Morgunblaðið - 22.04.2001, Blaðsíða 18

ALÞJÓÐADAGUR bókarinnar, 23.
apríl, er haldinn hátíðlegur víða um
heim að frumkvæði UNESCO,
Menningarstofnunar Sameinuðu
þjóðanna. Matthías Johannessen
skáld hefur samið Ávarp Dags bók-
arinnar 2001 að beiðni Bókasam-
bands Íslands, sem sá um skipu-
lagningu dagskrárinnar í tilefni
dagsins, og fer það hér á eftir.
1.
Það hefur verið sagt að sköpunar-
verkið sjálft sé mesta bók sem sam-
in hafi verið og ekkert verk beri höf-
undi sínum jafnfagurt vitni. Mér er
nær að halda að Jónas hafi litið svo
á og afstaða hans til höfundarins
hafi ekki sízt mótazt af því. Margir
hafa reynt að lesa þessa bók, bæði
hann og aðrir, og tekizt misjafnlega,
enda er hún ráðgáta og því meiri
ráðgáta sem við skoðum hana betur.
Þessi bók verður ekki lesin niður í
kjölinn. Þetta á við um fáar bækur,
við lesum þær, kynnumst höfund-
unum nokkurn veginn til hlítar og
sjáum í hendi okkar að sumar bæk-
ur eru betri en aðrar, sumar eru
einhvers konar hvítur galdur sem
gaman er að kynnast, en þó einkum
fróðlegt, aðrar eru eins og hver ann-
ar svartur galdur og bera höfundum
sínum harla ófagurt vitni. Við reyn-
um að gleyma þessum skruddum
sem fyrst, um hinar hugsum við,
sumar lengi, en svo koma nýjar
bækur eins og farfuglar og vitja
þeirra stranda þar sem við erum að
reyna að horfa yfir hafið, við tökum
þeim fegins hugar eins og sandló-
unni í Skerjafirði á vorin, hún gleð-
ur okkur um stund, hverfur svo aft-
ur eins og lóan. Og enn bíðum við
nýrra bóka, nýrra höfunda, já nýrra
hugsana. Og helzt þeirra umbúða
sem hæfa svo mikilvægum gestum.
Við lifum í heldur vanþroskuðu um-
hverfi, að minnsta kosti þegar kem-
ur að verðmætum, raunverulegum
verðmætum, eins og mikilli skáld-
list. Þar hjökkum við í tízku og
vondum smekk og förum því oft og
einatt á mis við sumt af því bezta
sem skrifað er nú um stundir. Það
treðst undir. Ullin er ekki í geit-
arhúsinu, hefur okkur verið sagt!
En merkir það eitthvað, í raun? Það
er fullt af fólki að rækta garðinn
sinn, að vísu – og hlú að arfanum!
Og þá væntanlega vegna þess það
þekkir hann ekki frá öðrum jurtum.
Það er sem sagt í góðri trú. Bækur
eru eins og garðurinn okkar, það
þarf að rækta hann. Það þarf að
venja fólk við góðar bækur sem eru
miklar af list sinni, en ekki endilega
boðskap eins og nú er krafizt. List
skáldverks er boðskapur þess. Bæk-
ur þurfa á góðu ræktunarfólki að
halda. Það getur varla verið neitt
metnaðarmál útgefenda eða ann-
arra að skírskota viðstöðulaust til
þeirra sem geta ekki gert neinn
greinarmun á vondum bókum og
góðum. Í samantekt á greinakorn-
um Tómasar Guðmundssonar kem-
ur fram að honum hef-
ur þótt ástæða til að
víkja að þessu. Smekk-
urinn hefur sem sagt
alltaf verið á undan-
haldi!
2.
