Morgunblaðið - 07.04.2001, Blaðsíða 78

FÓLK Í FRÉTTUM
78 LAUGARDAGUR 7. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
HLJÓMPLATA Buena VistaSocial Club, sem selst hefurí milljónum eintaka, fór sig-
urför um heiminn og skaut söngv-
urunum Omöru Portuondo og Ibra-
him Ferrer og píanóleikaranum
Ruben Gonzalez upp á stjörnuhim-
ininn.
Enginn er spámaður í sínu föður-
landi, segir einhvers staðar og það
var ekki fyrr en Wim Wenders gerði
heimildamyndina um Buena Vista
Social Club árið 1999, sem almenn-
ingur á Kúbu tók við sér.
Sagan af því hvernig þessir öldnu
spilamenn úr gömlu klúbbunum risu
úr gleymskunnar dái og fátæktar-
basli og fóru að sveifla heimsbyggð-
inni í takt við tónlist sína og andagift,
fylltu stærstu tónleikasali eins og
Carnegie Hall í New York og sópuðu
til sín verðlaunum, er ævintýri lík-
ust. Ry Cooder, sem vann við gerð
hljómplötu þeirra, hefur ranglega
verið eignað, að hafa fundið þessa
gömlu tónlistarmenn á strætum Ha-
vana. Það ber að þakka hinum
áhrifamikla kúbanska tónlistar-
manni og útsetjara, Juan de Marcos
Gonzalez, hljómsveitarstjóra Afro
Cuban All Stars.
Það sem vekur þó hvað mesta eft-
irtekt, er að Ferrer, Portuondo og
Gonzalez hafa öll orðið átrúnaðargoð
þrátt fyrir æskudýrkun nútímans.
Þar átti góð tímasetning sinn þátt.
Eins og Juan de Marcos segir:
„Kúba hefur mikið aðdráttarafl,
bæði sökum þeirrar staðreyndar að
við erum kommúnískt land, en ég
veit, að það sem helst laðar að er tón-
listin okkar.“ Hann setti sér það
markmið að tryggja að hinn kúb-
anski tónlistararfur sem hljómaði
síðast fyrir 40 árum, dæi ekki út.
En hefur upphefðin og peninga-
flóðið breytt þeim, jafn elskuleg og
þau virtust vera í kvikmyndinni?
Svarið, eins og þú hefur eflaust getið
þér til, er nei, þau eru jafneinlæg og
áður og hafa ekki spillst, eins og
vestrænum stjörnum hættir til.
Hin kúbverska Piaf
Ég sit í kaffihúsi í Havana og bíð
eftir Omöru Portuondo, hinni sjö-
tugu söngkonu hljómsveitarinnar
Buena Vista Social Club. Omara er
kúbönsk útgáfa af Edith Piaf og á
sviðinu heillar hún unga sem aldna
með þokkafullri mjaðmasveiflu.
Hún býr enn í íbúðinni við Mal-
econ (sjávarsíðuna), sem henni var
úthlutað af ríkinu fyrir 30 árum. Líf
hennar hefur ekki tekið miklum
breytingum. Hún hefur verið þekkt
söng- og leikkona í landi sínu í rúm-
lega 40 ár og syngur enn af og til í
Tropicana-klúbbnum, þar sem hún
kom fyrst fram 15 ára gömul, sem
dansari. Hún hefur sungið með
mörgum hljómsveitum m.a. Las
D’Aida, með systur sinni Haydee
(þær komu einu sinni fram með Nat
King Cole), hún söng í byltingunni
fyrir verkafólkið á sykurekrunum og
hún hefur sungið ein. Hún er gyðja
og allir hérna kalla hana Omara.
„Ég vildi ekki láta þig labba upp á
12. hæð í íbúðina mína – lyftan er
alltaf í lamasessi,“ segir hún á okkar
fyrsta fundi. Hún er klædd sam-
kvæmt venju, með höfuðklút og í víð-
um blómakjól og maður finnur fyrir
eirðarlausri orku. Hún er vingjarn-
leg en lokuð, heillandi blanda af
gamansemi, tign og hæversku. Nick
Gold, framkvæmdastjóri World
Circuit, útgáfufyrirtækis hljómsveit-
arinnar, segir að hún sé ,,hræðileg
daðurdrós“.
