Morgunblaðið - 18.03.2001, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 18. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ VAR ánægju-
legt að sjá, að viðbrögð
okkar Þórunnar Svein-
bjarnardóttur, alþingis-
manns, við Reykjavík-
urbréfi Morgunblaðsins
hinn 4. febrúar sl.
skyldu verða tilefni
frekari umfjöllunar
þess um mannréttindi
hinn 4. mars. En þrátt
fyrir ágæti þess kallar
bréfið aftur á viðbrögð
af minni hálfu, því ekki
verður hjá því komist að
leiðrétta mistúlkun
greinar minnar frá 18.
febrúar og koma á
framfæri upplýsingum,
sem höfundur Reykjavíkurbréfs hef-
ur sýnilega ekki haft undir höndum
um breytta afstöðu mannréttinda-
samtakanna Amnesty International
og Human Rights Watch til efnahags-
legra, félagslegra og menningarlegra
réttinda.
Höfundur Reykjavíkurbréfs segir,
að í máli okkar Þórunnar „virðist
koma fram sá skilningur að „allir“,
þ.m.t. stjórnvöld í öðrum vestrænum
ríkjum, séu sannfærðir um algildi
allra þeirra réttinda, sem hér eru til
umræðu, jafnt hinna klassísku, borg-
aralegu og stjórnmálalegu réttinda
og félagslegu og efnahagslegu rétt-
indanna“.
Mér er það hulin ráðgáta hvernig
höfundur hefur lesið slíkan skilning
úr grein minni. Því var hvergi haldið
fram, að „allir“ væru sannfærðir um
algildi mannréttinda, þvert á móti var
þar skýrt tekið fram, að menn hefðu
aldrei getað komið sér
saman um uppruna, eðli
og umfang mannrétt-
inda, hvort heldur væri
borgaralegra og stjórn-
málalegra réttinda eða
efnahagslegra, félags-
legra og menningar-
legra réttinda. Hinsveg-
ar hefði náðst „víðtæk
sátt“ um að sérhver ein-
staklingur hefði – í
krafti þess að vera
manneskja – viss sið-
ferðisleg réttindi og
finna mætti tilteknar
grundvallarreglur og
viðmiðanir í þeim efn-
um, sem við gætu átt í
sérhverju samfélagi.
Slík viðmiðun er til dæmis Mann-
réttindayfirlýsing Sameinuðu þjóð-
anna, sem svo hefur verið í hávegum
höfð og svo títt til vísað um heim allan,
að margir fræðimenn telja hana hafa
öðlast gildi þjóðréttarvenju sem öll-
um þjóðum beri að fylgja. Á grund-
velli hennar hafa síðan verið gerðir al-
þjóðasamningar um tiltekin réttindi,
sem teljast til réttarreglna þjóðarétt-
ar, eins og skýrt var í grein minni og
þau ríki sem hafa fullgilt þá hafa
skuldbundið sig til að framfylgja
þeim. Þess má geta, að hinn 31. maí
2000 (skv. lista frá UNESCO) höfðu
144 aðildarríki SÞ af 188 fullgilt
samninginn um borgaraleg og stjórn-
málaleg réttindi en aðeins 46 ríki full-
gilt viðauka hans, sem heimilar ein-
staklingum að kæra brot til
mannréttindanefndarinnar. Samn-
ingurinn um efnahagsleg, félagsleg
og menningarleg réttindi hafði verið
fullgiltur af 142 ríkjum, þar á meðal
öllum ríkjum Evrópu, sem aðild eiga
að SÞ nema Tyrklandi, Andorra og
Páfagarði. Bandaríkin hafa ekki full-
gilt samninginn.
Því var einnig haldið fram í grein
minni, að á þeim tíma, sem liðinn væri
frá því Vesturveldin og kommúnista-
ríkin deildu um rétthæð mannrétt-
inda á tímum Kalda stríðsins, hefði
öllum orðið ljóst, að þeirra allra væri
þörf og – að þau væru samtvinnuð og
hvert öðru háð. Hér var að sjálfsögðu
átt við leiðtoga ríkjanna sem deilt
höfðu; sjónarmið þeirra í þessum efn-
um hafa nálgast óðfluga frá því að
Sovétríkin liðuðust sundur enda þótt
þau falli ennþá ekki alveg saman. Þau
voru þó aldrei andstæðari en svo, að í
formálum beggja alþjóðasamning-
anna frá 1966 var lögð áhersla á sam-
tvinnun réttindanna; tekið er fram í
þeim báðum, að sú hugsjón, að menn
geti notið borgaralegs og stjórnmála-
legs frelsis, verið óttalausir og þurfi
ekki að líða skort, rætist því aðeins að
sköpuð verði skilyrði til þess að menn
fái notið allra þeirra réttinda sem
báðir samningarnir kveða á um.
