Morgunblaðið - 07.04.2001, Side 38

38 LAUGARDAGUR 7. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Læknisfræði
Geðsjúkir þurfa enn að
þola fordóma
Ný tækni
Heyrnartækinu fleygt
eftir notkun
Sálfræði
Um átröskun, einkenni
og meðferð
Lífshættir
Meiri fita en
minni þyngd?HEILSA
Ég hef áhyggjur af því að vinkona mín sé haldin
einhvers konar átröskun, kannski búlimíu. Hver
er orsök þessa sjúkdóms og get ég gert eitthvað til
að hjálpa henni?
SVAR Það er eðlilegt að vinir og ætt-ingjar séu áhyggjufullir ef þeir
telja sig sjá einkenni um átröskun hjá ein-
hverjum sér nákomnum, enda getur hér verið
um alvarlegan sjúkdóm að ræða.
Meginafbrigði átraskana eru tvö, lotu-
græðgi (bulimia) og lystarstol (anorexia). Talið
er að allt að 90% þeirra sem fá einkenni þessa
sjúkdóms séu unglingsstúlkur eða ungar kon-
ur. Á Vesturlöndum má ætla að um 1% stúlkna
veikist af lystarstoli og a.m.k. helmingi fleiri
fái einkenni lotugræðgi. Hjá hluta þessa hóps
koma einkenni beggja sjúkdómanna fyrir.
Helstu einkenni lotugræðgi eru tíð átköst þar
sem stúlkan innbyrðir mjög mikinn mat eða
sætindi, borðar mun meira en þarf til að seðja
hungur, beinlínis treður sig út. Eftir slíkt kast
finnur hún óstöðvandi þörf fyrir að losa sig við
það sem innbyrt hefur verið og er það gjarnan
gert með því að framkalla uppköst, stundum
með (mis)notkun hægðalyfja eða með ofur-
áherslu á brennslu með mikilli hreyfingu.
Þessu fylgir líka andleg vanlíðan: stúlkan upp-
lifir stjórnleysi, skömm vegna þessara mat-
arvenja og hneigist því til að dylja þær öðrum,
vill helst borða ein. Lágt sjálfsmat og
þunglyndiseinkenni eru fylgifiskar lotugræðgi.
Þá er ekki óalgengt að þessar stúlkur upplifi
stjórnleysi á sumum öðrum sviðum, t.d. hvað
varðar áfengis- og lyfjaneyslu. Holdafar
stúlkna sem þjást af lotugræðgi getur sveiflast
nokkuð til, en er að jafnaði nokkuð eðlilegt,
gagnstætt því sem gerist hjá þeim sem þjást af
lystarstoli.
Orsakir átraskana eru lítt þekktar. Vís-
indamenn eru ekki á eitt sáttir um það hvort
truflanir á hormónastarfsemi eða ójafnvægi í
boðefnabúskap líkamans valdi hér einhverju,
eða hvort slíkar truflanir komi einungis fram
sem afleiðing átröskunar. Sumir telja að or-
saka megi leita í uppeldisháttum eða sam-
skiptum í fjölskyldum. Þannig virðist sem
stúlkur sem alast upp við stífar kröfur um að
standa sig og líta vel út þrói fremur með sér
þessi einkenni og að þau séu algengari hjá
þeim sem stunda sýningarstörf, ballett og fim-
leika en öðrum. Einstaklingar með átröskun
verða mjög uppteknir af mataræði og líkams-
þyngd, þannig að tala má um þráhyggju. Lotu-
græðgi fylgir gjarnan svipað hringferli og
þekkt er hjá alkóhólistum. Spenna og vanlíðan
leiðir til átkasts. Í kjölfar þess finnur ein-
staklingurinn fyrir mikilli sektarkennd og fær
óstöðvandi löngun til að létta á spennunni með
því að losa sig við það sem hann hefur innbyrt.
Sú spennulosun friðar hann um skamma hríð,
en svo hleðst vanlíðan og spenna upp að nýju
og ferlið er komið í hring.