Æska hennar gaf ekki von um
mikil fyrirheit; hún er ein þriggja
systkina, dóttir hástéttarkonu af
spænsk-kúbönskum uppruna, faðir
hennar var blökkumaður. Á þessum
árum urðu foreldrar mínir að halda
sambandi sínu leyndu. Fjölskylda
móður minnar sleit öllu sambandi við
hana og ég reiddist þegar skólafélag-
ar mínir bentu á að ég var öðruvísi á
litinn en móðir mín,“ segir hún og
brún augun skjóta gneistum. „Þegar
faðir minn slasaðist hætti hann að
vinna og þá var þröngt í búi, en ég
bjó við mikið ástríki, söng og hlátur.
Ég lærði marga af söngum mínum af
pabba. Móðir mín dó árið 1951 og
hann lifði í 30 ár eftir það, en neitaði
að kvænast aftur.“ Hann sagði: „Það
jafnast engin kona á við móður þína.“
Omara er tilfinningarík söngkona.
Uppáhaldsatriði flestra úr kvik-
myndinni (m.a. Wenders) er þegar
Ibrahim Ferrer þurrkar tár af kinn
Omara um leið og þau hneigja sig.
„Hún er frábær leikkona en þegar
hún syngur skynjar maður djúpar og
sterkar tilfinningar hennar,“ segir
Gold.
Hún gekk í hjónaband fyrir 37 ár-
um, það stóð stutt, en hún eignaðist
soninn Ariel. Hún hefur ekki gifst
aftur. „Mér fannst erfitt að skilja son
minn eftir, þegar ég fór í burtu
vegna vinnu, en núna er hann um-
boðsmaður minn og við getum verið
saman,“ segir hún himinlifandi.
Daginn eftir hittumst við á Hótel
Nacional, hún er ennþá eirðarlaus,
sendir skipanir í allar áttir, til þjón-
anna og bílstjórans síns, sem hristir
höfuðið og segir: „Það getur enginn
skipað henni fyrir.“ Ég skoða úr-
klippubókina hennar, það er sama
hverju hún klæðist, hún er alltaf jafn
glæsileg. Omara snýr sér að mér
kæruleysisleg. „Hlutir og eignir
skipta mig ekki máli, heldur það að
gefa öðrum hlutdeild í tónlist okkar.“
Hún bítur í stóra samloku, horfir á
mig. „Ég vildi að ég væri jafnmjó og
þú. Ef þig langar að vita hvað hefur
breyst hjá mér, þá er það þetta: Ég
hef meiri peninga milli handanna en
áður og læt því meira eftir mér. Og
ég hef fitnað,“ segir hún og stynur
þungan. „Mér finnst gaman að koma
fram og auðvitað finnst okkur við
yngjast upp við það.En við erum
ekki eins og hinar stjörnurnar, við
erum ekki með neina stæla.“
Söngvari og skóburstari
Líf Ibrahims Ferrers hefur tekið
miklum stakkaskiptum. Með ein-
lægni sinni og viðkvæmnislegri
röddinni hefur hann eignast gríðar-
stóran aðdáandahóp. Hann gerir
áheyrendum sínum til geðs, gefur
meira að segja upp heimilisfang sitt,
ef hann er beðinn um það.
Hann hefur sungið með hljóm-
sveitum frá 1945, unnið með Benny
Moré og í 35 ár söng hann með
hljómsveitinni Los Bocucos á Kúbu.
Hann söng aðalrödd, en var aldrei
eini söngvarinn. „Ég var svartsýnn
og þreyttur, mér fannst ég vanmet-
inn,“ segir hann um síðustu árin, áð-
ur en hann settist í helgan stein árið
1994. Til að drýgja eftirlaunin vann
hann m.a. sem skóburstari. Árið
1996 fann Juan de Marcos Gonzalez
hann, eftir mikla leit og þeir tóku
upp hina hægu „boleros“, sem Fer-
rer hafði alltaf langað til að syngja.
„Það sem helst hefur breyst hjá mér
er að hafa frelsi til að syngja það sem
mig langar til og njóta viðurkenn-
ingar,“ segir hann. Ferrer var í byrj-
un svo hlédrægur á tónleikum Buena
Vista að það varð að ýta honum út úr
felustað hans bak við bongótromm-
urnar og fram á sviðið. Nú situr hann
fremst og syngur eins og ekkert sé.
