Morgunblaðið - 05.07.2001, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. JÚLÍ 2001 33
Jón Sigurðsson hóf útgáfu á Nýjum félags-
ritum árið 1841, sem í rúma þrjá áratugi var
höfuðmálgagn Íslendinga í sjálfstæðisbarátt-
unni. „Það má sjá strax á fyrstu blöðunum að
Íslendingar höfðu fengið ný fyrirheit og fóru að
leiða hugann að ýmsu því sem okkur skipti
mestu. Það var Alþingismálið, verslunarmálin,
skólamálin og fjárhagsmálin.
Íslendingar fengu svo fyrirheit um end-
urreisn Alþingis með konungsúrskurði árið
1843 og það kom saman í fyrsta sinn sumarið
1845,“ segir Halldór.
Árið 1843 sendu 63 menn úr Múlaþingi
dönskum þingmanni, Balthasar Christensen,
þakkarávarp fyrir stuðning hans við Alþing-
ismálið á þinginu í Danmörku og segir Halldór
að þetta hafi verið mjög athyglisverður og lýs-
andi atburður.
„Þetta var merkilegt því hér voru einungis
leiguliðar á ferðinni, hvorki embættismenn né
stórbændur, en fæstir þeirra áttu kosningarétt
samkvæmt hinum nýju kosningalögum. Þetta
þótti mönnum erlendis bera vott um að al-
mennur stjórnmálaáhugi væri mikill á Íslandi
og stjórnmálaþroski. Þessari aðferð, að kalla
saman fundi og undirbúa ávörp og áskoranir,
beitti Jón Sigurðsson mikið og hafði það auðvit-
að tvenns konar tilgang. Bæði hélt þetta þjóð-
inni vakandi og upplýstri um það sem var að
gerast og fékk menn til að leggjast á sveif með
honum í sjálfstæðisbaráttunni,“ segir Halldór.
Hugvekja til Íslendinga
Kristján áttundi lést 1848. Á banabeði gaf
hann syni sínum, Friðriki sjöunda, það ráð að
koma á þingbundinni kongungsstjórn. Lýsti
Friðrik því yfir strax eftir lát föður síns að
hann myndi láta af einveldi og setja ríkinu nýja
stjórnarskrá.
„Þetta vakti Íslendinga og Jón Sigurðsson
brá skjótt við. Hann skrifaði í Ný félagsrit
Hugvekju til Íslendinga sem átti eftir að verða
stefnuskrá okkar í sjálfstæðismálunum. Þar
skýrir hann þær kröfur sem við skyldum gera
og færir bæði söguleg og lögfræðileg rök fyrir
því að Íslendingar hafi árið 1262, með Gamla
sáttmála, gert samning við Noregskonung milli
tveggja jafn rétthárra aðila og með gagn-
kvæmum uppsagnarákvæðum, samning við
Noregskonung en ekki norsku þjóðina. Þegar
Noregur kom undir Danakonung færðist samn-
ingurinn yfir á hann, eins og glöggt kom í ljós
við einveldishyllinguna árið 1662, og þess
vegna hljóti konungur að afsala einveldinu til
Íslendinga með sama hætti og hann afsalaði
einveldinu til Dana áður,“ segir Halldór og
bendir á að baráttan hafi að sjálfsögðu verið
harðsnúnari fyrir Íslendinga en Dani, að því
leyti að Íslendingar voru að berjast fyrir rétti
sínum gegn erlendum einvaldi og því að fá vald-
ið inn í landið.
Jón Guðmundsson stóð fyrir því að fyrsti
Þingvallafundurinn yrði kallaður saman, þá
þegar um sumarið. Þar hittust 19 menn og var
samþykkt bænaskrá sem 2500 manns svo und-
irrituðu og var hún send konungi.
„Áður en bænaskráin barst konungi hafði
hann skrifað bréf þar hann kvað upp úr um að
staða Íslands yrði ekki ákveðin nema Íslend-
ingar gætu sjálfir látið í ljós álit sitt og skyldi
það lagt fyrir Alþingi, ráðgjafarþingið. Síðan
var ákveðið að þjóðfundur skyldi kallaður sam-
an árið 1850. Úr því varð ekki vegna Slésvík-
urdeilunnar en hann var svo kallaður saman 5.
júlí 1851,“ segir Halldór.