Ástæða er til að taka vísbendingar um lotu-
græðgi alvarlega. Miklu varðar að hægt sé að
fá viðkomandi til að leita sér faglegrar að-
stoðar, a.m.k. til að kanna hvers eðlis vandinn
er og, ef um átröskun er að ræða, að leita sér
bata. Fyrir utan mikla andlega vanlíðan veldur
sjúkdómurinn álagi á ýmis líffæri og getur
valdið heilsutjóni. Þannig valda þeir sem mis-
nota lyf til að auðvelda uppsölur eða losun
hægða miklu álagi á hjartað auk þess sem út-
skolun mikilvægra snefilefna á sér einnig stað.
Þá geta tíð uppköst valdið því að magasýrur
eyða glerungi af tönnum.
Algengt er að einstaklingar með persónuleg
eða geðræn vandamál séu hikandi við að leita
sér aðstoðar og mikilvægt að íhlutun vina og
ættingja geti verið til þess að auðvelda þeim
það. Vandanum fylgir skömm og lækkað
sjálfsmat og kvíði veldur því að þeir eiga bágt
með að trúa að utanaðkomandi afskipti geti
verið hjálpleg. Um leið þrá þeir breytingar og
vonast eftir betra lífi. Því þarf að ræða málið af
einlægni og með virðingu, án hneykslunar og
án þess að dæma, en ganga út frá eigin áhyggj-
um af velferð viðkomandi. Hér gildir oft að síg-
andi lukka er best, fara þarf varlega en halda
þó sínu striki og reyna að fá viðkomandi til að
trúa því að fyrsta skrefið til að leita sér hjálpar
eða athuga málið þarf ekki að fela í sér neina
hættu en getur orðið upphaf að nýju og inni-
haldsríkara lífi.
Lyf gegn þunglyndi eða kvíðastillandi lyf
hafa auðveldað sumum að ná tökum á vanda-
málinu. Jafnframt má gera ráð fyrir nauðsyn
samtalsmeðferðar þar sem áhersla er lögð á að
hjálpa sjúklingnum að glíma við stjórnleysi sitt
og ráða betur við þær hugsanir sem knýja
hann til átkastanna og þeirrar keðjuverkunar
sem fylgir í kjölfarið.
Hverjar eru orsakir átröskunar?
eftir Áskel Örn Kárason
Því þarf að ræða málið af
einlægni og með virðingu,
án hneykslunar og án þess
að dæma, en ganga út frá
eigin áhyggjum af velferð
viðkomandi.
Höfundur er sálfræðingur.
Lesendur Morg-
unblaðsins geta
komið spurn-
ingum varðandi
sálfræði-, félags-
leg og vinnutengd
málefni til sérfræðinga á veg-
um persona.is. Senda skal
tölvupóst á persona-
@persona.is og verður svarið
jafnframt birt á vefsetri
persona.is
ER fram líða stundir kann að verða mögulegt að borða
fituríkan mat en grennast samt – ef tækni sem virkar á
mýs í rannsóknarstofu virkar einnig á fólk. Vísindamenn
við Baylor-læknaháskólann í Houston í Bandaríkjunum
komust að því, að ef virkni ensíms er nefnist acetyl-CoA
carboxylase 2, eða ACC2, er heft í músum geta þær borð-
að mun meira af mat en aðrar mýs og samt verið 10– 15%
léttari.
„Ef þetta virkar á fólk eins og þetta virkar á mýsnar þá
myndi ég vilja þetta sjálfur,“ sagði Salih J. Wakil, deild-
arstjóri í lífefnafræði og sameindalíffræði við Baylor.
Hann er aðalhöfundur rannsóknar sem greint er frá í
tímaritinu Science 30. mars. „Þetta væri virkilega gott
fyrir [þá sem hreyfa sig lítið]. Þeir gætu setið í sófanum,
borðað og samt lést.“
Vísindamennirnir einangruðu genið sem framleiðir
ACC2 og ræktuðu síðan mýs sem í var hvorugt eintakið af
geninu. Var músunum leyft að borða eins mikið og þeim
sýndist eins lengi og þeim sýndist. Samanburðarhópur
venjulegra músa var fóðraður með sama hætti.
Jafnvel þótt mýsnar, sem voru án gensins, borðuðu um
40% meira en mýsnar í samanburðarhópnum grenntust
mýsnar, sem genið vantaði í, að sögn Wakils. „Mýsnar eru
mjög heilbrigðar og virðast hreyfa sig alveg jafnmikið og
samanburðarmýsnar. Þær virðast duglegar að eignast
litlar mýs.“
Vísindamennirnir eru nú að gera tilraunir með efna-
sambönd sem hægt væri að nota í pillu til að hefta losun
ACC2. Slík pilla yrði fyrst prófuð á músum og síðar á
stærri dýrum, til dæmis öpum, segir Wakil. Gangi allt vel
ætti að vera hægt að prófa pilluna á mönnum eftir um
fimm ár.
