Morgunblaðið - 08.04.2001, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 8. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í
ÍRAK eru enn ekki neinir Írakar heldur
hópar einstaklinga sem hafa enga föð-
urlandsást til að bera. Þess í stað eru
þeir uppfullir af trúarkreddum og öðr-
um löstum og ekkert tengir þá innbyrð-
is.“ Þessi orð mælti Faysal I, þáverandi kon-
ungur Íraks, árið 1932 þegar um tíu ár voru liðin
frá stofnun þess ríkis. Pólitísk óeining hefur ein-
kennt Írak frá því það var stofnað árið 1921.
Faysal var greinilega að tala í óeiginlegri merk-
ingu um að Írakar væru ekki til. En nú er svo
komið að orð Faysals eru orðin bókstafleg. Þjóð-
in sem byggir þetta land, en landsvæði þess
(Mesópótamía) eru gjarnan nefnd vagga sið-
menningar, er að hruni komin. Ástandið er
skelfilegt, sérstaklega meðal barna og aldraðra.
Varlegar áætlanir Sameinuðu þjóðanna benda
til þess að yfir milljón manns hafi látið lífið sök-
um viðskiptabannsins sem var sett á Írak 1991.
Nú er ungbarnadauði í Írak einna mestur í
heiminum og meira en fjórðungur af öllum börn-
um þar lifir undir sultarmörkum. Þessi átak-
anlega staða er afleiðing þess að á síðustu tutt-
ugu árum hafa Írakar þurft að þola hina
óvenjulegu, pólitísku grimmd og stórmennsku-
brjálæði Saddams Husseins og einnig strangar,
efnahagslegar þvinganir síðan 1991. En það sem
gerir þessa sorglegu stöðu enn grimmilegri er
að þeir, sem viðskiptabanninu var beint að, hafa
fremur styrkst af því en hitt. Staða Saddams
Husseins og fjölskyldu hans hefur sjaldan eða
aldrei verið sterkari en einmitt nú og þau græða
á tá og fingri á kostnað hins almenna borgara.
Viðskiptabannið á Írak hefur ekki náð tilætl-
uðum árangri. Þessi stefna er gjaldþrota. Ein-
ungis þráhyggja Bandaríkjanna og Breta veldur
því að hún er enn við lýði. Spurningin er því
hvort upplýstari þjóðir eins og Íslendingar geti
sýnt áræði og sæmandi mannúð og beitt sér fyr-
ir afnámi viðskiptabannsins. Við getum lítið gert
til að breyta Saddam Hussein. En við getum
sýnt samúð með þjóðinni sem er soltin, veik og
sundurbarin. Röksemdir fyrir afnámi bannsins
verða enn skýrari þegar saga Íraks á tuttugustu
öldinni er skoðuð.
Breskar efnahagsforsendur
Írak var stofnsett árið 1921. Það er frekar
kaldhæðnislegt að eitt ríkjanna, sem beita sér
einna mest í dag fyrir eyðileggingu þess, Bret-
land, bar ábyrgð á stofnun þess. Eftir að fyrri
heimsstyrjöldinni lauk, skiptu Bretar upp Mið-
austurlöndum í náinni samvinnu við Frakka.
Það svæði sem við þekkjum nú sem Írak féll í
skaut Breta. Á árunum 1921–1932 lögðu Bretar
sig töluvert fram og eyddu til þess umtalsverðri
orku og fjármunum að skapa nútíma stofnanir í
þessu nýja ríki.
