert sem menningarlegrar
og sögulegrar heimildar um sannleika ákveðins
augnabliks, veikleika þess og styrk.
Íbók sinni „Ways of Seeing“ (Hvernig viðhorfum) fjallar breski myndlistarmað-urinn og rithöfundurinn John Berger umsamband málverksins við hefðina. Hann
heldur því fram að þau viðmið sem við notum
þegar við horfum á málverk og metum það séu
stöðugum breytingum háð. Hann er því sam-
mála Calvino um það að hugmyndir manna um
fegurð, sannleika og smekk breytist í tímans
rás og dregur inn í þá kenningu ótta okkar við
þá óvissu sem óhjákvæmilega felst í samtím-
anum. „Mannkynssagan felur ætíð í sér sam-
band á milli samtímans og fortíðarinnar,“ segir
Berger. „Af því leiðir að ótti okkar við samtím-
ann verður þess valdandi að við sveipum fortíð-
ina dulúð blekkingar. En það verður ekki lifað í
fortíðinni; hún er uppspretta ályktana sem við
drekkum í okkur til þess að geta aðhafst eitt-
hvað. Menningarleg blekking hvað fortíðina
snertir hefur tvöfaldan missi í för með sér.
Listaverk eru gerð ónauðsynlega fjarlæg. Og
fortíðin færir okkur þá færri ályktanir til að
glíma við.“
Þannig má leggja útfrá orðum jafn ólíkra
manna og hér hefur verið vitnað í, þeirra
Churchill, Calvino og Berger, og ímynda sér
hefðina sem það afl er heldur hjörð ærið mis-
litra sauða saman. Þeim mun lengra sem litið er
aftur í aldir, því skýrari verður afstaða nú-
tímans til þess hvað telst gott. Tíminn skilur
hismið frá kjarna hvers verks í því samhengi
sem það er skoðað og skilin verða stöðugt óljós-
ari eftir því sem nær dregur samtímanum.
Þrátt fyrir allt er það samt sem áður svo að án
endurskoðunar, nýrra strauma og tengingar við
samtímann verður hefðin svo sannarlega „sem
liðið lík“, enda hefur það sýnt sig að ólíklegustu
hugmyndir rata á endanum inn í hefðina og
gæða hana nýju lífi – og sumt af því sem átti
hvað greiðustu leiðina þangað sýnist tilþrifalítið
og jafnvel andlaust þegar fram líða stundir.
Hefðin; hjörð mislitra sauða?
Leikið með hefðina. Málverk eftir Mark Tansey
frá árinu 1981, málað í svart/hvítu til að gefa
því „trúverðugleika“ fréttaljósmyndar. Heiti
verkisins „The Innocent Eye Test“ (Viðbrögð
hins saklausa auga könnuð) vísar til hugmynda
um hinn fullkomna áhorfanda sem ekki hefur
orðið fyrir neinum utanaðkomandi áhrifum og
getur því tekið óháða afstöðu til listarinnar.
Kýrin virðir fyrir sér raunverulegt málverk eftir
Paulus Potter og til hliðar við það hangir þekkt
málverk eftir Monet af heystakki, sem einnig
gæti vakið áhuga hennar.
AF LISTUM
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
ÁSHILDUR Haraldsdóttir flautu-
leikari og Nína Margrét Grímsdóttir
píanóleikari halda tónleika í Nes-
kirkju í dag kl. 17. Þar verður leikin
svokölluð virtúós-tónlist fyrir flautu
og píanó. Efnisskráin er að sögn Ás-
hildar Haraldsdóttur léttklassísk, en
þar er að finna verk eftir Boehm,
Chaminade, Furstenau, Borne,
Bozza, Taffanel og Widor. Öll verkin
eiga það sameiginlegt að flokkast
undir virtúós-tónlist, sem krefst þess
að hljóðfæraleikararnir fari fram á
ystu nöf tæknilegrar getu sinnar.
