Morgunblaðið - 15.07.2001, Side 23

Morgunblaðið - 15.07.2001, Side 23
um eða sáttmálum líkt og gert hefur verið í tilfelli Álandseyja og Finn- lands. Þetta gerir það að verkum að danska ríkisstjórnin getur einhliða afturkallað samninginn og Færey- ingar hafa ekkert um það að segja. Nokkuð sem þeir eru ekki sérlega hrifnir af og hefur Högni Hoydal, ráðherra sjálfstæðismála og Norð- urlandasamstarfs í færeysku heima- stjórninni, kallað heimastjórnarlög- in „Frumskógarlögmálið í prentaðri útgáfu“. Stjórnarskráin nýtur heldur ekki sérlega mikilla vinsælda í Færeyj- um. Hún var samþykkt í Danmörku á sínum tíma, hafnað á Íslandi en bara komið á í Færeyjum án þess að spyrja nokkurn álits. 5. júní er þjóðhátíðardagur Dana og kallast stjórnarskrárdagurinn en þann dag tók stjórnarskráin gildi. Þessi dagur er líka lögboðinn frídagur í Færeyj- um þótt þeir sjálfir líti á Ólafsvöku í lok júlí sem sína þjóðhátíð. Ráðherra menntamála í Færeyjum þar til fyrir skömmu, Tórbjørn Jacobsen, gaf út yfirlýsingu nú í vor þar sem hann af- lýsti 5. júní. Hann sagði þetta dansk- an þjóðhátíðardag en ekki færeysk- an og því væri engin ástæða fyrir því að halda hann hátíðlegan í Færeyj- um. Þessi einhliða ákvörðun ráð- herrans var þó dregin til baka af rík- isstjórninni og mun 5. júní vera hátíðisdagur í Færeyjum enn um sinn. Færeyingar eru hins vegar komn- ir á fullan skrið í sjálfstæðisbarátt- unni þótt illa gangi að semja við Dani um hvernig gera eigi hlutina. Eitt af undirbúingsverkefnunum er að semja færeyska stjórnarskrá. Annað stórt verkefni er lækkun fjár- hagsstuðnings Dana til Færeyinga. Vinna að undirbúningi sjálfstæðis Færeyja hefur staðið yfir frá 1998 en slitnað hefur upp úr samninga- viðræðum við Dani ítrekað. Stærsta vandamálið virðist það að Færeying- ar vilja fá aðlögunartíma til 2012 til að minnka fjárstuðninginn og kjósa þá um sjálfstæði en Danir segja að vilji Færeyingar stefna á sjálfstæði þá verði skorið á allan fjárhags- stuðning á þremur til fjórum árum og hann orðinn enginn árið 2005. Það er eitthvað sem færeyskur efna- hagur ræður ekki við þó hann gangi vel. Það sem er áhugavert að velta fyrir sér í þessu máli er að ef svona mikið fjármagn streymir frá dönsku ríkisstjórninni til þeirra færeysku, af hverju vilja þá Færeyingar losna og Danir halda í þá? Miðað við þetta fjárstreymi þá skildi maður ætla að Færeyingar myndu vilja vera áfram hluti af danska ríkinu og njóta áframhaldandi fjárstuðnings og að Danir vildu losna undan þeirri fjár- hagslegu byrði sem Færeyjar eru þeim. Hvað veldur? Hvers vegna taka Færeyingar upp á því nú að berjast fyrir sjálfstæði eftir 50 ára heimastjórn? Og hvers vegna vill danska ríkisstjórnin ekki losna við þá? Sérstaklega þegar haft er í huga að Danir styrkja færeysku stjórnina með um 14 milljörðum íslenskra króna á ári og í nýlegri skoðana- könnun kom fram að 2 af hverjum 3 Dönum sem spurðir voru vildu losna við Færeyjar og aðeins 20 prósent vildu halda í þá. Færeyskt efnahagslíf Fyrst ber að hafa í huga hvernig Færeyingar sjá sjálfa sig. Annars vegar er um að ræða hin nútíma Færeying, þann sem fer vel klæddur til vinnu á nýja fjölskyldubílnum klukkan níu og kemur til baka klukkan fimm. Hins vegar er um að ræða hinn hefðbundna Færeying, þann sem migið hefur í saltan sjó. Það er sá sem eftir vinnu kastar „vinnugallanum“, fer í færeysku prjónapeysuna sína og út að veiða lunda, fisk eða með öðrum hætti að draga björg í bú. Enn þann dag í dag er stór hluti matvæla Færeyinga framleiddur heimavið með þessum hætti. Þegar kemur að grindhvala- drápunum fá allir frí í vinnu og skól- um til að taka þátt og búið er að koma upp kerfi sem tryggir að allir bæjarbúar í hverju samfélagi fái hlut af kjötinu. Á níunda áratugnum var mikill uppgangur í Færeyjum, togarar voru