Við sitjum í framherberginu í nýju
fjögra herbergja íbúðinni hans, sem
hann keypti fyrir ágóðann af Buena
Vista-ævintýrinu. Þar skreyta vegg-
ina allar gull- og platínuplöturnar
sem þeim hafa hlotnast. Hann og
seinni kona hans, Cachin, hress og
lífsglöð kona, eiga samtals níu upp-
komin börn úr fyrri hjónaböndum.
Þau hittust fyrir 28 árum, þegar
Ibrahim var orðinn ekkill. Börnin
eru öll flutt að heiman nema barna-
barnið Keltman, sem þau ættleiddu.
Ferrer tekur öllu af stóískri ró, en
fer ekki í tónleikaferðir nema Cachin
sé með. Hann er feimnari en maður
gæti haldið eftir kvikmyndinni að
dæma, og dálítið utan við sig. Hann
er sérvitur og vanafastur, hann skil-
ur aldrei við sig derhúfuna, eða
lukkugripinn úr fílabeininu, sem
hann erfði eftir móður sína. Þessa
þráhyggju má ef til vill rekja til þess
að hann missti föður sinn aðeins níu
ára að aldri og svo móður sína þegar
hann var 12 ára. Hann varð að hætta
í skóla og fara að vinna fyrir sér sem
götusali.
Ferrer er veikur fyrir fötum og fer
í hverja glæsiskyrtuna á fætur ann-
arri fyrir ljósmyndarann. Hann er
hrifinn af keðjum og hringum og
búningar hans verða skrautlegri eft-
ir því sem velgengni eykst. Hann er
myndarlegur maður, andlitsdrætt-
irnir blandaðir svörtum, spænskum
og kínverskum dráttum. Hann þakk-
ar almættinu fyrir velgengnina og
segir: „Ég er hinn sami og áður:
Ibrahim Ferrer. Fólk breytist bara
vegna þess að það vill breytast,“ seg-
ir hann og með alvörusvip.
Næsta morgun þegar við hittumst
aftur, lifnar Ferrer við þegar hann
sér Portoundo. Það fer ekki fram hjá
neinum að hún dáir hann. „Við höf-
um verið vinir í mörg, mörg ár,“ seg-
ir hún. Ibrahim segir henni af
áhyggjum sínum og ég heyri hana
skamma hann fyrir að hafa borgað
einhverjum tónlistarmönnum, sem
spiluðu með honum á tónlistarhátíð
200 dollara fyrir viðvikið. „Það var
búið að borga þeim þá þegar. Hvers
vegna í ósköpunum varst þú að
þessu? Hann setur upp aulasvip:
„Ég vorkenndi þeim.“
Ferrer segir mér frá því, að þegar
hann var lítill strákur, hafi hann ekki
hugsað um annað en steppdans og
Fred Astaire. Hann dýrkar Sinatra
og hann er stórhrifinn af því að vera
kallaður hinn kúbanski Nat King
Cole. Eina skiptið sem hann fór til
útlanda var með Los Bocucos þegar
þeir heimsóttu Sovétríkin árið 1962.
Þau Omara eru sammála um, að
þeim, sem listamönnum, sé lífsnauð-
syn að dvelja í föðurlandinu. Hann
játar það að ferðalögin og stöðugt
álag geti verið þreytandi. „Þegar ég
byrjaði var ég óður í að tala en það er
slítandi því ég er spurður spurninga
sem ekki er hægt að svara.“ Hann á
við spurningar um stjórnmál, pen-
inga, eða aðallega um það hversu
flókið það er að komast af. Það má
vera að hann sé blíður og barnsleg-
ur, en hann er vitur, hugsandi mað-
ur, sem eins og Omara, man tímana
tvenna, en þau barma sér ekki.
Ferrer á erfitt með að muna nöfn
hinna frægu, sem sungið hafa með
þeim á sviði eða utan þess (Macy
Gray, Gloria Estefan, Ruben Bla-
des). Ferrer hugsar stíft. „Ó, ég man
þó eftir bandaríska kvikmyndaleik-
aranum, hvað heitir hann aftur?“
„Bruce Willis,“ segir eiginkonan.
„Við horfum á myndbönd með hon-
um, ég dái hann,“ segir Ferrer og
brosir breitt.