Áshildur segir ekki algengt að
haldnir séu tónleikar sem byggjast al-
farið upp á flutningi virtúós-verka, al-
gengara sé að eitt slíkt verk sé t.d.
leikið í lok tónleikanna. Segist Áshild-
ur hafa farið að leggja drög að því að
halda tónleika af þessu tagi til að fá
dálitla tilbreytingu í efnisval í tón-
leikum fyrir flautu en hún hefur
sankað að sér nokkru af nótum af
ýmsu tagi. „Lítið var samið af verkum
fyrir flautu á rómantíska tímabilinu, á
nítjándu öldinni. Mikið er hins vegar
til af klassískum verkum, barokki og
tuttugustu aldar verkum. Flautan var
þó mikilvægt hljóðfæri innan stærri
hljómsveitarverka og á þessum tíma
var verið að finna upp nýja tegund af
flautu sem var tæknilega fullkomnari
en verið hafði og vann hún sér ekki
fastan sess fyrr en á tuttugustu öld.“
Þó var ein tegund flaututónlistar
mjög vinsæl, þ.e. fyrrgreind virtúós-
tónlist, sem gekk út á það sýna tækni-
kunnáttu flytjandans. „Hún byggist
upp á þemum og tilbrigðum við stef. Í
þessu formi sömdu mörg tónskáld
eins konar fantasíur um vinsælar óp-
erur, og þau verk voru síðan flutt
fyrir þá sem ekki höfðu efni á að sjá
sjálfar óperurnar,“ segir Áshildur en
á tónleikunum verða fluttar þrjár
slíkar fantasíur, byggðar á óperunum
Carmen eftir Bizet, Normu eftir Bell-
ini og Mignon eftir Thomas. „Tónlist-
inni má e.t.v. lýsa sem litlum sirkus-
hundi sem leikur listir sínar fyrir
áhorfendur. Óperufantasían við
Normu, sem er eftir Furstenau, heitir
t.d. Sjónhverfingin því hún er á tíma-
bili svo hröð að það minnir á sjón-
hverfingu. Þetta verða léttir tón-
leikar, enda verður ekki sagt um
tónlistina að hún sé þung. Þetta er
eins konar kampavínstónlist, svona
létt og bubblandi,“ bætir Áshildur við.
Þær Áshildur Haraldsdóttir og
Nína Margrét Grímsdóttir komu
fram saman í nóvember síðastliðnum
á styrktartónleikum Amnesty Int-
ernational og ákváðu í framhaldi af
því að spila saman á tónleikunum sem
nú eru haldnir. Nína Margrét segir
mjög gaman hafa verið fyrir sig að
kynnast þessari tónlist, og leika hana
með svo færum flautuleikara sem Ás-
hildur er. „Við munum halda sam-
starfinu áfram í mars, en þá verðum
við með tónleika auk Margrétar Stef-
ánsdóttur flautuleikara.“
Morgunblaðið/Golli
Áshildur Haraldsdóttir og Nína Margrét Grímsdóttir.
„Létt kampa-
vínstónlist“
KURAN kompaní-hópurinn
heldur tónleika í Kristskirkju
við Landakot í kvöld, sunnu-
dagskvöld, kl. 20.30. Kuran
kompaníð er skipað Szymon
Kuran fiðluleikara og Hafdísi
Bjarnadóttur rafgítarleikara.
Tónleikunum er ætlað að
vera slökun frá amstri hvers-
dagsins án þess að vera trúar-
legs eðlis, tónlistin er undir
áhrifum frá miðalda- og endur-
reisnartímanum og eru efnis-
tökin blönduð frumsömdum
verkum, spuna og lögum eftir
aðra. Ásamt Szymon og Hafdísi
leika þeir Grímur Helgason á
klarinett, Albert Óskarsson á
saxófón og söngkvartett er
skipaður þeim Ingiríði Olgeirs-
dóttur, Guðlaugu Kristjáns-
dóttur, Kristjáni Helgasyni og
Gesti Svavarssyni.
Kuran-
kompaníið
í Krists-
kirkju