Morgunblaðið - 22.05.2001, Blaðsíða 11

FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 22. MAÍ 2001 11
FYRSTA norræna ráðstefna klúbba,
sem starfa undir merkjum alþjóð-
legu „fountainhouse“ hreyfingarinn-
ar, hófst í gær á Hótel Geysi í Hauka-
dal og er það íslenski klúbburinn
Geysir, sem stendur fyrir ráðstefn-
unni. Að sögn Önnu S. Valdemars-
dóttur er yfirskrift ráðstefnunnar
„nýtt afl, nýjar leiðir,“ en hún átti
frumkvæðið að stofnun Geysis-
klúbbsins fyrir einu og hálfu ári.
Klúbbarnir eru sjálfseignarstofnanir
og ætlaðir geðfötluðu fólki, sem þarf
á stuðningi að halda við að komast
aftur til vinnu og inn í samfélagið á
nýjan leik og hefur starfsemi þeirra
reynst vel víða um heim. „Þetta er
nýtt afl og við erum að fara nýjar
leiðir sem virka og hafa ekki verið
farnar áður,“ segir Anna.
Hreyfingin á rætur sínar að rekja
til þess, að stofnuð voru grasrótar-
samtök geðfatlaðra í New York árið
1947, og tóku þeir höndum saman til
að hjálpa hver öðrum við að finna
vinnu við hæfi og veita stuðning.
Anna hóf uppbyggingu Geysis-
klúbbsins árið 1997, en klúbburinn
tók til starfa í september 1999. Hún
segir hugmyndina hafa kviknað eftir
heimsókn í sambærilegan klúbb í
Gautaborg. Að sögn Önnu byggist
starfsemi klúbbsins á því að fá fólk,
sem ekki hefur náð að fóta sig á at-
vinnumarkaðnum og verið utanveltu
í samfélaginu vegna geðfötlunar, til
að taka ábyrgð á eigin lífi og sanna
það fyrir sjálfum sér og öðrum að
þeir geti starfað eins og hver annar
samfélagsþegn.
„Í klúbbnum Geysi tekur fólk
ábyrgð á eigin lífi og fær tækifæri til
þess að vera hluti af samfélaginu eins
og hver annar. Við sköpum eðlileg
tækifæri eins og á hverjum öðrum
vinnustað. Við erum vinnufélagar og
gerum sömu kröfur og erum ekki
upptekin af sjúkdómnum eða veik-
indunum. Þarna er unnið, það liggja
fyrir verkefni sem þarf að ákveða
hvernig á að leysa og hverjir eiga
gera það. Síðan tekur fólk á verkefn-
inu eftir styrkleika hvers og eins og
byggir upp sjálfstraustið,“ segir
Anna.
Klúbburinn alltaf
bakhjarl ef á þarf að halda
Hún segir það kjarnann í hug-
myndafræðinni að enginn sé þving-
aður til eins eða neins eða settur í
fyrirfram ákveðna meðferð eða verk-
efni, sem einhver annar búi til fyrir
sjúklinginn. „Þú ert sjálfboðaliði og
þú getur sagt nei. Þú berð fulla
ábyrgð á eigin lífi. Þín er vænst í
klúbbhúsið, en þú stjórnar því sjálfur
hvort og hvenær þú kemur. Það er
það sem þetta gengur út á. Við horf-
um á styrkleika fólks en ekki sjúk-
dóma, við erum ekki með meðferð í
gangi en leitum eftir því sem fólk get-
ur og vill gera.“
Í dag eru 65 meðlimir skráðir í
Geysi og daglega koma þangað til
starfa 15-25 félagar, auk þess sem 13
félagar starfa á almenna vinnumark-
aðnum fyrir tilstuðlan klúbbsins.
Anna segir þetta úrræði vera mjög
ódýrt fyrir samfélagið og reksturinn
á Geysi kosta álíka mikið og eitt legu-
pláss á ári á geðdeild. „Það sem við
erum líka að leggja áherslu á með
þessari ráðstefnu og kannski að
vekja umræðu um, er hvað þetta er
ódýrt og hvað þetta kostar lítið miðað
við önnur úrræði.“
Félagar í klúbbnum vinna ýmis
verkefni og halda rekstrinum gang-
andi; skrifstofunni, mötuneytinu,
móttökunni, kynningarstarfinu, út-
gáfu tímaritsins Geysis og sjá um
samskipti við samskonar klúbba er-
lendis.