Enda þótt menn hér á Íslandi
greini enn á um margt sem þessi mál
varðar er mér mjög til efs að margir
beri í reynd brigður á þörf réttind-
anna; þegar að er gáð má sjá, að deil-
urnar hér snúast fyrst og fremst um
praktísk atriði. Og ekki hvarflar að
mér – né hefur það komið fram í mín-
um skrifum, eins og höfundur
Reykjavíkurbréfs segir – að þeir, sem
ekki telji að gera eigi öllum réttindum
jafn hátt undir höfði eða binda þau í
stjórnarskrá, séu andvígir samhjálp
eða telji menntun óþarfa. Spurningin
er fyrst og fremst hvernig eigi að
nálgast vandamálin, hvort ganga
skuli út frá hugtakinu „réttindi“ eða
ölmusuhugsuninni.
Frumkvæði Alþjóðanefndar
lögfræðinga
Höfundur Reykjavíkurbréfs held-
ur því fram, að ég „gefi í skyn“ að
„eitthvert samkomulag sé á meðal
lögfræðinga um málið“, eins og þar
segir. Þessi fullyrðing höfundar er út í
hött. Hví skyldi ég gefa slíkt í skyn í
grein, sem skrifuð er í beinu fram-
haldi af margra vikna rökræðum og
ritsmíðum í íslenskum fjölmiðlum,
þar sem fram kom svo ekki varð um
villst, að a.m.k. íslenska lögfræðinga
greinir þar verulega á – og erlenda
vitaskuld einnig. Eina hugsanlega
skýringin á þessari ályktun höfund-
arins er, að hann dragi hana af frá-
sögn minni af fundum þjóðréttar-
fræðinganna í Limburg-háskólanum í
Maastricht í Hollandi 1986 og 1997.
Í greininni var þó ekki einu sinni
frá því sagt, sem ég upplýsi hér og nú,
að frumkvæðið að þeim fundum átti
Alþjóðanefnd lögfræðinga (The Int-
ernational Commission of Jurists,
ICJ). Rétt er að taka það fram til að
fyrirbyggja misskilning, að innan
hennar vébanda eru ekki allir heims-
ins lögfræðingar, heldur er hún
heimsþekkt samtök lögfræðinga, sem
áratugum saman hafa unnið afar
merkilegt starf á sviði mannréttinda.
Meðal markmiða þeirra er lagaleg
vernd og efling allra mannréttinda,
þar á meðal efnahagslegra, félags-
legra og menningarlegra réttinda.
Árið 1995 efndi Alþjóðanefnd lög-
fræðinga t.d. til ráðstefnu í Bangalore
á Indlandi þar sem rætt var um þessi
réttindi sérstaklega og hverju hlut-
verki lögfræðingar gætu og ættu að
gegna við eflingu þeirra. Þar var
minnt á langvarandi áhuga samtak-
anna á samtvinnun allra mannrétt-
inda, sem m.a. hefði lýst sér í yfirlýs-
ingum þar um í Delhi árið 1959,
Lagos árið 1961, Limburg-reglunum
1986, álitsgerð samtakanna fyrir
heimsráðstefnuna um félagslega þró-
un árið 1995, auk margra annarra
starfa þeirra í þágu mannréttinda. Í
Bangalore var samþykkt sérstök að-
gerðaáætlun um hvernig stuðlað
skyldi að eflingu efnahagslegra,
félagslegra og menningarlegra rétt-
inda, sem væru „óaðskiljanlegur hluti
hinnar alþjóðlegu mannréttindalög-
gjafar“, eins og þar sagði.
Stefnubreyting
Amnesty International
Höfundur Reykjavíkurbréfs vísar
til greinar Aryeh Neiers, fyrrum
framkvæmdastjóra Human Rights
Watch, í yfirlitsriti Oxford-útgáfunn-
ar um alþjóðastjórnmál, þar sem
hann segir, að röksemdir þeirra, sem
haldi fram jafngildi efnahagslegu og
félagslegu réttindanna og hinna
klassísku mannréttinda, hafi ekki
fengið hljómgrunn á Vesturlöndum
og engin af fremstu óháðu alþjóða-
samtökunum á sviði mannréttinda
hafi tekið upp baráttu fyrir efnahags-
legu og félagslegu réttindunum. Höf-
undur Reykjavíkurbréfs tekur fram
þessu til sönnunar, að hvorki Am-
nesty International né Human Rights
Watch sinni þessum réttindum. Þetta
er rétt svo langt sem það nær en sag-
an er ekki öll.