Bók Tómasar, nýút-
komin, heitir Síðbúin
kveðja og þar segir að
við höfum hæfileika til
alls annars en dást að
því sem betur er gert
en í meðallagi. Hins-
vegar umberi Íslend-
ingar „með stakri þol-
inmæði það sem lélegt
er og ómerkilegt. En
þetta gagnrýnisleysi gerir það að
verkum meðal annars að beztu rit-
höfundar vorir bera lítið meira úr
býtum en leirskáldin og slúður-
sagnahöfundarnir. Er þess ekki að
vænta að virðingin fyrir andlegum
störfum megi sín mikils í landi þar
sem svo er ástatt“. Á Degi bók-
arinnar er ekki úr vegi að íhuga
þessi orð, ekki sízt nú þegar
estetískum smekk er að hraka og
reynt að leggja allt að jöfnu. Stílflat-
ur markaðurinn gerir þá einsmenn-
ingarlegu kröfu sem allt og allir
eiga að lúta og heimtar sína athygli,
vafningalaust. En afdrif bóka eins
og annarra verðmæta fara, þegar
upp er staðið, eftir innra þreki
góðra lesenda. Þetta þrek er að
sjálfsögðu hægt að rækta með sér,
því að bækur eru annaðhvort vel
eða illa skrifaðar, segir í formála
Oscars Wilde fyrir Myndinni af
Dorian Gray. Góðar bækur eru að
vísu stundum sagðar vondar og
vondar bækur góðar. Þetta er eitt af
vandamálum samtímans, í beinum
tengslum við tízku og eftirsókn eftir
vindi. En þá er hollt að hafa í huga
viðmiðunarkerfi Innansveitarkron-
iku: Góð bók er góð, ef hún er góð!
Þetta er alls ekki út í hött, því að í
Sturlungu segir: „Góð eru orð góð.“
3.
Jónas orti ekki að gamni sínu
þessar línur eða til að kalla yfir sig
andúð og reiði almennings eins og
raun varð á, heldur taldi hann það
nauðsynlegt; hann var knúinn þörf
og sannfæringu og hafði nægan
innri styrk til að bjóða tízkustell-
ingum samtíðarinnar birginn:
leirburðarstagl og holtaþokuvæl fyllir nú
breiða byggð með aumlegt þvaður,
segir í Hulduljóðum. En vana-
þrælar tízkunnar slógu taktinn í
fjölmiðlum. Við eigum margt ólært í
bókmenntum, en það er ekki hægt
að læra smekk; að vísu! Það var
ekki heldur hægt þegar Jónas átti
undir högg að sækja og holtaþoku-
vælið var hin eina sanna tólg. Hún
er í raun alltaf í tízku, en tíminn
jafnar metin. Borges segir einhvers
staðar: Sumir hreykja sér af bókum
sem þeir hafa skrifað; ég hreyki
mér af bókum sem ég
hef lesið. Ég veit ekki
hvort ég er góður höf-
undur, segir Borges
ennfremur, en ég held
ég sé frábær lesandi,
eða að minnsta kosti
næmur og þakklátur
lesandi. Styrkur bók-
arinnar er mikill og
raunar ekki minni en
áður, þótt ný fjölmiðl-
un hafi komið til sög-
unnar. En það lifir
enginn í fjölmiðlum
stundinni lengur! Og
ekki heldur til lengdar
á skemmtilegum leið-
indum sápunnar.
Flestir þurfa á bókinni að halda
(nema í þeim löndum þar sem fá-
tæku fólki er haldið niðri með
ólæsi), jafnvel heimsfrægir stjórn-
málamenn, óskarsverðlaunahafar,
poppgoð og puntfólk á skjánum er
ekki í rónni fyrr en ævisagan er
komin á markað, bæði á bók og
hljóðbók (og helzt orðin metsölu-
bók!). Henni einni er trúað fyrir ei-
lífum orðstír. Bækur eru eins og
önnur mannanna verk, harla ólíkar
og raunar hver með sínum hætti,
þannig að sumum þeirra fylgir eng-
inn fögnuður eða gleði, heldur dep-
urð og vonleysi. Við þurfum ekki að
nefna nema Mein Kampf og þær
mannfjandsamlegu kenningar sem
þar voru boðaðar og settu allt í bál
og brand svo að sköpunarverkið
stóð í ljósum logum eins og sá loft-
steinn sem útrýmdi risaeðlunum
fyrir 65 milljónum ára. Helstefnur
hafa kallazt á um okkar daga og
kastað fjöreggi á milli sín eins og
þjóðsagnatröll. Nei, það hefur ekki
verið ástæða til að fagna þeim bók-
um sem flutt hafa boðskap svarta
galdurs. Það hafa samt margir gert
gegnum þá misjöfnu tíð sem mað-
urinn hefur verið í útlegð frá Gras-
garðinum. En önnur verk hafa sem
betur fer glatt okkur og staðizt sem
tákn þeirrar andagiftar sem mann-
inum er í brjóst of lagið. Þeirra
minnumst við á Degi bókarinnar.