„Við vinnum frá níu til fjögur eins
og aðrir, þetta er ekki athvarf heldur
vinnustaður. Eftir ákveðinn tíma, ef
viðkomandi hefur mætt vel og sýnt
að hann er í vinnuhæfu standi, þá
reynum við að útvega honum vinnu á
almenna markaðnum. En klúbburinn
er alltaf þessi bakjarl, ef á þarf að
halda.“
Að sögn Önnu er klúbburinn til-
raunaverkefni til þriggja ára á föst-
um fjárlögum. Stærsta verkefnið
framundan er að tryggja starfsem-
inni framtíðarhúsnæði og segir Anna
að mikil þörf sé á slíkum rekstri, eins
og komið hafi í ljós á þessum tíma
sem klúbburinn hefur verið starfandi
og því þurfi að opna annað klúbbhús
á höfuðborgarsvæðinu innan
skamms.
Byrjuðu í húsi án rafmagns
eða rennandi vatns
Helen Hagström kom frá Svíþjóð á
ráðstefnuna, en hún er félagsráðgjafi
og átti frumkvæðið að stofnun
klúbbsins í Gautaborg fyrir tíu árum.
Hún segir að í dag séu 290 meðlimir í
klúbbnum og þangað mæti um 60
manns á hverjum degi til starfa. Í
Svíþjóð eru alls átta slík klúbbhús
starfandi sem tengist innbyrðis, enda
er mikið lagt upp úr samvinnu við
aðra klúbba.
Helen starfaði sem ráðgjafi við
geðsjúkrahús áður en hún ákvað að
ráðast í að opna klúbbinn í Gauta-
borg. „Ég ók um og svipaðist um eftir
auðum húsum og ræddi við leigusala.
Við byrjuðum í húsi sem áður hafði
hýst heimilislaust fólk, með svörtum
veggjum, án rafmagns og rennandi
vatns, en þannig byrjaði þetta.“
Hún segir reksturinn vera í hönd-
um félagsmanna og starfsmenn séu
aðeins átta. Klúbburinn er opinn alla
daga fyrir félaga til að vinna og læra
og haldin eru skemmtikvöld þrisvar í
viku. Að sögn hennar gildir sama lög-
málið alls staðar og þörfin sé sú
sama, hvort sem það er á Íslandi, í
Gautaborg eða hvar sem er.
Móðir Helenu var haldin geðsjúk-
dómi og hún man þegar hún sem lítil
stúlka heimsótti móður sína á geð-
sjúkrahús.
Klúbbarnir fylgja ákveðnum
stöðlum og starfa undir eftirliti
Hún segir klúbbinn í Gautaborg
rekinn með fjárveitingu, sem jafn-
gildir kostnaði við fjögur legurúm á
geðdeild á ári. Á síðasta ári voru 104
félagar í klúbbnum starfandi hjá
óháðum atvinnurekendum eða höfðu
verið ráðnir til reynslu. „Það er fólk
sem hefur verið á örorkubótum í
mjög langan tíma. Og þegar þú ert
kominn á bætur er það svipað og að
segja þér að þú getir ekki unnið
meira, samfélagið hafi ekki frekari
not fyrir þig.“
Helen segir marga félaga, sem
koma inn í klúbbinn hafa upplifað al-
gera forsjárhyggju í langan tíma,
jafnvel allt sitt líf og hafi ekki einu
sinni þurft eða getað valið sér tann-
bursta, hvað þá meira.
Hún segir starfsemi klúbbanna
víðs vegar um heiminn byggja á
sömu grundvallaratriðunum og
starfa samkvæmt ákveðnum stöðl-
um. Sjálf starfar hún í gæðanefnd á
vegum alþjóðasamtakanna í New
York og heimsækir aðra klúbba og
fylgist með því að þeir starfi sam-
kvæmt stöðlum samtakanna.
„Við höfum einnig gæðaeftirlit,
sem er mjög mikilvægt, ef t.d. fólk
flytur á milli staða eða landa. Þetta er
ekki eitthvað sætt og sniðugt, þetta
er fullkomin alvara og er komið til að
vera,“ segir Helen.
