Morgunblaðið - 22.04.2001, Page 32

32 SUNNUDAGUR 22. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
22. apríl 1981: „Viðtölin við
athafnamenn, sem birtust í
páskablaði Morgunblaðsins
ættu að vera skyldulesning
fyrir alla þá sem eru haldnir
þeirri trú, að með afskiptum
stjórnmálamanna af smáu og
stóru sé landi og þjóð best
stjórnað. Ríkisforsjármenn í
öllum stjórnmálaflokkum
ættu að kynna sér ummæli
frumkvæðismanna um lam-
andi afskipti hins opinbera ...
Ríkisforsjármennirnir í
stjórnmálunum halda því
jafnan á loft, þegar þeir
standa fyrir aðför að frjálsu
frumkvæði einstaklinganna
og setja mönnum stólinn fyr-
ir dyrnar með einum eða
öðrum hætti, að það sé gert
fyrir heildina. Þeir einir viti,
hvað fjöldanum sé fyrir
bestu, enda hafi þeir verið
kosnir til valda af fólkinu.
Nú er öllum frjálst að leita
eftir sæti á framboðslistum
stjórnmálaflokkanna og
sækjast eftir þeim stöðum,
sem ríkisforsjármennirnir
telja eftirsóknarverðastar
og gefa þeim tækifæri til að
taka völdin af fólkinu.
. . . . . . . . . .
22. apríl 1971: „Í dag er
fyrsti dagur sumars; það er
vor í lofti og vor í hugum ís-
lenzku þjóðarinnar. Skamm-
degismyrkrið verður nú að
þoka fyrir birtu og hlýju;
það er gróandi í túnum og
gróandi í íslenzku þjóðlífi. Á
hverju vori hefur íslenzka
þjóðin ástæðu til þess að
fagna, þegar myrkar vet-
urnætur eru að baki og birtu
hins skamma íslenzka sum-
ars tekur að gæta á nýjan
leik. Það er eðlilegt, að þjóð-
in taki sumrinu með fögnuði
hverju sinni, en sannarlega
hefur aldrei verið jafn rík
ástæða til að fagna og nú.
Í gær gerðist sá sögulegi at-
burður, að Íslendingar end-
urheimtu tvö fyrstu hand-
ritin frá Danmörku. Eftir
þessum degi hafa Íslend-
ingar beðið lengi, enda
geyma skinnbækurnar þann
menningararf, sem skotið
hefur styrkustum stoðum
undir íslenzkt þjóðlíf, full-
veldi og síðar sjálfstæði
þjóðarinnar. Það er tákn-
rænt, að við skulum end-
urheimta þessa kjörgripi
með sumarkomunni; í þann
mund, er við kveðjum langan
vetur og fögnum hækkandi
sól og nýju sumri. Þessa
hugsun orðaði Magnús Már
Lárusson, háskólarektor,
svo ágætlega í ræðu sinni við
móttöku handritanna í gær:
„Á þessum degi fagnar
Háskóli Íslands og öll þjóð-
in. Þessi hinn fagri dagur
boðar, að nýtt sumar rennur
upp, sem hefur í sér fólgnar
vonir og þrár, sem eigi munu
bregðast – hinn langþráði
dagur, sem staðfestir heim-
komu handritanna, er á sín-
um tíma voru flutt til höfuð-
staðar og menningarseturs
sameiginlega í hinum sam-
einuðu konungsríkjum
Danakonungs.“
Fory s tugre inar Morgunb lað s ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
NORÐLINGAÖLDULÓN
OG UMHVERFISMAT
Síðastliðinn miðvikudag birtisthér í Morgunblaðinu frétta-skýring um hið svonefnda
Norðlingaöldulón. Þar var rifjað upp
samkomulag, sem gert var fyrir tutt-
ugu árum milli náttúruverndarráðs og
Landsvirkjunar um friðland í Þjórs-
árverum. Síðan segir:
„Friðlýsing Þjórsárvera, sem stað-
fest var 3. desember 1981, felur í sér
að heimilað verði að byggja uppi-
stöðulón neðst í Þjórsárverunum með
stíflu við svonefnda Norðlingaöldu.