Ljóst að Trampe hafði verri tíðindi að
flytja en við var búist
Þegar leið að þjóðfundinum segir Halldór að
ljóst hafi orðið að fulltrúi konungs, Trampe
greifi, myndi hafa þar önnur og verri tíðindi að
flytja en Íslendingar bjuggust við. Í stjórn-
arskrárfrumvarpi sem hann hugðist leggja
fram var í fyrsta lagi gert ráð fyrir að Íslend-
ingar yrðu hluti af danska ríkinu og að þeir
yrðu algjörlega undir danska þingið settir.
„Þessu gátum við ekki unað og athugun leiddi í
ljós að þetta plagg var svo afturhaldssamt og
vesælt að stjórnskipunarnefnd þingsins ákvað
að semja nýtt frumvarp sem lagt skyldi fyrir
þingið. Áður höfðu þessir sömu menn einnig
fjallað um verslunarmál og þar náðu þeir fram
miklum lagfæringum, sem voru samþykktar af
þjóðfundinum, og gengu þær umbætur eftir á
næstu árum. Þegar dró að því að þessi stjórn-
skipunarnefndskilaði hinu nýja frumvarpi
ákvað Trampe greifi að þjóðfundinum yrði slit-
ið,“ segir Halldór.
Þingmenn sögðu einu hljóði:
Vér mótmælum allir!
Atburðarás þjóðfundarins er enn í minnum
höfð og þekkja flestir frásögnina af hinum
áhrifamikla hápunkti fundarins þegar menn
risu upp og mæltu einum rómi: Vér mótmælum
allir! Lýsingar af atburðum fundarins má finna
í fundargerðarbók, sem og bréfum fund-
armanna, en hér verður látin fylgja lýsing
Hannesar Hafstein, úr áðurnefndri grein hans
sem birtist í Andvara árið 1902.
„Svo rann þá upp hinn 9. ágúst. Lögin um
siglingar og verzlun voru nýlega orðin sam-
þykkt og nefndarálitið og frumvarpið í stjórn-
lagamálinu var um það leyti fullprentað og átti
nú brátt að koma á dagskrá. Nefndartillög-
urnar í kosningamálinu voru tilbúnar undir
prentun. – Daginn áður hafði forseti stefnt til
fundar þennan dag, „af því að konungsfulltrúi
ætlaði að skýra fundinum frá einhverju“. Hinir
dönsku dátar ljetu venju fremur mikið á sér
bera með vopnaburði þegar fyrir fundinn og
danskt herskip lá í höfninni. Fulltrúarnir komu
á fund, og greifinn sté í stólinn [...] nefndina í
stjórnskipunarmálinu átaldi hann fyrir starf
hennar og seinlæti, og sagði, að álit hennar
væri þannig úr garði gert, að þjóðfundurinn
hefði enga heimild til að taka það til meðferðar
nema til að vísa því heim til nefndarinnar aftur
til nýrrar og löglegri meðferðar. Kvaðst hann
því ætla að enda fundinn þá þegar, til þess að
„baka ekki landi þessu fleiri óþarfa útgjöld en
orðið væri“. Þetta dundi eins og skrugga úr
skýru lofti, en um leið og konungsfulltrúinn
sagði; „lýsi jeg því þá yfir í nafni konungs“
greip Jón Sigurðsson fram í og mælti; „Má jeg
biðja mér hljóðs til að forsvara gjörðir nefnd-
arinnar og þingsins?“ Forseti [Páll Melsteð]
svarar „Nei“. Lauk þá konungsfulltrúi máli
sínu og sagði „að fundinum er slitið“. Jón Sig-
urðsson stóð þá jafnskjótt upp og mælti: „Þá
mótmæli jeg þessari aðferð“. Konungsfulltrúi
gekk þá úr sæti sínu ásamt forseta og kvaðst
vona, að þingmenn hefðu heyrt, að hann hefði
slitið fundinum í nafni konungs. Jón Sigurðsson
svaraði: „Og jeg mótmæli í nafni konungs og
þjóðarinnar þessari aðferð, og áskil þinginu
rjett til að klaga til konungs vors yfir lögleysu
þeirri, sem hjer er höfð í frammi“. Þá risu upp
þingmenn og sögðu einu hljóði: „Vér mótmæl-
um allir“.“
r mótmælum allir!“
gurðssyni
lendingar
7 á danska
r skák að
ungkjörn-
onar
ustu
agsmuna-
ræðu voru
r verið til
il gæfu og
unnar um
þar verið
sum við-
sýn Jóns
nustu og í
en hann
horf er nú
viðskipti
rjáls. Jón
ð með því
ndi okkur
við leitað
okkar. Við
st í heim-
r um hið
lýtur að
frjáls. Við
rður sú á
m að þetta
a og verða
ona ég og
t var
ekki
óðfundur-
abils sem
gar settu
ram með
að til full-
ar fengið.