Það voru fyrst og fremst hagkvæmnis- og
efnahagslegar forsendur, sem ollu því að Bretar
ákváðu að draga landamæri utan um ákveðið
svæði og nefna það Írak. Fyrir þann tíma var
Írak ekki pólitískt hugtak meðal araba heldur
landfræðilegt. Írak, en það merkir bakki eða
straumur, var fyrst og fremst tilvísun til
núverandi suðurhluta Íraks (svæðisins á milli
Baghdad og Basra). Þetta nýja ríki sem Bretar
stofnsettu og kölluðu Írak var byggt fólki sem
talaði fjöldamörg tungumál svo sem arabísku,
kúrdísku, persnesku og tyrknesku, og tilheyrði
ólíkum trúardeildum. Arabískir sjíitar mynduðu
(og mynda enn) meirihluta og súnní-múslímar
(bæði arabar og Kúrdar) voru einnig fjölmennur
hópur. Þá var fjöldi fjölbreytilegra, kristinna
safnaða (um 3%) og gyðingar mynduðu um 2%
þjóðarinnar. Þjóðin var semsé eins og flókin
mósaíkmynd. Þó að allir þessir hópar hefðu búið
á svipuðum slóðum áttu þeir ekki mikla reynslu í
pólitískri og efnahagslegri samvinnu. Áður
höfðu Tyrkir stjórnað þessu svæði en þeir
skiptu landinu í þrjár stjórnunareiningar sem
höfðu lítil samskipti hver við aðra sökum um-
hverfis- og menningarlega þátta. En Bretar
ákváðu, aðallega fyrir tilstuðlan hinnar merku
konu Gertrude Bell, að það væri þægilegast og
hagkvæmast að hafa eina stjórnunareiningu á
þessu svæði því það tryggði best öryggi Ind-
lands, sem Bretum var mjög umhugað um. En
hver ætti að stýra þessu landi? Hér komu Bret-
ar með mjög frumlega lausn. Í stað þess að velja
einhvern frá Írak og þá sérstaklega frá sjííta-
meirihlutahópnum ákváðu þeir að leita utan
landsteina Íraks. Fyrir valinu varð Faysal, sem
fyrr hefur verið nefndur, hashimíti, sem var son-
ur Sharifs Husseins, sem Bretar höfðu lofað en
síðan svikið um konungdæmi að loknu stríðinu.
Faysal (sem var leikinn af Alec Guiness í stór-
myndinni Arabíu-Lárens), var fluttur inn í þetta
nýja land og krýndur konungur. Bretar sáu til
þess að það voru fyrst og fremst súnní-múslimar
frá Baghdad sem færu með stjórn landsins á
kostnað annarra hópa í landinu. Meirihluti þjóð-
arinnar leit þess vegna strax í byrjun tortryggn-
um augum til ríkisstjórnarinnar. Og ríkisstjórn-
in fann að hún átti litla samleið með þjóðinni.
Lítil breyting hefur átt sér stað í þessum efnum.
Fram til dagsins í dag hefur því vantraust ein-
kennt samskipti borgaranna við æðstu stjórn
landsins.
Óstöðug og ofbeldisfull stjórnmál
Fyrstu tíu ár Íraks einkenndust af hægfara
uppbyggingu landsins. Írakar voru neyddir til
að samþykkja mjög óhagstæðan samning við
Breta um olíuframleiðslu í landinu. Árið 1932 yf-
irgáfu Bretar að mestu Írak og Írakar fengu
formlegt sjálfstæði. Þetta sjálfstæði var þó tak-
markað því Bretar sáu enn um framleiðslu
olíunnar og fengu stóran hluta hagnaðarins. En
eftir að Bretar yfirgáfu Írak komu hinir við-
kvæmu brestir í þjóðinni í ljós. Margir hópar,
svo sem Assyríumenn (sem eru kristnir) og
Kúrdar, gerðu uppreisn og vildu stofna sjálf-
stæð ríki. Við þessa óeiningu í landinu lék herinn
mikilvægt hlutverk við að koma reglu á í land-
inu. Síðan 1933 hefur það þess vegna verið her-
inn sem hefur verið mikilvægasta stofnun lands-
ins og ekki hikað við að skipta sér af
stjórnmálum. Þessi staðreynd hefur leitt til þess
að stjórnmál í Írak hafa verið óstöðug og ofbeld-
isfull. Stjórnmálamenn hafa álitið að markmið
stjórnmálastarfsins væri að auka fjárhagslega
velferð eigin fjölskyldu. Þegar Saddam Hussein
komst endanlega til valda 1979 varð lítil breyt-
ing þar á. Hann vildi tryggja sess sinn með því
að kæfa alla stjórnarandstöðu og tryggja ein-
ingu í landinu með því að stýra því með járn-
hendi. Einnig vildi hann auka eigin tekjur með
því að auka olíuframleiðslu í landinu. Þannig
gerði hann tilkall til olíulinda í Íran og svo síðar í
Kúveit á mjög afgerandi hátt eins og frægt er.
