Morgunblaðið - 08.04.2001, Síða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 8. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
megnað að móta Kyoto-
bókunina sem eingöngu
skuldbindur iðnríki til
að draga úr losun í sínu
landi án tillits til þess
hvort ráðstafanir til
þess draga jafnframt úr
heildarlosun heimsins
eða ekki. Þessi skortur
á hnattrænni sýn til
vandamáls sem allir eru
sammála um að sé
hnattrænt í eðli sínu er
alvarlegasti ágalli bók-
unarinnar og undirrót
margra þeirra erfið-
leika á framkvæmd
hennar sem í ljós hafa
komið. Hann er Íslandi sérstaklega
óhagstæður.
Áhrif af vinnslu og notkun
áls á losun gróðurhúsa-
lofttegunda
Allri vinnslu á áli fylgir losun
gróðurhúsalofttegunda, en mismik-
il, aðallega eftir því hvort rafmagn-
ið til hennar er framleitt með því
að brenna eldsneyti eða ekki. Að
því verður vikið rétt strax. Sum
notkun áls hefur lítil sem engin
áhrif á losun gróðurhúsaloftteg-
unda. Til dæmis skiptir það ekki
máli í því sambandi hvort ál eða
önnur efni eru höfð í burðarvirki
mannvirkja, glugga- og dyrakarma,
þakklæðningar o.s.frv. eftir að
mannvirkin eru einu sinni komin í
gagnið, eða hvort rafmagnsleiðslur
eru úr áli eða kopar eftir að leiðsl-
urnar hafa verið lagðar. En vegna
þess að eðlisþyngd áls er aðeins
30% af eðlisþyngd kopars og 35%
af eðlisþyngd járns skiptir það um-
talsverðu máli hvort ál eða þessir
málmar eru notaðir í farartæki.
Þau verða léttari ef álið er notað og
þar með þarf minna eldsneyti til að
knýja þau áfram, sem aftur leiðir
til minni losunar gróðurhúsaloft-
tegunda frá þessum farartækjum.
Fyrir nokkrum áratugum var ál
sáralítið notað í bílaframleiðslu. Nú
er notkun þess þar í stað þyngri
málma orðin umtalsverð og fer ört
vaxandi. Reiknað hefur verið að
hvert kg af áli sem notað er í stað
þyngri málma í venjulegan fólksbíl
spari andrúmsloftinu 20 kg af
koltvísýringi yfir endingartíma bíls-
ins. Notkun áls í járnbrautarvagna
hefur sams konar áhrif. Í flugvélum
leikur ál enn þá stærra hlutverk
því að um 80% af þyngd tómrar
farþegaþotu eru ál og álblöndur og
þær eru um og yfir 90% af efninu í
bol hennar og vængjum. Sjálfsagt
gætu þessar þotur flogið þótt þær
væru smíðaðar úr þyngri efnum en
eldsneytisnotkun þeirra yrði þá
snöggtum meiri – og þar með losun
þeirra á koltvísýringi.
Um 30% af því hrááli sem fram-
leitt er í heiminum er notað í sam-
göngutæki; bíla, járnbrautarvagna,
skip og flugvélar. Notkunin í skip-
um er þó fremur lítil. Ef við reikn-
um með áðurnefndum 20 kg sem
meðalsparnaði í losun gróðurhúsa-
lofttegunda frá farartækjum yfir-
leitt fyrir hvert kg af áli sem í þau
er notað samsvarar það 6 kg sparn-
aði á hvert kg af hrááli (0,3 x 20).
Þá er sparnaðurinn fremur van-
metinn en hitt vegna þess að í flug-
samgöngum er hann miklu meiri en
20 kg.
Í töflunni er losun gróðurhúsa-
lofttegunda frá álvinnslu við mis-
munandi framleiðsluaðferðir raf-
magnsins til vinnslunnar borin
saman við ofangreindan sparnað í
losun vegna notkunar álsins í sam-
göngutækjum.
Núllkostur í vinnslu
og notkun á áli
Við mat á áhrifum af marghátt-
uðum athöfnum mannsins á um-
hverfið er mikið gert af því að bera
áhrifin sem fylgja tiltekinni athöfn
saman við áhrifin af svonefndum
núllkosti, sem svo er nefndur, þ.e.
áhrifin af því að framkvæma at-
höfnina alls ekki. Núllkostur í
vinnslu og notkun á áli er að sjálf-
sögðu sá að hætta alveg að fram-
leiða ál og þar með einnig að hætta
að nota það. Væri andrúmsloft
jarðar betur sett hvað varðar gróð-
urhúsalofttegundir ef sá kostur
væri tekinn?