Rannsóknarmiðstöðvar hvarvetna í Bandaríkjunum
eru að leita að töfraformúlu sem getur heft útbreiðslu
offitufaraldursins í landinu. Sjúkdómavarnamiðstöðin
bandaríska telur að 61% Bandaríkjamanna þjáist af offitu
eða séu umtalsvert of þungir. Í fyrri rannsóknum hafa
fundist gen sem hafa áhrif á matarlyst og prótín sem
koma í veg fyrir fitusöfnun.
Tveir óháðir sérfræðingar fóru yfir Baylor-rannsóknina
fyrir tímaritið Science og komust að þeirri niðurstöðu að
hefting á virkni ACC2 kunni að vera möguleg leið til að
hanna nýja meðferð við offitu.
Wakil sagði að rannsókn á músunum, sem genið vantaði
í hafi sýnt að hefting á virkni ACC2 valdi því að frumur,
einkum í vöðvum og hjarta, brenni fitu hratt. Fitan sem
safnist upp sé um það bil helmingurinn af því sem safn-
aðist upp í samanburðarmúsunum, jafnvel þótt mýsnar
sem genið vantaði í hafi borðað 20% til 40% meira af fitu.
Wakil greindi frá því að sótt hafi verið um einkaleyfi
varðandi ACC2-genið, og að hann myndi hafa fjárhags-
legan hagnað af því að leyfið verði notað til að framleiða
offitulyf. Rannsóknin var fjármögnuð að hluta af Abbott-
lyfjafyrirtækinu. Einnig var hún kostuð af bandarísku
heilbrigðismálastofnuninn (NIH) og Clayton-vísinda-
rannsóknarstofnuninni.
Borða
meira en
léttast samt
Reuters
Á lúxusfæði í þágu vísindanna.
Washington. AP.
TENGLAR
..................................................................................
Tímaritið Science: http://intl.sciencemag.org/
MARGIR telja að golf sé hin
fullkomna afslöppunaríþrótt.
En ef golfarar hita ekki nógu
vel upp er hætt við að þeir verði
fyrir meiðslum, að því er ást-
ralskir vísindamenn segja.
Um það bil annar hver kylf-
ingur hefur leikinn án þess að
hita nokkuð upp áður, og innan
við þrír af hundraði gera þær
upphitunaræfingar sem þörf er
á, að því er dr. Andrea J. Fradk-
in og samstarfsfólk hennar
greina frá í British Journal of
Sports Medicine.
Fylgst var með 1.040 golfleik-
urum á þrem stöðum, í einka-
klúbbi, almennum klúbbi og á
æfingasvæði, frá því þeir komu
á staðinn og þar til þeir slógu
fyrstu kúluna. Þótt 54% þeirra
gerðu einhverskonar upphit-
unaræfingar áður en þeir hófu
leikinn gerði enginn þeirra þol-
æfingar og aðeins 12% gerðu
teygjuæfingar.
Flestir sem gerðu upphit-
unaræfingar létu nægja að taka
nokkrar sveiflur áður en þeir
slógu upphafshögg. Er það nið-
urstaða vísindamannanna að flest-
ir kylfingar hiti ekki nógu vel upp
áður en þeir hefji leikinn, og eigi
því fremur á hættu að verða fyrir
meiðslum.
Fradkin sagði að best væri fyrir
áhugagolfara að hita upp í tíu til
fimmtán mínútur áður en þeir
hefji leikinn. Þar eð þetta sé ekki
alltaf mögulegt kvaðst Fradkin
vera að gera tilraunir með æfing-
ar sem golfleikarar geti gert
heima hjá sér áður en þeir fari á
völlinn og síðan gert skemmri æf-
ingar á vellinum ef þeir hafi ekki
tíma til að gera allar upphitunar-
æfingarnar
Golfarar ættu
að hita upp
Reuters
Atvinnumaður á ferð.
New York. Reuters.
TENGLAR
.....................................................
British Journal of Sports Medicine:
http://bjsm.bmjjournals.com