Með auglýsingunni var tilkynnt um
sérstaka nefnd náttúruverndarráðs til
ráðuneytis um málefni friðlandsins,
s.k. Þjórsárveranefnd. Síðan segir:
„Ennfremur mun [Náttúruvernd rík-
isins] fyrir sitt leyti veita Landsvirkj-
un undanþágu frá friðlýsingu þessari
til að gera uppistöðulón með stíflu við
Norðlingaöldu í allt að 581 m.y.s.,
enda sýni rannsóknir að slík lóns-
myndun sé framkvæmanleg án þess,
að náttúruverndargildi Þjórsárvera
rýrni óhæfilega að mati [Náttúru-
verndar ríkisins]. Rannsóknir þessar
skulu gerðar á vegum ráðgjafarnefnd-
ar samkvæmt 1. tl. Skal nefndin enn-
fremur fjalla um endanleg mörk um-
ræddra mannvirkja, ráðstafanir til að
draga úr óæskilegum áhrifum þeirra á
vistkerfi Þjórsárvera og hugsanlega
endurskoðun á vatnsborðshæð miðl-
unarlónsins.““
Í framhaldi af þessu segir í frétta-
skýringu Morgunblaðsins: „Síðan þá
hefur Landsvirkjun staðið fyrir frek-
ari rannsóknum á þessu svæði og hjá
fyrirtækinu hefur verið unnið í sam-
ræmi við það að framkvæmdir fari í
umhverfismat … Segjast forsvars-
menn Landsvirkjunar tilbúnir að hlíta
leikreglum í einu og öllu og taka
niðurstöðu umhverfismatsins, hver
svo sem hún verði.“
Í umræðum um Fljótsdalsvirkjun
héldu talsmenn ríkisstjórnar og
Landsvirkjunar því fram, að sú virkj-
un þyrfti ekki að fara í umhverfismat
vegna þess að Landsvirkjun hefði
fengið virkjunarleyfi áður en lögin um
umhverfismat voru sett. Sú afstaða
var áréttuð á Alþingi eins og menn
muna.
Á þeim tíma barðist Morgunblaðið
hart fyrir því, að Fljótsdalsvirkjun
færi í umhverfismat og voru rök
blaðsins þau, að mikil viðhorfsbreyt-
ing hefði orðið hjá almenningi frá því
að hið gamla virkjunarleyfi var veitt á
sinni tíð. Svo fór að fallið var frá
áformum um Fljótsdalsvirkjun.
Með tilvísun til þessara röksemda
blaðsins í umræðum um Fljótsdals-
virkjun er Morgunblaðið þeirrar
skoðunar að eðlilegt sé að hugsanlegt
Norðlingaöldulón fari í umhverfismat,
þótt samkomulag hafi verið gert um
aðra málsmeðferð fyrir tveimur ára-
tugum, löngu áður en lögin um um-
hverfismat voru sett. Sömu röksemdir
eiga við um Norðlingaöldulón nú eins
og varðandi Fljótsdalsvirkjun á sínum
tíma.
Það er líka mikilvægt að taka
Landsvirkjun á orðinu. Um leið og
fyrirtækið leggur nú áherzlu á, að
Norðlingaöldulón fari í umhverfismat
þrátt fyrir samkomulag frá fyrri tíð
verður að ganga út frá því sem vísu, að
forráðamenn Landsvirkjunar mundu
ekki láta sér til hugar koma, að taka
upp á ný áform um Fljótsdalsvirkjun
án þess að þau færu í umhverfismat,
þrátt fyrir gamalt virkjunarleyfi. Þeir
gætu ekki sagt eitt um Norðlingaöldu-
lón og annað um Fljótsdalsvirkjun.