Núllkostinum fylgdi að sjálf-
sögðu að losun gróðurhúsaloftteg-
Inngangur
Í nóvembermánuði
sl. stóð í Haag í Hol-
landi um tveggja
vikna skeið 6. fundur
aðildarríkja að Lofts-
lagssáttmála Samein-
uðu þjóðanna. Til-
gangur hans var að
þoka áfram um-
ræðum um hvernig
skyldi framkvæma
svonefnda Kyoto-
bókun við sáttmálann
frá desember 1997 og
helst komast að nið-
urstöðu um það. Það
tókst ekki. Ekki fékkst heldur nið-
urstaða um hið svonefnda „íslenska
ákvæði“ sem fulltrúar Íslands hafa
reynt að fá í gegn undanfarin ár, að
öðru leyti en því að það fékkst af-
greitt með jákvæðum hætti úr vís-
inda- og tækninefnd loftslagsráð-
stefnunnar til fundar aðildarríkj-
anna, þar sem það bíður pólitískrar
ákvörðunar. Það var mikilvægur
áfangi. Þetta ákvæði snertir mjög
álvinnslu á Íslandi sem ýmis teikn
eru á lofti um að vaxi mjög á fyrstu
áratugum þessarar nýbyrjuðu ald-
ar. Hér er ætlunin að ræða sam-
hengi álvinnslu á Íslandi og Kyoto-
bókunarinnar. Bent er á alvarlegan
ágalla á bókuninni í núverandi
mynd. Ágalla sem kemur Íslandi
sérstaklega illa.
Kyoto-bókunin
Meginatriði Kyoto-bókunarinnar
felast í skuldbindingum iðnríkjanna
til að draga úr losun gróðurhúsa-
lofttegunda í löndum hvers þeirra
um sig um ákveðna hundraðshluta-
tölu frá 1990 til 2008–2012. Þróun-
arlöndin taka hins vegar engar
slíkar skuldbindingar á sig. En
gróðurhúsalofttegundir nefnast
nokkrar lofttegundir í andrúmsloft-
inu sem tálma útgeislun frá jörðu
og geta þannig leitt til hærra hita-
stigs á jörðinni. Mikilvægastur
þeirra er koltvísýringur, CO2.
Áhrifin af uppsöfnun gróður-
húsalofttegunda í andrúmsloftinu
eru nákvæmlega hin sömu um allan
heim í hvaða landi sem losun þeirra
fer fram. Það er heildarlosun
heimsins ein sem skiptir máli fyrir
þessi áhrif. Það er óumdeild stað-
reynd. En af einhverjum ástæðum
hefur sú óumdeilda staðreynd ekki
Ísland er langsamleg-
asta ríkasta land ver-
aldar að efnahagslegri
vatnsorku, segir Jakob
Björnsson, reiknað á
hvern íbúa.
Jakob Björnsson
ÁLVINNSLA Á
ÍSLANDI OG
KYOTO-BÓKUNIN
Nýbýlavegi 12,
sími 554 4433
Vor- og sumarvörunar komnar
Jakkar frá kr. 3.900
Buxur frá kr. 1.690
Pils frá kr. 1.900
Mikið úrval af kjólum
E
r hægt að hugsa sér
nöturlegri lífstíð-
ardóm en fánýta og
vonlausa vinnu?
Starf sem ekki
snertir neinn nema þann sem
sinnir því, varðar á engan hátt
hið stærra samhengi mannlífs-
ins? Til svona starfs hafði
Sísyfos verið dæmdur. Í grein-
inni Goðsögnin um Sísyfos rifjaði
alsírsk-franski heimspekingurinn
Albert Camus upp grísku söguna
um þennan konung sem guðirnir
höfðu dæmt til að verja ævinni í
að velta stóru grjóti upp fjalls-
hlíð til þess eins að horfa á það
velta niður aftur, fara niður á
eftir því og byrja á ný að velta
því upp hlíðina og svo framvegis
og svo framvegis það sem eftir
var lífsins.
Í lok grein-
arinnar komst
Camus að
þeirri nið-
urstöðu að
Sísyfos hlyti
að vera ham-
ingjusamur
maður. Hvernig má það vera?
Það skiptir í rauninni ekki máli
fyrir hvað Sísyfos var refsað.
(Hann hafði stolið leyndarmálum
guðanna). Eins og Camus benti
á, hlutskipti Sísyfosar „er það
gjald sem greiða verður fyrir
jarðneskar ástríður“.
Camus hefur jafnan verið tal-
inn meðal svonefndra existens-
íalista, eða tilvistarspekinga.
Segja má að kjarninn í tilvist-
arspekinni – að minnsta kosti
eins og Camus túlkaði hana – sé
fáránleiki tilverunnar og sú skoð-
un að lífið hafi engan tilgang í
sjálfu sér og maður neyðist til
þess að glæða það sjálfur til-
gangi.
Þannig segir Camus um
Sísyfos að hann sé „hin fáránlega
hetja“, og fáránleikinn í hetju-
skap hans hlýtur að vera fólginn
í fánýtinu og því fyrirframgefna
markleysi sem einkennir starf
hans – að velta grjóti upp á fjall
vitandi að það rúllar strax niður
aftur og að hann verður að byrja
sama verkið á ný.