Ekkert eftir nema músíkin
Ferrer langar til að kíkja inn hjá
aldavini sínum, Ruben Gonzalez, pí-
anóleikaranum sem þegar er orðinn
goðsögn, og Ry Cooder segir að sé
sambland af Theloniousi Monk og
Felix the Cat. Daginn áður, þegar ég
fór til hans, veitti hann mér varla at-
hygli. Minnið er lélegt og eftirtektin
breytist dag frá degi.
Hann og seinni eiginkona hans,
Eneida, fluttu í einbýlishús frá sjötta
áratugnum, í hinu snyrtilega Playa-
hverfi í Havana fyrir ári. Þótt verið
væri að vinna í húsinu, veitti hann
engum athygli nema litlu barna-
barnabarni sínu og hinum mjög svo
unga básúnuleikara í Buena Vista,
Jesus Aguaje Ramos, sem er e.k. til-
sjónarmaður píanóleikarans. Gonza-
lez grúfði sig yfir blað með lagatitl-
um og síðan fór hann að litlu píanói í
bakgarðinum. Velgengnin hefur gert
honum það kleift að eiga nú tvö lang-
þráð píanó.
Aguaje, sem æfir með Gonzalez
daglega, sagði: „Hann er einn af
heimsins bestu spunamönnum, hann
er maestro.“ Niður barst inn frá göt-
unni, Gonzalez sló töfrandi hljóma,
spilaði af fingrum fram og hvarf svo
aftur til lagsins af því áreynslulausa
næmi sem honum einum er lagið – og
hvergi heyrðust merki um gigtina
hans. Minni hans hvað tónlist varðar
er fullkomið. Daginn eftir, þegar
Gonzalez sér Ferrer, birtir yfir hon-
um og hann verður ofsaglaður.
„Hvernig gengur?“ spyr hann. Fer-
rer syngur með honum og þeir verða
ungir aftur. Gonzalez hlær stöðugt –
hann hefur alltaf verið brandara-
karlinn í hópnum. „Þú hefur fitnað,“
segir hann við Cachin, sem skellir
upp úr. „Við skulum gæta að okkur.
Við erum á leiðinni upp,“ segir hann
við Ferrer og hermir eftir flugvél.
„Við gætum hrapað,“ og hann hlær
illkvitnislega. Félagarnir tveir stilla
sér upp fyrir myndatökur.
– „Hversu lengi hafið þið þekkst,“
spyr ég. „Í 35 ár,“ segir Ferrer. „Líf
tónlistarmannsins er erfitt,“ segir
Aguaje, „ferðalög, æfingar, ferðalög,
æfingar.“ „...konur og fleiri konur,“
bætir Eneida inn í og ranghvolfir
augunum. Aguaje rifjar upp þegar
hann hitti Gonzalez fyrir 25 árum.
„Hann var kallaður El Bonitillo
(hinn fagri). Konur voru vitlausar í
hann.“ Ég spyr Eneidu hve mörg
börn og barnabörn þau eigi, hún
byrjar að telja, hættir svo og veifar
hendinni í uppgjöf. Aguaje segir mér
að Gonzalez hafi búið til „mörg
börn“.
Ungur eyðsluseggur
Ef til vill er það vegna þess hve
miklu yngri Aguaje er að hann veitir
sér meira en þeir eldri. Hann á nýjan
bíl og hefur gaman af að eyða pen-
ingum. „Ég hef unnið eins og þræll á
daginn til þess að geta spilað tónlist-
ina mína á kvöldin og ég hætti aldrei
að spila.“
Eftir þessa fjögurra daga heim-
sókn hjá Buena Vista Social Club,
stendur ein minning upp úr; þegar
Omara kvaddi okkur. ,,Þú ert eins og
drottning,“ segir ljósmyndarinn,
fullur aðdáunar. ,,Finnst þér það?“
segir Omara, um leið og hún sest
virðulega inn í gamla Lödu.
Bylting kúbversku
öldunganna
Þau voru auralitlir og óþekktir ellilífeyrisþegar, en núna eru þau
þekkt um allan heim. Maria Alvarez heimsótti meðlimi Buena
Vista Social Club, en meðalaldur hljómsveitarinnar er 75 ár.
Lífsglaðir listamenn: Ruben Gonzales, Omara Portuondo og Ibrahim Ferrer.
Tónlistarhópurinn Buena Vista Social Club heldur tvenna tónleika hérlendis
Þýð: Ingveldur Róbertsdótt ir