Í þessum efnum er mikilvægt að
aðilar máls séu sjálfum sér samkvæm-
ir, bæði Landsvirkjun og náttúru-
verndarsinnar.
Á
SÍÐUSTU áratugum hafa
komið fram á sjónarsviðið
tveir frumkvöðlar í smá-
söluverzlun, sem báðir
hafa markað djúp spor í
þann þátt viðskiptalífsins.
Pálmi heitinn Jónsson
stofnandi Hagkaupa hafði
forystu um að kynna þá verzlunarhætti á Íslandi
að bjóða lægra verð og náði þar með aukinni
sölu, sem gerði honum kleift að ná hagstæðari
innkaupum og bjóða enn lægra verð. Einn af
merkari verkalýðsleiðtogum landsins á síðustu
öld taldi, að með þessum viðskiptaháttum hefði
Pálmi heitinn tryggt launafólki meiri kjarabæt-
ur en náðst hefðu í kjarasamningum við vinnu-
veitendur og var áreiðanlega töluvert til í því.
Jóhannes Jónsson, stofnandi Bónuss, fylgdi í
kjölfar Pálma og setti upp lágvöruverðsverzlun,
þar sem lítið var lagt upp úr innréttingum og
ytri búnaði en þeim mun meira upp úr lægsta
mögulega verði. Bónusverzlanir hafa haldið
þeirri grundvallarstefnu stofnandans að vera
alltaf með lægsta verð.
Báðir þessir frumkvöðlar í smásöluverzlun
náðu miklum árangri m.a. með því að knýja
fram verðlækkun hjá birgjum, þ.e. framleiðend-
um og heildsölum, og skila þeim verðlækkunum
til neytenda. Þetta þýddi miklar breytingar á
högum milliliða, sem mikinn hluta síðustu aldar
stóðu mjög sterkt að vígi í verzlun. Á sínum
tíma var mikið talað um svonefndan „milliliða-
gróða“.
Stórfelldar breytingar á viðskiptaháttum af
þessu tagi hafa leitt til þess að umsvif heild-
verzlana hafa minnkað mjög og hagnaður af
þeim sennilega líka.
Um tíma var mikil samkeppni í smásöluverzl-
un á höfuðborgarsvæðinu. Neytendur tóku eftir
því og fögnuðu þeirri samkeppni. Smátt og
smátt veittu menn því eftirtekt, að þessi sam-
keppni hafði minnkað. Alla vega var ekki jafn
mikið um að vöruverð væri lækkað tímabundið
og tíðkazt hafði um skeið. Fyrir nokkrum miss-
erum vakti Davíð Oddsson, forsætisráðherra,
sérstaklega athygli á þessu. Í kjölfar þess gaf
Baugur hf. yfirlýsingu um að fyrirtækið mundi
beita sérstöku viðnámi gegn verðhækkunum.
Nú hefur skýrsla Samkeppnisráðs um heild-
söludreifingu á ávöxtum og grænmeti og
ákvörðun þess um að sekta þrjú fyrirtæki um
samtals 105 milljónir króna fyrir brot á ákvæð-
um Samkeppnislaga um verðsamráð og mark-
aðsskiptingu, vakið miklar umræður um sölu á
ávöxtum og grænmeti sérstaklega en jafnframt
um matvörumarkaðinn og þróun hans almennt.
Lengi hefur gætt reiði meðal almennings
vegna hás verðs á ávöxtum og grænmeti, hárra
verndartolla og að sumra mati lélegra gæða á
þessum matvörum. Stjórnmálamenn hafa rétt-
lætt hina háu verndartolla með því að nauðsyn-
legt væri að vernda innlenda framleiðendur.
Eftir að fram eru komnar þær upplýsingar, sem
fyrir liggja í skýrslu Samkeppnisstofnunar er
ekki óeðlilegt að fólk spyrji hvað sé verið að
vernda.