keyptir, fiskvinnsluhús reist, brýr byggðar og göng grafin. Stór hluti af þessu var fjármagnaður með erlendum lánum með ríkisábyrgð. Færeyingar nutu hér dansks láns- traust sem var mun meira en þeir sjálfir gátu staðið undir. Það var svo ekki fyrr en árið 1992 að bæði Fær- eyingar og Danir vöknuðu af værum blundi. Það var komið að skuldadög- um. Efnahagurinn hrundi, 500 fjöl- skyldur misstu heimili sín og um 7.000 Færeyingar, eða um 15% af allri þjóðinni, fluttu af landi brott. Danska ríkisstjórnin sá að ef ekki yrði gripið til ráðstafana myndi skellurinn enda hjá henni og Den Danske Bank, dönskum ríkisbanka sem átti dótturbanka með mikil um- svif í Færeyjum og geta eyðilagt danskt lánstraust á alþjóðavett- vangi. Færeyska ríkisstjórnin var því kölluð á fund sem endaði með því að hún tók yfir 30 prósenta eign- arhlut í dótturbankanum og um leið stóran hlut ábyrgðarinnar. Þetta varð mikið hitamál í bæði Færeyjum og Danmörku og hver kenndi öðrum um. Síðar hefur komið í ljós að fær- eysku stjórninni voru gefnar upp misvísandi upplýsingar til að skuldin lenti þar en danska ríkisstjórnin og Den Danske Bank slyppu við skell- inn. Í ítarlegri rannsókn sem sett var af stað varð niðurstaðan sú að danska ríkisstjórnin greiddi fær- eysku stjórninni 900 milljónir danskra króna í skaðabætur og 500 milljónir af skuldum færeysku stjórnarinnar til Danmerkur yrðu aðeins greiddar ef olía fyndist og þá vaxtalaust. Þetta varð til þess að eyðileggja það traust sem ríkt hafði milli Fær- eyja og Danmerkur. Allt það sem Danmörk hafði staðið fyrir í Fær- eyjum, hið efnahagslega og hið póli- tíska var hrunið. Fjölskyldurnar drógu fram lífið með því að lifa nær eingöngu á eigin framleiðslu í mat og nota hverja einustu krónu af launum sínum til að greiða niður skuldir. Hin hefðbundnu færeysku gildi og venjur voru það sem gerði Færeyingum kleift að vinna sig svo hratt út úr vandanum. Neyslan í Færeyjum breyttist úr 20% um- frameyðslu á ári í að verða 7% minni en þjóðartekjur. Í dag er tekjuaf- gangur um 500 milljónir danskar á ári af færeysku fjárlögunum en styrkurinn frá dönsku stjórninni nemur 1,2 milljörðum danskra króna eða um þriðjungi af tekjum fær- eysku stjórnarinnar. Afgangurinn af styrknum fer í að greiða niður skuldir. Brostið traust, efnahagslegt og pólitískt hrun og endurreisn Fær- eyja með því að reiða sig á hin hefð- bundnu færeysku gildi og færeysku venjur varð til þess að raddir um sjálfstæði Færeyja frá Danmörku urðu háværari en nokkurn tímann fyrr. Færeyingar höfðu öðlast aukna trú á eigið ágæti og á að þeir gætu bjargað sér sjálfir og áhugi almenn- ings í Danmörku á að halda Fær- eyjum nánast hvarf. Í samningnum um skaðabæturnar eftir bankamálið svokallaða 1998 var ákvæði þar sem danska ríksstjórnin samþykkti að færeyska stjórnin myndi vinna að undirbúningi sjálfstæðis eyjanna. Sú vinna var strax sett í gang og Hvíta- bók var skrifuð sem var áætlun um hvernig skyldi staðið að verki. Áætl- unin gekk vel eftir og hverjum hlut- anum á eftir öðrum var hrundið í framkvæmd. Það var svo ekki fyrr en kom að samningaviðræðunum við Dani að allt sigldi í strand. Fær- eyingar boðuðu til kosninga sem halda átti 26. maí síðastliðinn um sjálfstæði Færeyinga. Fyrstu skoð- aanakannanir sýndu fylgi með sjálf- stæði en Poul Nyrup Rasmussen, forsætisráðherra Dana, var fljótur að ná fylgi niður fyrir helming með hótunum um að skera á allan fjár- stuðning ef úrslitin yrðu já. Það fór því svo að kosningunum var frestað um óákveðinn tíma. Staða Færeyja tengist Grænlandi En hvaða ástæður geta verið fyrir því að dönsku ríkisstjórninni er svona mikið í mun að halda í Fær- eyjar þegar þær gera ekkert annað en að kosta þá peninga? Ekki trygg- ir það henni atkvæði því meirihluti danskra kjósenda álítur Færeyinga lifa af skattpeningum