Það verður ekki séð að þetta
manngrey nái nokkurn tíma
neinu sem kalla mætti raunveru-
legan árangur. Og þannig er ein-
mitt mannlífið, virðist Camus
vera að segja. Þetta er þó alls
ekki kjarninn í grein hans um
Sísyfos. Meginatriðið er miklu
fremur sú spurning hvort Sísyfos
– bæði sjálfur og sem tákn fyrir
hlutskipti mannsins – geti orðið
hamingjusamur. Er hægt að
finna hamingjuna þegar maður
er fastur í þessu fánýta starfi?
Eins og fyr segir var svar Cam-
usar við þessari spurningu já-
kvætt, og það er kannski einmitt
þess vegna sem greinin hans um
goðsögnina heldur áfram að vera
heillandi þótt hún hafi verið
skrifuð fyrir rúmlega hálfri öld
og í allt öðru heimsástandi en nú
er. Samt er hugmyndin um
fáránleika lífsins alls ekki fram-
andi núna. Þvert á móti hefur
henni kannski vaxið fiskur um
hrygg. Það er hægt að bregðast
við fáránleika tilverunnar með
tvennum hætti. Það er hægt að
hæðast að þessari fáránlegu til-
veru (sem er kannski algengustu
viðbrögðin) eða það er hægt að
taka hana alvarlega. Sísyfos tek-
ur hana alvarlega.
Forsenda þess að Sísyfos hlýt-
ur að vera hamingjusamur er að
hann bregst ekki við fáránleika
hlutskiptis síns með háði. Háð
leiðir ekki til hamingju. En
fáránleikinn og hamingjan eru af
sama meiði. Ekki svo að skilja að
hamingjan spretti af fáránleik-
anum eða öfugt. Camus á fremur
við, að líta megi á fáránleikann
sem einhverskonar vísbendingu
um hamingju. Þar sem fáránleik-
ann er að finna þar er hamingj-
una að líkindum einnig að finna.
Camus segir: „Hinn fáránlegi
maður segir já, og upp frá því er
viðleitni hans endalaus.“ Hvað
felur þetta í sér? Að það er í við-
leitninni sjálfri sem maður kem-
ur til sjálfs sín, en ekki í ein-
hverju æðra markmiði
viðleitninnar.
Með þessu tekur fáránlegi
maðurinn örlög sín frá guðunum.
(Var þetta kannski leyndarmálið
sem Sísyfos stal?) Það er að
segja, hann hættir að rembast
við að finna eitthvað sem raun-
verulega skiptir máli burtséð frá
hans eigin lífsskoðun. „Þegar
hinn fáránlegi maður hugleiðir
kvöl sína þaggar hann niður í öll-
um átrúnaðargoðunum.“ Hann
snýr sér að grjótinu – sem hon-
um finnst vera flott – og mjakar
því af stað.
Goðsögnin um Sísyfos á hljóm-
grunn nú á dögum, sem sjá má
og heyra á því hvernig áhugi
fólks á pólitík og hinu stærra
samhengi virðist fara minnkandi.
Menn kjósa að setja öxlina í sitt
grjót, eins og Sísyfos, og eru
önnum kafnir við að ýta.
En það hefur orðið ein grund-
vallarbreyting á. Camus leit á
hlutskipti Sísyfosar sem harm-
rænt – eða sorglegt. En engu að
síður hamingjuríkt, þegar nánar
var að gáð. Það er, Camus sá
sorgina ekki sem beina andstæðu
hamingjuríks lífs. Harmur
Sísyfosar er sprottinn af því að
hann er sér meðvitandi um hlut-
skipti sitt (Hann fattar það þeg-
ar honum gefst færi til hugleið-
inga á leiðinni niður að sækja
grjótið).
En það er einmitt þessi sorg-
legi þáttur sem virðist vera horf-
inn úr lífi Sísyfosa nútímans. Í
umfjöllun bandarísks rithöfundar
um lífsviðhorf ungs fólks þar í
landi nýlega kom fram að þetta
fólk er svo upptekið við að þræla
upp sínu grjóti að það má ekki
vera að því að lesa dagblöðin eða
spá í hin stærri málefni.
Maður hlýtur þó að ímynda
sér þetta fólk hamingjusamt. Það
bregst ekki við fáránleika tilver-
unnar með háði. Það tekur lífið
alvarlega. En sú tilfinning sem
Camus hafði fyrir því að þessari
hamingju fylgdi einhver sorgleg-
ur missir virðist ekki hvarfla að
krökkunum í Bandaríkjunum.
Haft er eftir prófessor við
Princeton-háskóla að þetta sé
slæm þróun. Það væri betra ef
krökkunum yrði kennt að „á
vissan hátt er lífið táradalur“.
En þessi prófessor þarf senni-
lega ekki að örvænta. Um leið og
maður fer í fyrsta sinn niður aft-
ur að sækja grjótið kemur tára-
dalurinn í ljós.
Hamingja
í grjóti
„Hvert atóm í þessu grjóti, hver einasta
steinflaga þessa náttfyllta fjalls, er í
sjálfri sér heill heimur. Maður hlýtur að
ímynda sér Sísyfos hamingjusaman.“
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
kristjan@-
yorku.ca
Albert Camus: Goðsögnin um Sísyfos.