Ef kafað er dýpra ofan í málið má líka velta
því fyrir sér hvers vegna meiri ástæða sé til að
vernda þessa framleiðslu en aðra framleiðslu-
starfsemi í landinu. Við inngöngu Íslands í
EFTA fyrir þremur áratugum voru tollar smátt
og smátt lækkaðir með þeim afleiðingum að
margvísleg framleiðslustarfsemi lagðist niður.
Hvert fyrirtækið á fætur öðru hætti starfsemi.
Eigendur þeirra töpuðu miklum fjármunum.
Spyrja má, þótt ekki verði frekar farið út í þær
umræður hér, hvaða munur sé á þeirri fram-
leiðslustarfsemi, sem lagðist niður í kjölfar
EFTA-aðildar og framleiðslu á ávöxtum og
grænmeti í gróðurhúsum, svo að dæmi séu
nefnd. Hvers vegna var í lagi að fataverksmiðjur
lokuðu og nokkrir tugir starfsmanna þeirra
misstu vinnu sína vegna þess að tollar voru
lækkaðir en annarri framleiðslu verður að halda
uppi með tollvernd?
Það eru áreiðanlega tvær meginástæður fyrir
því, hvað skýrsla Samkeppnisráðs um heildsölu-
dreifingu á ávöxtum og grænmeti hefur vakið
mikla athygli og valdið miklu umróti. Önnur er
þessi langvarandi reiði almennings vegna hás
verðs á þessum matvörum, sem sérfræðingar
telja hollari en ýmsar aðrar matvörur og þess
vegna æskilegt að fólki borði. Hin er sú stað-
reynd, að Samkeppnisráð styður mál sitt með
tilvitnunum í gögn, sem tekin voru við húsleit
hjá aðilum málsins. Þau gögn sýna og sanna að
Samkeppnisráð fer með rétt mál í öllum megin-
atriðum, þótt ástæða sé til að benda á, að tilvitn-
anir, sem teknar eru úr lengri skjölum geta ver-
ið varasamar og í sumum tilvikum gefa þær
villandi mynd af efni skjals. Þess vegna hefði
verið æskilegt að Samkeppnisráð hefði birt þau
skjöl, sem vitnað er til, í heild í stað þess að láta
tilvitnanir nægja.
Þessi gögn sýna líka, að framleiðendur á þess-
um vörum eiga að töluverðu leyti hlut að máli
vegna aðildar sinnar að Sölufélagi garðyrkju-
manna og þátttöku í mjög miðstýrðu skipulagi á
þessum markaði. Þetta eru þeir sömu framleið-
endur og stjórnvöld eru að verja með háum
verndartollum og magntollum. Það er ekki óeðli-
legt að neytendur velti því fyrir sér hvers vegna
í ósköpunum sé verið að vernda framleiðendur
sem taka þátt í því, sem Samkeppnisráð hefur
kallað „samsæri gegn neytendum“. Og hvers
vegna landbúnaðarráðherra telur koma til
greina að fella niður verndartolla en taka upp
framleiðslustyrki í þess stað til þeirra sömu að-
ila.
Hlutur smá-
söluverzlunar
EFTIR að Sam-
keppnisráð hafði lagt
fram upplýsingar,
studdar gögnum úr
fórum þeirra fyrirtækja, sem stunda heildsölu-
dreifingu á þessum markaði, sem sýndu skipu-
lega viðleitni til þess að koma á einokunarstarf-
semi í dreifingu var ekki við öðru að búast en
athyglin beindist að smásöluverzluninni og
spurningar vöknuðu um hver hlutur hennar
væri að málinu eða hvort um þátttöku hennar í
þessari tilraun til myndunar einokunarhrings
væri að ræða.