Í fyrsta lagi telst Alþjóðanefnd lög-
fræðinga til fremstu óháðu alþjóða-
samtaka á sviði mannréttinda og hún
hefur lengi haft baráttu fyrir þessum
réttindum á stefnuskrá sinni. Í öðru
lagi er mikið vatn runnið til sjávar síð-
an Neier skrifaði grein sína. Oxford-
bókin kom út árið 1993, sama ár og
mannréttindaráðstefna Sameinuðu
þjóðanna var haldin í Vínarborg en
segja má, að hún hafi valdið straum-
hvörfum með hinni sterku áherslu
sem í lokayfirlýsingunni var lögð á al-
gildi og samtvinnun allra mannrétt-
inda. Að Vínaryfirlýsingunni og að-
gerðaáætluninni sem fylgdi
(Programme of Action) stóðu 171 ríki.
Síðan hefur algildiskenningunni mjög
aukist fylgi.
Það kemur meðal annars fram í
inngangskafla ársskýrslu Amnesty
International árið 1998 þar sem ítar-
lega er fjallað um samtvinnun og al-
gildi mannréttinda undir fyrirsögn-
inni „Öll mannréttindi öllum til
handa“ (All human rights for all). Í
þessum athyglisverða inngangi er
m.a. fjallað um misvægið í baráttunni
fyrir mannréttindum; hversu miklu
meiri áhersla hafi verið lögð á borg-
aralegu og stjórnmálalegu réttindin
en hin efnahagslegu, félagslegu og
menningarlegu. Þar segir að Am-
nesty International hafi átt þátt í að
stuðla að þessu misvægi þar sem
verksvið samtakanna hafi fyrst og
fremst beinst að borgaralegum og
stjórnmálalegum réttindum.
Rétt er að minna á, að samtökin
Amnesty International voru stofnuð
árið 1961 gagngert í því skyni að
vinna að frelsun manna sem höfðu
verið fangelsaðir vegna skoðana sinna
og trúar, svonefndra samviskufanga
(prisoners of conscience). Starfsviðið
víkkaði fljótt með baráttu fyrir því að
menn væru ekki fangelsaðir án dóms
og laga og að allir sakaðir menn nytu
réttlátrar málsmeðferðar fyrir dómi;
síðan kom baráttan gegn pyntingum
og dauðarefsingu o.s.frv. Í áranna rás
hefur Amnesty International látið æ
fleiri þætti mannréttindabrota til sín
taka og fram kemur í ársskýrslunni
1998 að samtökin hafi nú enn breikk-
að umræðuna og hyggist í herferðum
sínum og fræðslustarfi efla allt „lit-
róf“ mannréttindanna, eins og þar
segir. Þessi þáttur starfseminnar sé
þó ennþá vanþróaður en ákvarðanir
alþjóðaþings samtakanna 1997 hafi
staðfest þörfina fyrir að kanna leiðir
til að auka vitund manna um öll
mannréttindi, leggja meiri áherslu á
efnahagslega og félagslega þætti í
skýrslum samtakanna og leggja
meira af mörkum til eflingar og
verndar efnahagslegra og félagslegra
réttinda.
Stefnubreyting
Human Rights Watch
Víkjum þá lítillega að Human
Rights Watch; samtökum sem stofn-
uð voru í Bandaríkjunum árið 1978
gagngert til þess að fylgjast með því
að framfylgt væri mannréttindakafla
Helsinkisáttmálans frá 1975, loka-
skjals ráðstefnunnar um öryggi og
samvinnu í Evrópu (þá skammstöfuð
RÖSE, nú ÖSE), sem í tóku þátt 33
Evrópuríki, Bandaríkin og Kanada.
Voru samtökin því einskonar systur-
samtök Helsinki-nefndanna í Austan-
tjaldsríkjunum. Í Helsinki-sáttmálan-
um var viðurkenndur réttur
einstaklingsins til þess að þekkja og
nýta réttindi sín og borgaranna til
þess að fylgjast með því hvernig
stjórnvöld virtu þessi réttindi. Það
notfærðu Helsinki-nefndirnar sér af
miklu hugrekki og með ótvíræðum
árangri.