4.
Þar sem ljóðið hefur átt undir
högg að sækja er ekki úr vegi að
minna á það og hlutverk þess í sið-
menningarsögu mannsins. Í því hafa
ekki sízt birzt þeir tilfinningalegu
eiginleikar sem hafa veitt mannin-
um sérstöðu á jörðinni og fyrrum
voru raktir til guðanna sjálfra. Af
þeim sökum ekki sízt hlýtur að vera
rúm fyrir þessa grein bókmennta á
því verðbréfaralli sem einkennir
umhverfi okkar nú um stundir. Og
raunar mætti með nokkrum sanni
fullyrða að ljóðlistin sé svo inngróin
sögu okkar og menningu, að undan
henni verði ekki vikizt án þess glata
því bezta í fari okkar; því sem er
hvað merkastur vitnisburður um
mennsku okkar og dýrðleg fyrirheit.
Þetta síðast nefnda orð minnir okk-
Matthías
Johannessen
18 SUNNUDAGUR 22. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ALÞJÓÐADAGUR bókarinnar
og höfundarréttar, 23. apríl, er
haldinn hátíðlegur víða um heim
að frumkvæði UNESCO, Menn-
ingarstofnunar Sameinuðu þjóð-
anna. Dagurinn er helgaður bók-
inni og þeim sem vinna við
bækur með einum eða öðrum
hætti. Bókasamband Íslands og
aðildarfélög þess beita sér fyrir
hátíðahöldum og margvíslegri
dagskrá í Viku bókarinnar sem
lýkur á morgun á Degi bók-
arinnar, 23. apríl.
Ávarp dagsins
Matthías Johannessen skáld
hefur samið Ávarp Dags bók-
arinnar 2001 og verður það flutt
og birt í fjölmiðlum.
Dagskrá Þjóðminjasafnsins:
Söngvar og siðir
Ráðhús Reykjavíkur kl. 10:00
Þjóðminjasafn Íslands býður
börnum til dagskrár um söngva
og siði tengda sumardeginum
fyrsta.
Dagskráin er gerð í samvinnu
við Möguleikhúsið.
Upplestur fyrir börnin
Bókabúðin Mjódd kl. 11:00
Bókabúðin Hlemmi kl. 17:00
Langafi
prakkari
Seljasafn Hólmaseli 4–6 kl.
11:00
Möguleikhúsið sýnir leikritið
Langafi prakkari sem Pétur
Eggerz hefur byggt á sögum
Sigrúnar Eldjárn.
Börn velja og lesa
Bókasafn Kópavogs kl. 15:00–
17:00
Á Degi bókarinnar lesa börn
úr 6. bekk Snælandsskóla upp
þýddar sögur og ljóð sem þau
hafa valið sjálf.
Námsefnisgerð í
deiglu nýrra tíma
Málþing á vegum Hagþenkis –
félags höfunda fræðirita og
kennslugagna
Þjóðarbókhlaðan, fundarsalur
kl. 15–18
Rætt verður um námsefn-
isþróun og áhrif þjóðfélags- og
tæknibreytinga á inntak og
form. Ögrandi spurningar um
kröfur til námsefnis, hlutverk
þess og gildi verða teknar til
umræðu.
Málþingið er öllum opið. –
Umræða og fyrirspurnir eftir
hvert framsöguerindi.
Sex sérfræðingar með víð-
tæka reynslu af námsefnissamn-
ingu, kennslu og skólastarfi hafa
framsögu og bregðast við at-
hugasemdum.
Gunnar Karlsson, námsbóka-
höfundur, prófessor við HÍ:
Hvert er þekkingin sótt?
Ályktanir af könnun á söguvit-
und unglinga
Þorsteinn Helgason, nám-
skrárritstjóri, lektor við KHÍ:
Lögboðin saga eða sjálfsprott-
in? – Námsefni í sögu frá Hriflu-
Jónasi til vefsíðna nemenda.