Eftir að Persaflóastríðinu lauk hafa Sameinuðu
þjóðirnar viljað refsa fyrir þetta athæfi með því
að halda uppi mjög ströngu viðskiptabanni. En
eftir tæpan áratug er sannarlega kominn tími til
að spyrja hvort við höfum gengið til góðs götuna
fram eftir veg. Staðreyndirnar eru skýrar. Írak
er að brenna meðan Saddam og hans menn spila
á fiðlu. Og þjóðir Vesturlanda taka undir þetta
fiðluspil með því að halda uppi banninu. Staðan
er einnig flókin vegna þess að mörg ríki græða á
því að halda Írak niðri. Það eru fyrst og fremst
olíuframleiðsluríkin við Persaflóa sem hafa stór-
aukið hagnað sinn vegna þess að framleiðsla
Íraka hefur verið takmörkuð. Íranir eru mjög
ánægðir með stöðu mála enda stafar þeim nú
ekki ógn frá Írak. Sömuleiðis sjá Ísraelar, sem
enn eru minnugir árása Scud-eldflauganna frá
Írak á tímum Persaflóastríðsins, mikinn hag í
því að bægja þessari hættu frá og þeir telja að
öryggi þeirra sé best borgið ef Írak er veikburða
ríki. Og Tyrkir eru ánægðir með Saddam því
þeir eiga sameiginlegan óvin, sem er sjálfstæð-
isbarátta Kúrda. Á meðan Saddam situr við
stjórnvölinn er frekar ólíklegt að Kúrdum í
norðurhluta Íraks geti vaxið svo fiskur um
hrygg að þeir megni að fylgja eftir kröfum sín-
um um sjálfstætt ríki. Auk þess græða fjölmarg-
ir áhrifamiklir Tyrkir á svartamarkaðsbraski og
smygli yfir landamæri Íraks, ekki síst með olíu.
Þó að margir almennir borgarar, ekki síst í
arabaríkjum eins og Egyptalandi og Jórdaníu,
sýni mikla samúð með ástandi fólks í Írak, er
ekki enn nægjanlegur, pólitískur vilji í Miðaust-
urlöndum til að breyta ástandi mála. Nauðsyn-
legt er að afnema viðskiptabannið til að koma í
veg fyrir frekari mannskaða meðal saklausra
borgara Íraks.