allir“ hafi
við Dani,
til þess að stappa í menn stálinu og
til áminningar um að láta ekki deig-
an síga. „Þjóðfundurinn var þannig
tákn okkar í sjálfstæðisbaráttunni,
alveg þangað til Hannes Hafstein
varð ráðherra 1904 og raunar fram
til 1918. Eftir að við höfðum náð lýð-
veldi, þá hélt þjóðfundurinn áfram
að vaka í brjóstum Íslendinga. Ég
man eftir því frá því að ég var lítill
drengur að þjóðfundurinn var ofar-
lega í huga foreldra minna, að ég tali
ekki um afa míns og ömmu, og það
skýra fyrirheit að við Íslendingar
yrðum að gæta fengins sjálfstæðis.
Sjálfstæðisbaráttan væri ekki unnin
í eitt skipti fyrir öll heldur væri hún
ævarandi og að við mættum ekki
láta það merki falla sem reist var á
þessum fundi. Af þessum sökum er
þjóðfundurinn heilagur í hugum
margra enn þann dag í dag,“ segir
Halldór.
Íslendingum til gæfu að
fundinum skyldi vera slitið
Þjóðfundurinn skipti Íslendinga
mjög miklu máli, segir Halldór,
vegna þess að í aðdraganda hans og
á fundinum sjálfum skýrðust þær
kröfur sem gera þurfti á hendur
Danakonungi til að endurheimta
sjálfstæði og fullveldi. Ágreiningur-
inn milli Dana og Íslendinga varð
skýrari.
„Í hinu danska stjórnarfrumvarpi
stóð að Ísland væri óaðskiljanlegur
hluti Danmerkurríkis en okkar
orðalag var að Ísland yrði hluti
Danaveldis með sérstökum lands-
réttindum. Í öðru lagi var sett fram
sú krafa að hér á Íslandi yrði þing
sem hefði löggjafar- og fjárveitinga-
vald, í stað ráðgefandi þings. Í
þriðja lagi kröfðumst við þess að
landsstjórnin yrði innlend. Að ráð-
gjafar konungs væru íslenskir og
störfuðu á Íslandi. Þetta gekk síðan
fram með stjórnarskránni árið 1874,
þá fengum við löggjafarvaldið og
fjárveitingavaldið inn í landið, en
síðan fengum við framkvæmdavald-
ið með því að Hannes Hafstein varð
Íslandsráðherra, skipaður 1. febrú-
ar árið 1904,“ segir Halldór.
„Hannes Hafstein telur að í ljósi
sögunnar hafi það orðið okkur Ís-
lendingum til mikillar giftu að
Trampe greifi skyldi hafa slitið
þjóðfundinum, áður en kom til at-
kvæðagreiðslu um frumvarp kon-
ungs og frumvarp íslensku þing-
mannanna. Málstaður okkar varð
miklu skýrari og afdráttarlausari í
hugum manna eftir fundinn, af því
að engin málamiðlun kom til greina.
Það má búast við því að hefði fund-
urinn haldið áfram með eðlilegum
hætti, þá hefðu ýmsar hjáróma
raddir heyrst um að sætta sig við
minni hlut til að ná að minnsta kosti
einhverju fram handa okkur Íslend-
ingum, með þeim rökstuðningi að
lítið sé betra en ekki neitt. En til
þessa kom ekki og þess vegna urðu
sjálfstæðiskröfurnar miklu skýrari í
hugum Íslendinga og þeir miklu
ákveðnari en ella. Það má því segja
að þessi framkoma hafi mjög veikt
stöðu Dana hér á landi og eflt sjálf-
stæðisvitund okkar Íslendinga,“
segir Halldór.