sínum og vilja því losna við þá hið snarasta. Ekki er það heldur olíuauðurinn því Dan- mörk viðurkenndi fullan rétt Fær- eyinga til olíunnar árið 1992. En eitt- hvað hljóta þær að gera annað en að kosta dönsku ríkisstjórnina peninga. Almenn þjóðernishyggja og vilji til að geta státað af konungsveldinu Danmörku eru ekki ástæður sem geta staðið einar og sér þannig að leita verður víðar. Veigamikill þátt- ur sem hefur áhrif þarna er staða Grænlands innan danska konungs- ríkisins. Grænland hefur verið með heimastjórn frá því árið 1979 en ekki hefur verið nein krafa um sjálfstæði. Hins vegar ef Færeyjar fá sjálfstæði frá Dönum gæti það mjög vel orðið til þess að Grænland myndi fylgja í kjölfarið og hefja sína sjálfstæðis- baráttu fyrir alvöru. Það þarf því að skoða hvaða þýðingu Grænland og Færeyjar saman hafa fyrir danska ríkið. Vera Grænlands og Færeyja inn- an danska konungsveldisins stækk- ar það margfalt. Grænland eitt og sér er fimmtíu sinnum stærra en Danmörk eða jafn stórt og allt Evr- ópusambandið samanlagt. Þegar Grænland sagði sig úr Evrópusam- bandinu árið 1983 minnkaði land- fræðilegt flatarmál sambandsins um helming. Aðeins Rússland af ríkjum Evrópu ræður yfir stærra landsvæði en Danmörk. Þetta styrkir mjög samningsstöðu Dana á alþjóðavett- vangi þar sem Danmörk er aðeins smáríki í samfélagi þjóðanna. Fyrir nokkrum árum gerði færeyski hag- fræðingurinn Jonhard Eliasen rann- sókn á því hvaða efnahagslega þýð- ingu Færeyjar og Grænland hafa fyrir Danmörku í varnarsamstarfi NATO. Hann komst að því að fram- lag Danmerkur til varnarsamstarfs NATO nam 2,3% af þjóðartekjum Dana á tímabilinu 1976–1989. Ef miðað er við nokkuð sambærileg lönd eins og Holland og Noreg þá leggja þessar þjóðir til um 3% af þjóðartekjum sínum til varnarsam- starfs. Danmörk fær afslátt á fjár- útgjöldum gegn því að leggja til Færeyjar og Grænland til sam- starfsins. Sparnaðurinn er 360 millj- örðum íslenskra króna meiri á um- ræddu tímabili en framlag dönsku ríkisstjórnarinnar var til beggja landa samanlagt. Sé þetta hlutfall óbreytt er danskra ríkisstjórnin að spara sér marga milljarða á hverju ári meðan þeir halda óbreyttu sam- bandi við Grænland og Færeyjar en ekki að tapa milljörðum eins og fjár- styrkurinn einn og sér gefur til kynna. Annar mikilvægur þáttur er hern- aðarlegt mikilvægi eyjanna fyrir Bandaríkjamenn. Ríkisstjórn Bush stefnir að því að koma upp eld- flaugavarnarkerfi til að verja Bandaríkin gegn hugsanlegri óvina- árás. Til þess að geta sett upp þetta kerfi er ein herstöð sérstaklega mik- ilvæg. Það er Thule-herstöðin á Norðvestur-Grænlandi. En til að geta sett upp kerfið þar þarf rík- isstjórn Bush samþykki danskra stjórnvalda. Jafn áköf og ríkisstjórn Bush er að koma upp eldflaugavarn- arkerfinu er ríkisstjórn Pútíns í Rússlandi áköf í að koma í veg fyrir það. Það er því mikilvægt fyrir Rússa að Danir gefi ekki leyfi fyrir því að Thule-stöðin verði notuð. Þetta setur smáríkið Danmörku í lykilstöðu í öllum samningaviðræð- um við þessi stórveldi. Án Græn- lands hefði skoðun eða hugmyndir danskra stjórnmálamanna afskap- lega lítið vægi í samanburði við nú- verandi stöðu. Fái Færeyjar sjálf- stæði raskast þetta jafnvægi og líkurnar aukast á að Danir missi líka Grænland. Því er mjög mikilvægt fyrir Danmörku að halda Færeyj- um. Hvað úr verður mun hins vegar framtíðin ein leiða í ljós. Höfundur er stjórnmálafræðingur. Brostið traust, efnahagslegt og pólitískt hrun og endurreisn Færeyja með því að reiða sig á hin hefðbundnu færeysku gildi og færeysku venjur varð til þess að raddir um sjálfstæði Færeyja frá Danmörku urðu há- værari en nokkurn tímann fyrr. Morgunblaðið/RAX MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. JÚLÍ 2001 23

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.