Samtökin Human Rights Watch,
sem vinna víða um heim eins og Amn-
esty International og Alþjóðanefnd
lögfræðinga, lögðu vissulega til
skamms tíma mesta áherslu á borg-
araleg og stjórnmálaleg réttindi. Síð-
ustu árin hafa þau hinsvegar í vaxandi
mæli látið alheimsvæðingu viðskipta-
lífsins til sín taka vegna þeirra miklu
og margvíslegu brota á efnahagsleg-
um og félagslegum réttindum sem
henni hafa fylgt. Í fyrra var gerð
skýrsla á þeirra vegum um áætlun Al-
þjóðagjaldeyrissjóðsins fyrir Afríku-
ríkið Angólu þar sem mjög var komið
inn á þessi mál. Ennfremur um þátt
olíufyrirtækja í mannréttindabrotum
í Nígeríu og bandarískra fyrirtækja í
mannréttindabrotum á Indlandi. Þá
fjallar inngangskafli ársskýrslu sam-
takanna 2001 um þau vandamál, sem
heimsvæðingin hefur í för með sér á
sviði mannréttinda og hversu erfitt sé
að vinna gegn þeim með þeim ráðum
sem nú eru tiltæk. Hafa þau hvatt ein-
dregið til þess að fastar verði tekið á
þessum vanda.
Af því sem hér hefur verið rakið má
sjá, að þessi viðfangsefni hafa orðið æ
fleirum æ meira umhugsunar- og
áhyggjuefni á síðustu árum. Athygli
manna hefur í sívaxandi mæli beinst
að nauðsyn þess að tryggja efnahags-
leg, félagsleg og menningarleg rétt-
indi jafnt sem borgaraleg og stjórn-
málaleg réttindi. Annað mál er, að því
fer fjarri, að allir séu á eitt sáttir um
það hvernig að þeim skuli unnið,
hvaða leiðir skuli fara til að knýja
frekar á um að þessi réttindi verði virt
og í heiðri höfð. Þeirra leiða eru
fræðimenn að leita, en hverjar svo
sem niðurstöður þeirrar leitar verða,
er alveg ljóst, að eigi framkvæmd
mannréttinda, hvers eðlis sem þau
eru, eingöngu að vera undir stjórn-
málamönnum komin, munu þau seint
ná fram að ganga. Það sýnir reynslan
af baráttunni fyrir borgaralegum og
stjórnmálalegum réttindum.
ÁHERSLUBREYTINGAR
ALÞJÓÐLEGRA MANN-
RÉTTINDASAMTAKA
Margrét
Heinreksdóttir
Athygli manna hefur í
sívaxandi mæli beinst að
nauðsyn þess, segir
Margrét Heinreks-
dóttir, að tryggja efna-
hagsleg, félagsleg og
menningarleg réttindi
jafnt sem borgaraleg og
stjórnmálaleg réttindi.
Höfundur er lögfræðingur.
Leikmannaskóli
þjóðkirkjunnar
L
minnir á næstu námskeið á vorönn 2001
Pantaðu bækling!
Nánari upplýsingar eru veittar á
Biskupsstofu, Laugavegi 31,
150 Reykjavík, sími 535 1500,
bréfsími 551 3284.
Netfang: frd@kirkjan.is
Biblían og sálgreining.
Kennari: Sr. Yrsa Þórðardóttir.
Staður: Háskóli Íslands, aðalbygging stofa 5.
Tími: 4 miðvikudaga 18/4, 25/4, 2/5, 9/5 kl. 18-20
Draumar.
Kennari: Petrína Mjöll Jóhannesdóttir guðfræðingur.
Staður: Háskóli Íslands, aðalbygging stofa 5.
Tími: 4 miðvikudaga 18/4, 25/4, 2/5, 9/5 kl. 20-22
Í fótspor pílagríma.
Kennarar: Dr. Hjalti Hugason prófessor
og Ragnheiður Sverrisdóttir djákni.
Staður: Háskóli Íslands, aðalbygging stofa 5.
Tími: (2 skipti) fimmtudaginn 26/4 kl. 20-22
og sunnudaginn 29/4
Tómasarguðspjall.
Kennari: Dr. fil. Jón Ma. Ásgeirsson prófessor.
Staður: Háskóli Íslands, aðalbygging stofa 5.
Tími: 4 mánudaga 23/4, 30/4, 7/5, 14/5 kl. 18-20
List og trú.
Kennari: Sr. Kristján Valur Ingólfsson.
Staður: Háskóli Íslands, aðalbygging stofa 5.
Tími: 4 mánudaga 23/4, 30/4, 7/5, 14/5 kl. 20-22