Morgunblaðið birti á skírdag úttekt eins
fréttastjóra blaðsins á álagningu á ávexti og
grænmeti í smásöluverzlun, sem byggð var á
gögnum, sem blaðið hafði undir höndum. Megin-
niðurstaða þeirrar úttektar var sú, að álagning
stórmarkaðanna væri á bilinu 60-80% og í sum-
um tilvikum yfir 100%. Þessari niðurstöðu
blaðsins var þegar í stað mótmælt sérstaklega
af talsmönnum Baugs hf., sem er stærsti aðilinn
í matvöruverzlun í landinu. Tryggvi Jónsson,
aðstoðarforstjóri Baugs, hélt því fram í sjón-
varpsviðtali, að álagning fyrirtækisins á þessum
vörutegundum væri 20-30%. Samkvæmt upplýs-
ingum, sem Morgunblaðið fékk frá Hagkaupum
og birtar voru hér í blaðinu á sumardaginn
fyrsta nemur álagning Hagkaupa á ávexti og
grænmeti að meðaltali um 40-45%. Hér skal
ekki farið út í vangaveltur um hvað veldur þess-
um mun á upplýsingum Hagkaupa, sem eru ein
af þeim verzlunum, sem starfa innan Baugs-
keðjunnar, og aðstoðarforstjóra Baugs. Auðvit-
að er hugsanlegt að hann hafi verið að tala um
það, sem hann teldi vera meðaltalsálagningu í
öllum verzlunum samsteypunnar en um það skal
ekkert fullyrt. Alla vega vekur þessi munur á
upplýsingagjöf athygli.
Þar sem Morgunblaðið byggði þá niðurstöðu
sína, að um væri að ræða 60-80% álagningu á
ávexti og grænmeti í stórmörkuðum á borð við
Hagkaup og Fjarðarkaup, sem nefndir voru í út-
tekt blaðsins, á áreiðanlegum upplýsingum og
gögnum, telur blaðið að enn sé ósvarað þeirri
spurningu hvar munurinn liggi á milli upplýs-
inga, sem blaðið hefur undir höndum og upplýs-
inga Hagkaupa.
Morgunblaðið birti sundurliðaðar tölur um
það hvað framleiðandi fengi í sinn hlut og hvað
heildsöludreifingin fengi til sín. Í tölum Hag-
kaupa var slík sundurliðun ekki, heldur gefið
upp hvert kostnaðarverð fyrirtækisins væri en
ekki liggur enn fyrir hvaða kostnaður er talinn
með í þeim tölum. Vonandi kemur það í ljós
enda hafa talsmenn Hagkaupa sagt að þeir hafi
ekkert að fela í þessum efnum.
Bæði Hagkaup og aðrir stórmarkaðir hafa af-
hent Samkeppnisstofnun upplýsingar um verð-
myndun. Gera má ráð fyrir að stofnunin fari
mjög rækilega ofan í þær upplýsingar og leiði
m.a. í ljós, hvort um er að ræða einhverja við-
bótarafslætti, sem stórmarkaðir fá, sem geri það
að verkum, að raunveruleg álagning þeirra sé
meiri en sú sem fram kemur í tölum Hagkaupa.
Samkeppnisstofnun hefur nú undir höndum
svo miklar upplýsingar um þennan markað, að
væntanlega á stofnunin að geta veitt almenningi
upplýsingar um hver fær hvað af því verði, sem
neytendur greiða fyrir ávexti og grænmeti.
Hingað til hafa talsmenn stórmarkaða skellt
skuldinni á ríkisvaldið og þá verndartolla, sem
það hefur sett á ávexti og grænmeti og ekki
ástæða til annars en þær röksemdir verði líka
kannaðar rækilega svo að í ljós komi hver áhrif
verndartollanna í raun og veru eru.
Ýmislegt bendir til þess, að þeir geti verið
lykillinn að því, að yfirleitt hafi verið hægt að
koma á því einokunarkerfi, sem blasir við.
Ástæðan er sú, að verndartollarnir valda því, að
þeir innflytjendur, sem ekki hafa beinan aðgang
að framleiðendum hér innanlands, vegna þess að