Herskip og hermenn
í viðbragðsstöðu
Hann segir það einnig hafa orðið
til að fylkja Íslendingum á bak við
Jón Sigurðsson og fylgismenn hans,
að á meðan á fundinum stóð lá
danskt herskip hér úti fyrir strönd-
inni og hermenn voru á stjái.
„Þetta þótti Íslendingum undar-
legt og satt að segja mjög óviðeig-
andi og gefa í skyn að Danir væru
reiðubúnir til að grípa til vopna ef á
þyrfti að halda.“
Halldór bendir á að Danir hafi
gengið fram af hörku á ýmsum svið-
um eftir þjóðfundinn. Í kjölfar hans
hafi það til dæmis gerst að þeir
embættismenn, sem harðast gengu
fram, voru sviptir embættum sín-
um, þeir Kristján Kristjánsson frá
Illugastöðum, land- og bæjarfógeti í
Reykjavík, og Jón Guðmundsson
sem settur var sýslumaður í Skafta-
fellssýslu.
„Jón gerðist síðan ritstjóri Þjóð-
ólfs um langt skeið og var mikill
stuðningsmaður Jóns Sigurðssonar
og stóð fast við bakið á honum. Þjóð-
ólfur varð þannig í höndum hans,
með Nýjum félagsritum, beittasta
vopnið sem við áttum í baráttunni
við Dani þegar við vorum að end-
urheimta sjálfstæðið. Við skulum
heldur ekki gleyma því að Jón Sig-
urðsson átti aldrei kost á embætti
hér á landi og til þess var jafnvel
gripið að reyna að kveða Íslendinga
niður með því að banna prentun
Þjóðólfs, en það hafði að sjálfsögðu
gagnstæð áhrif,“ segir Halldór.
Rómantísk hugmynd
frá síðustu öld?
Um það hvort hugmyndir um
sjálfstæði þjóða á borð við þær sem
uppi voru á tímum þjóðfundarins
eigi erindi til fólks í samtímanum,
segir Halldór:
„Sumir gera lítið úr því að þjóðir
þurfi að vera sjálfstæðar og segja að
það sé rómantísk hugmynd frá síð-
ustu öld. Þessi hugsun hefur komið
fram af og til. En ég get ekki hugsað
mér annað en að við Íslendingar
varðveitum sjálfstæðishugsjón okk-
ar. Ég tel að aukið frelsi og velmeg-
un í heiminum og meiri mannrétt-
indi útiloki ekki að þjóðirnar geti
haldið sérkennum sínum og talað
sitt móðurmál, þó að aðrar tungur
heyrist líka og menn hljóti að læra
þær.
Eins getum við aftur spurt; Hvað
er það sem veldur því að Íslending-
ar eru sjálfstæð þjóð? Stundum
segjum við að það sé fjarlægð okkar
frá öðrum löndum, við segjum líka
að það sé tungan sem geri okkur að
sjálfstæðri þjóð og svo sjálfstæð ís-
lensk menningin. Það er að minnsta
kosti alveg ljóst að sú hámenning
sem hér stóð fram undir 1300 var
einstök í Evrópu og enginn vafi á
því að Egill Skallagrímsson var
mesta skáld sinnar tíðar og Snorri
Sturluson var mesti rithöfundur í
Evrópu eða að minnsta kosti jafnoki
þeirra sem uppi voru samtímis hon-
um. Þessara verka getum við ekki
notið nema við tölum tungu okkar.
Meðan við gerum það getum við sett
okkur á háan hest, gagnvart öðrum
þjóðum stærri, af því að við höfum
af miklu að státa. En það þýðir ekki
að við eigum að vera með rembing.
Það þýðir einungis að við höfum
sama rétt til sérstöðu og hinir sem
fleiri eru. Hitt er uppgjöf og úr-
ræðaleysi að ímynda sér að við get-
um ekki búið okkur sömu lífskjör og
sömu tækifæri og aðrar þjóðir
hjálparlaust, það hefur reynslan
sýnt,“ segir Halldór Blöndal, forseti
Alþingis.
R LIÐIN FRÁ ÞVÍ AÐ ÞJÓÐFUNDUR ÍSLENDINGA VAR SETTUR
Morgunblaðið/Billi
Halldór Blöndal, forseti Alþingis, við bókina þar sem fundargerð þjóðfundar er rituð.
bab@mbl.is
Jón Guðmundsson Jón Sigurðsson Kristján Kristjánsson Páll Melsteð