Þversögn að loka sjúklinga inni
á spítölum til að vernda þá
Við upphaf ráðstefnunnar flutti
Einar Már Guðmundsson inngangs-
ræðu og las þar m.a. upp úr bók sinni
Englum alheimsins, sem fjallar um
þann heim sem geðfatlaðir lifa í. Í
ræðunni fjallaði Einar um tildrög
bókarinnar og sagði að andleg veik-
indi bróður síns, Pálma Arnar, hafi
veitt honum innsýn í veröld hinna
geðveiku, þó svo að skáldsagan sjálf
hafi lotið lögmálum skáldskaparins.
Einar varpaði fram þeirri spurn-
ingu hvernig skilgreina ætti geðveiki
og geðheilsu? Hver ætti að sitja í
dómarasætinu, konungurinn eða
hirðfíflið? Og hvað ef konungurinn er
fífl? „Þessi afstæða tilvera hefur allt-
af verið þungamiðjan í skáldsög-
unni.“
Hann sagði innsæið sem hann fékk
í líf geðveikra hafa verið sársauka-
fulla uppgötvun, en á sama tíma
ákveðinn sjónarhól á mannlega til-
veru. Hann sagðist hafa uppgötvað
fljótlega, að í opinberri umræðu um
hina geðfötluðu hefði fólk tilhneig-
ingu til að forðast aðalatriðið.
„Við skulum skoða nánar, til dæm-
is, tengsl sjúklingsins við samfélagið
og tengsl hans við sjálfan sig eða ein-
semdina. Allir þeir sem hafa komist í
kynni við málefni hinna geðveiku
þekkja þessi hughreystandi orð: Þú
ættir að fara út í samfélagið. Og í
sjálfu sér má segja að það þurfi að
koma með slíka hvatningu. Á hinn
bóginn vitum við að geðsjúklingurinn
tapar vinum sínum og einangrast.
Hann er jafnvel ennþá meðvitaðri en
nokkur annar um einangrun sína
þegar hann er „í lagi“, eins og sagt
er. Þá er hann oft algerlega einn og
hefur engan að leita til nema þeirra
sem eru í svipaðri stöðu.“
Einar segir þá staðreynd aðra
þverstæðu að sjúklingar séu lokaðir
inn á spítölum til þess að vernda sam-
félagið fyrir þeim og þá fyrir sam-
félaginu. „En hvað felst í því að
vernda sjúklingana? Þeir þurfa oft að
horfast í augu við mun harðneskju-
legri og kaldari veröld en heiminn
fyrir utan. Dauðsföll, til dæmis
sjálfsvíg, eru mun algengari í þeirra
heimi en í heimi hins venjulega
manns hinum megin við vegginn. Í
þessu felst kannski stærsta þver-
sögnin varðandi sjúklinga og sam-
félagið.
Önnur sem hægt er að benda á eru
tilraunir samfélagsins við að veita
stuðning og hjálp. Stjórnmálamenn
tala glaðlega um þá áfanga sem nást,
eins og dvalarheimili fyrir fatlaða,
sem vissulega er eitthvað sem hægt
er að vera hreykinn af, en í um-
ræðunni um þessi mál lítur fólk oft
einungis til bygginga og mælistika
árangurs verður efnisleg uppbygg-
ing, en ekki sú tilvera sem blasir við
fólki og það býr við, ekki einsemdin á
ganginum eða inni í litlu íbúðunum.“
Norræn ráðstefna á vegum klúbbsins Geysis um nýjar leiðir til aðstoðar geðfötluðum
Geðfatlaðir
beri ábyrgð
á eigin lífi
Morgunblaðið/Eiríkur P.
Anna S. Valdemarsdóttir og María Arinbjarnar eru ánægðar með ár-
angur Geysisklúbbsins og segja hann fela í sér sama kraft og goshver-
inn nafni hans á hverasvæðinu í Haukadal þar sem ráðstefnan fer fram.
Klúbbar sem starfa í þágu geðfatlaðra og
byggjast á sjálfshjálp hafa sannað gildi sitt
undanfarin ár og hjálpað mörgum að öðlast
nýjan tilgang í lífinu, eins og Eiríkur P. Jör-
undsson komst að á norrænni ráðstefnu
slíkra klúbba, sem nú er haldin í Haukadal.