Hafþór Guðjónsson, náms-
bókahöfundur og aðjúnkt við
KHÍ:
Þarf námsbækur um náttúr-
una?
Þórunn Blöndal, námsbóka-
höfundur, lektor við KHÍ:
Er líf eftir Björn? Skólamál-
fræði frá Birni Guðfinnssyni til
okkar daga
Erla Kristjánsdóttir, námsefn-
ishöfundur, lektor við KHÍ:
Leið fræðikenninga og sam-
félagsbreytinga inn í námsefn-
isgerð
Tryggvi Jakobsson, útgáfu-
stjóri hjá Námsgagnastofnun:
Námsefni sem á lof skilið.
Hvert stefnir?
Konur lesa ljóð
Bókasafnið í Hveragerði
Ljóðelskar konur í Hvera-
gerði og Ölfusi lesa á heila og
hálfa tímanum meðan safnið er
opið á Degi bókarinnar.
Afhending verðlauna
25 ára afmæli Garðabæjar
Bókasafn Garðabæjar kl.
17:30
Verðlaunaafhending á Degi
bókarinnar í samkeppni sem
Bókasafn Garðabæjar hefur
staðið að.
Ljóðalestur og tónlist
Salur bæjarstjórnar Grinda-
víkur kl. 17:30
Bókasafn Grindavíkur býður
upp á dagskrá með ljóðalestri og
tónlist í sal bæjarstjórnar, við
hliðina á bókasafninu. – Alla
bókavikuna fá lánþegar miða
með ljóði með hverri bókaúttekt.
Kvikmyndahátíð
bókavikunnar
Hátíð á vegum Kvikmynda-
sjóðs Íslands, Háskólabíós,
Filmundar og Félags ísl. bóka-
útgefenda í tilefni af Viku bók-
arinnar.
Háskólabíó, salur 3 kl. 18:00
Djöflaeyjan, kvikmynd Frið-
riks Þórs Friðrikssonar eftir
sögum Einars Kárasonar.
Atómstöðin, kvikmynd Þor-
steins Jónssonar eftir sögu Hall-
dórs Laxness.
Gullkornasmiðurinn
Halldór Laxness
Súfistinn bókakaffi, Lauga-
vegi 18 kl. 20:00
Á 99 ára afmæli skáldsins
kemur út bókin Gullkorn úr
greinum Halldórs Kiljan Lax-
ness. Af því tilefni verður Hall-
dór kynntur sem ritgerðasmiður
(essayisti) og rannsóknir hans á
samtíma sínum skoðaðar.
Bókmenntakvöld RSÍ
Gunnarshús, Dyngjuvegi 8 kl.
20.00
Rithöfundasamband Íslands
stendur fyrir bókmenntadagskrá
á Degi bókarinnar.
Eftirtaldir höfundar koma
fram:
Elísabet Jökulsdóttir, Sigurð-
ur A. Magnússon, Ísak Harð-
arson, Sigurbjörg Þrastardóttir
og Kjartan Ragnarsson.
Bókmenntir í útvarpi
og sjónvarpi
RÚV, Rás 1 kl. 9:40: Ljóð vik-
unnar – Afmælisdagur Halldórs
Kiljans Laxness sem flytur eitt
fremsta ljóð sitt, Íslenskt vöggu-
ljóð. Umsjónarmaður, Gunnar
Stefánsson, flytur formála um
ljóðlist Halldórs.
Kl. 14:03: Leikið í fjörunni –
fyrsti lestur útvarpssögu eftir
Jón Óskar. Höfundur les. Hljóð-
ritun
Alla vikuna:
Þróun námsefnis á 20. öld.
Sýning í Þjóðarbókhlöðu. Opin
til 31. maí
Ljóðabækur, ljóðalestur,
ljóðaútstillingar og Botnið ljóðið
á vefnum.
Borgarbókasafn
Sýning á þýddum bókmennt-
um eftir höfunda frá ýmsum
heimshornum.
Bókasafn Kópavogs
Ljóð í lauginni.
Sundhöll Selfoss.
Ljóðaperlur til aflestrar –
heiti potturinn í sundlauginni í
Laugaskarði.
Ex libris og ljóð – sýningar
Amtsbókasafnsins, Akureyri.
23. apríl –
Alþjóðadagur
bókarinnar
Á Degi bókarinnar