Staða Saddams hefur styrkst
Staða Saddams innan Íraks er sterkari en
hún var fyrir 10 árum. Viðskiptabannið hefur
sogið allan lífskraft úr íbúum landsins. Þar af
leiðandi er engin pólitísk starfsemi sem gæti
veitt Írökum aðra pólitíska sýn. Bandaríkja-
menn hafa eytt töluverðum fjármunum í að
byggja upp stjórnarandstöðu meðal Íraka sem
eru búsettir erlendis. Því eru það ansi margir
hópar sem telja sig vera helsta stjórnarand-
stöðuaflið við Hussein nú. En þessi stjórnarand-
staða á það eitt sameiginlegt að vilja bola Sadd-
am Hussein frá en er ekki með sameiginlega
framtíðarsýn og einkennist af innbyrðis tor-
tryggni. Vissulega má skella skuldinni á leiðtoga
þessa ríkis og þá fyrst og fremst á Saddam
Hussein. En ábyrgðin liggur einnig hjá stjórn-
völdum Vesturlanda, ekki síst hjá Bretum og
Bandaríkjamönnum sem hafa haldið uppi við-
skiptabanninu fyrir Sameinuðu þjóðirnar. Hægt
er að benda á að efnahagsþvinganir hafi komið
einhverju til leiðar í öðrum löndum svo sem í
Júgóslavíu og Suður-Afríku en sá samanburður
er ekki gildur. Félagslegar, pólitískar og efna-
hagslegar forsendur eru með allt öðrum hætti
og eðli þvingananna sömuleiðis. Til dæmis var
meirihluti íbúa Suður-Afríku fylgjandi við-
skiptabanni á sitt eigið land. Þó að fátækt hafi
verið mikil, og sé enn, í Suður-Afríku komst hún
varla í hálfkvisti við örvæntinguna sem nú ríkir í
Írak. Hafa ber einnig í huga að viðskiptabannið
var sett á Írak eftir að þjóðin hafði lifað langt og
blóðugt stríð við Íran (1980–1988) og annað stutt
og eyðileggjandi, ekki síst umhverfislega,
Persaflóastríðið (1990–91).
Almenningur að þrotum kominn
Almenningur í Írak hefur því þurft að þola
óeðlilegt ástand í tvo áratugi og er þess vegna að
þrotum kominn. Það er vissulega rétt að Sadd-
am Hussein er ekki maður sem hefur velferð
borgara sinna að markmiði. Hann er fyrst og
fremst að hugsa um sjálfan sig. Venjulegar
mælistikur eiga ekki við hann. Ef komið væri á
eðlilegum samskiptum við Írak og viðskipta-
banninu aflétt myndi Saddam Hussein vissulega
græða. Saddam græðir í hvaða stöðu sem er.
Spurningin á ekki vera hvort hann græðir eður
ei. Heldur er spurningin hvort hinn almenni
borgari geti loksins fengið aðgang að nægjan-
legum mat og lyfjum. Afnám viðskiptabannsins
myndi fela í sér að hinn almenni borgari í Írak
eignaðist loksins einhverja von um betri tíð eftir
20 ára þrautagöngu. Þetta svæði sem var vagga
siðmenningarinnar er nú eins og opin gröf. Í
stað þess að einblína á Saddam Hussein ætti
stefna Vesturlanda gagnvart Írak að miðast að
því að ráða bót á ófremdarástandinu og þeim
hörmungum, sem eiga sér stað í landinu.
Reuters
Styttur og myndir af Saddam Hussein blasa við hvert sem litið er og þá að sjálfsögðu á Saddam-flugvellinum í Bagdad.
Reuters
Sari Sattar, fjögurra ára íraskur drengur í fangi móður sínnar.
Hann þjáist af krabbameini en það virðist óeðlilega algengt í
landinu, einkum í suðurhluta þess. Telja sumir, að það megi
rekja til skerts úrans í byssukúlum, sem notaðar voru í Persa-
flóastríðinu.
Saddam Hussein, forseti Íraks, og fjölskylda hans græða á tá
og fingri á eymdinni í landinu, segir Magnús Þ. Bernharðs-
son, og mun vafalaust gera það áfram verði viðskiptabanninu
aflétt. Mestu skiptir hins vegar, að með afnámi þess myndi
íraskur almenningur eygja nýja von um mannsæmandi líf.
SADDAM GRÆÐIR Á TÁ OG FINGRI Í ÍRAK
FRÁ VÖGGU
SIÐMENNINGAR
TIL GRAFAR
Dr. Magnús Þ. Bernharðsson er aðstoðar-
prófessor í Miðausturlandafræðum við
Hofstra-háskólann í New York.