Helen Hagström stofnaði klúbb
til hjálpar geðfötluðum í Gauta-
borg, sem varð kveikjan að
stofnun Geysisklúbbsins.
eirikurj@mbl.is
Morgunblaðið/Einar Falur
Einar Már Guðmundsson flutti
opnunarfyrirlestur á ráðstefn-
unni hjá Geysi.
MARÍA Arinbjarnar hefur verið
félagi í Geysisklúbbnum frá því
skömmu eftir að hann tók til
starfa haustið 1999. Sjálf þjáist
hún af þunglyndi og segist hafa
setið dögum saman og horft út í
loftið, viljalaus og þreklaus, en
starfsemi Geysisklúbbsins hafi
opnað henni nýja leið og nýja
möguleika. „Nú er ég farin að
geta mætt reglulega og unnið.
Áður sat ég í marga daga og
starði bara út í loftið.“
María segist hafa áhuga á
tölvuvinnslu og stefnir að því að
fara í tölvunám og læra gagna-
safnsforritun. Hún segir að hug-
myndin ein og sér, að stefna á
tölvunám, sé stórkostleg framför
og nú vinnur hún að því að
byggja sig upp fyrir námið. Í
klúbbnum starfar hún við tölvur
og ritvinnslu á meðan aðrir starfa
við það sem þeim líkar.
Að sögn Maríu á fólk mjög erf-
itt með að skilja hversu starfs-
þrek þeirra sem lenda á geðspít-
ala verður lítið eftir sjúkra-
húsvistina. Líkamlega tapast
þrekið vegna kyrrsetu en aðal-
lega tapast andlegt starfsþrek og
fólk verður mjög viðkvæmt og
fljótt þreytt, auk þess sem fólk
hættir að taka ákvarðanir sjálft
og er stjórnað af öðrum.
„Þú ert í raun tekin úr umferð
þegar þú ferð inn á geðdeild. Ef
hætta er á að þú skaðir sjálfa þig
eða aðra ertu í yfirsetu og kemst
ekki á klósettið án þess að það sé
fylgst sé með þér. Þú ert alveg
tekin úr umferð og berð enga
ábyrgð á lífi þínu, hvenær þú
borðar, hvenær þú reykir, færð
þér kaffi, ferð í sturtu, því er öllu
stjórnað. Þegar þú útskrifast ertu
síðan ekki orðin hraust, þú ert
bara ekki lengur í hættu og þá
tekur endurhæfingin við. Í
klúbbnum reynum við að taka
ábyrgð á okkur sjálfum. Byggja
upp sjálfsmyndina og taka virkan
þátt í samfélaginu sem persónur.
Þetta er fyrsta tækifærið á Ís-
landi sem geðveikir fá í rauninni
til að vera persónur, vera virk og
taka ábyrgð á sjálfum sér.“
María segir geðfatlaða lenda í
erfiðu sjúklingahlutverki. Fólk
finni greinilega fyrir því að vera
stimplað geðveikt af ýmsum stofn-
unum og fái síðan stimpil sem ör-
yrkjar sem geti ekki unnið og það
er mikið áfall að sögn Maríu.
„Þegar þú færð það á þig er
það áfall. Ég grét í heilan dag
þegar ég var úrskurðuð 75% ör-
yrki. Síðan kemur maður í klúbb-
inn og það opnast leið. Maður er
tekinn út úr þessu sjúklinga-
hlutverki, þessi stimpill er tekinn
af þér og þú færð aftur að byrja
sem venjuleg manneskja, heil-
brigð manneskja með sjálfsvirð-
ingu. Þar er þér er treyst, þú ert
manneskja með mönnum og þá
horfir lífið allt öðruvísi við.“
María segir geðfatlaða vera
hluta af samfélaginu, þeir vilji
vera sýnilegir og gera það sem
aðrir gera. „Sem sjúklingur vil ég
vera persóna sem getur fram-
kvæmt hluti og sýnt öðru fólki að
geðfatlaðir eru persónur eins og
hverjar aðrar persónur, með
sömu galla og sömu þarfir sem
vilja fá það sama út úr lífinu. Við
viljum hafa vinnu og eiga fjöl-
skyldu, þetta eru sömu hlutir og
aðrir vilja, við erum ekkert öðru-
vísi. Við verðum bara veik af og
til.“
María Arinbjarnar stefnir að tölvunámi eftir erfið ár
Geysir opnaði nýjar leiðir
og nýja möguleika