Morgunblaðið - 05.02.2002, Blaðsíða 31

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 5. FEBRÚAR 2002 31
OFFITA
Málþing
7. febrúar 2002
FRÆÐSLUNEFND NÁTTÚRULÆKNINGAFÉLAGS
ÍSLANDS EFNIR TIL MÁLÞINGS UM OFFITU
á Hótel Loftleiðum (Þingsal 1)
fimmtudaginn 7. febrúar 2002 kl. 20:00
● Er offita arfgeng?
● Er átfíkn eingöngu hugarfarsleg?
● Hvað veldur ógnaroffitu?
● Leiðir sykurát til offitu?
● Geta allir grennst?
Fundarstjóri: Árni Gunnarsson, framkvæmdastjóri
Heilsustofnunar NLFÍ.
Frummælendur:
1. Laufey Steingrímsdóttir, forstöðumaður
Manneldisráðs.
2. Halla Grétarsdóttir, hjúkrunarfræðingur,
Heilsustofnun NLFÍ.
3. Félagi í OA-samtökunum.
4. Gígja Gunnarsdóttir, verkefnisstjóri
„Ísland á iði“ ÍSÍ.
Umræður og fyrirspurnir
Auk frummælenda taka þátt í umræðunum:
● Ásþór Ragnarsson, sálfræðingur.
● Gígja Þórðardóttir, sjúkraþjálfari í Hreyfingu.
● Trausti Valdimarsson, lyflæknir og
meltingarsérfræðingur, Heilsustofnun NLFÍ.
Allir velkomnir
Aðgangseyrir 600 kr.
FRÍTT FYRIR FÉLAGSMENN
Inngangur
Í umræðum nú á tím-
um má oft sjá þekking-
ariðnaði svonefndum
stillt upp sem starfsemi
sem sé óháð nýtingu
náttúruauðlinda. Jafn-
vel sem andstæðu við
hana. Látið er líta svo
út sem um sé að ræða
tvö aðskilin svið efna-
hagsstarfseminnar
sem lítið, jafnvel ekk-
ert, hafi með hvort ann-
að að gera. Annað sé
úrelt og gamaldags en
hitt nýtt og eigi fram-
tíðina fyrir sér og sé
undirstaða undir „nýju hagkerfi“.
Þessu má einkum sjá haldið fram af
fólki sem lítt er kunnugt raunvísind-
um og tækni, en einnig stundum af
mjög þröngsýnum mönnum innan
raunvísinda og tækni sem eiga orðið
erfitt með að sjá út yfir sérgrein sína.
Flokkun iðnaðar
Í hagskýrslum er efnahagsstarf-
semi greind í flokka og undirflokka.
Slík aðgreining er nauðsynleg til yf-
irlits. Flokkunin segir hins vegar oft
lítið eða ekkert til um innbyrðis
tengsl milli flokkanna eða ekki. Slík
tengsl eru ekki viðfangsefni hag-
skýrslna.
Gott dæmi um áðurnefnda brengl-
aða umræðu er klausa í
kennslubók í landa-
fræði sem nýlega hefur
verið þýdd á íslensku.
Þar stendur: „Þróun í
iðnríkjunum hefur leitt
þau frá iðnaði sem
byggist á hráefnum og
orku, til iðnaðar sem
byggist á þekkingu og
tækni.“
Þar er iðnaður flokk-
aður í tvo flokka: (1)
Iðnað sem byggist á
hráefnum og orku og
(2) iðnað sem byggist á
þekkingu og tækni.
Sem dæmi um (1) er í
bókinni tekinn bílaiðn-
aður í Michigan og víðar í Bandaríkj-
unum og sem dæmi um (2) rafeinda-
iðnaður í Kísildal í Kaliforníu og í
grennd við Boston.
Eins og flokkunin er sett upp hlýt-
ur lesandinn að álykta að þekking og
tækni skipti sköpum fyrir iðnað í
flokki (2), sem er rétt, en að þekking
og tækni skipti heldur litlu, jafnvel
óverulegu, máli fyrir iðnað í flokki
(1), sem er alrangt. Einföldun er
nauðsynleg til að fá yfirlit yfir marg-
brotinn veruleika, en hún er vanda-
söm. Hún má ekki ganga svo langt að
hún afskræmi veruleikann. Það ger-
ist einmitt hér.
Bílaiðnaður er talinn í flokki (1). T-
Fordinn (gamli Ford) á varla nokkuð
annað en nafnið bíll sameiginlegt
með bílum nútímans. Mismuninn
eigum við að heita má allan að þakka
framförum í þekkingu og tækni.
Sama er að segja um muninn á flug-
vélum nútímans og flugvélum
Wright-bræðra og Lindbergs. Hitun
húsa með jarðhita byggist vissulega
á því að fyrir hendi sé hitaforði í
jörðu og vinnsla jarðhita er því í
flokki (1). En hann kæmi að litlu
haldi ef ekki væri til þekking og
tækni til að finna hann og ná honum
upp á yfirborðið. Á Íslandi er í dag
fjöldi hitaveitna þar sem engum datt
í hug að jarðhita væri að finna.
Framfarir í þekkingu og tækni hafa
hér skipt sköpum. Framfarir í þekk-
ingu á jarðfræði olíubergs og í leitar-
og vinnslutækni á olíu hafa leitt til
þess að kostnaður við að finna olíu og
vinna hana á svæðum eins og Norð-
ursjónum hefur lækkað um 30% að
raunvirði á 10 árum. Án þessara
framfara í þekkingu og tækni væri
olía alls ekki unnin víða þar sem hún
er unnin í dag, og það er einmitt
þeim að þakka að „endingartími“ ol-
íuforða í jörðu er nú lengri en hann
var 1930 þrátt fyrir margfalt meiri
olíunotkun nú en þá. En olíuvinnsla
er í flokki (1). Nýting kjarnorku til-
heyrir sömuleiðis (1) og hún byggist
vissulega á bindiorku milli hluta at-
ómkjarnans. En sú orka kom að litlu
haldi áður en þekking manna hafði
uppgötvað hana og fundið leiðir til að
leysa hana úr læðingi. Aftur hafa
framfarir í þekkingu og tækni ráðið
úrslitum. Álvinnsla tilheyrir (1). En
nútímaálver er mjög ólíkt álveri á 5.
og 6. áratug 20. aldar. Þar hafa orðið
mjög miklar tækniframfarir sem
hafa leitt af sér minni orkunotkun og
fleira. Það eru einmitt þær sem hafa
gert það mögulegt fyrir álverið í
Straumsvík að minnka losun sína á
flúorkolefnum, gróðurhúsaloftteg-
undum sem eru frá 6.000 til 9.000
sinnum öflugri en koltvísýringur, um
meira en 90% frá árinu 1990. Í dag-
legri notkun í heiminum í dag eru
fjölmörg „gerviefni“ sem eiga sjálfa
tilvist sína að þakka framförum í
efnavísindum og efnavinnslutækni.
Svona mætti áfram telja. Það er því
fjarri öllum sanni að það sé fyrst og
fremst rafeindaiðnaður og hugbún-
aðariðnaður sem byggist á þekkingu
og tækni. Það gerir að heita má allur
iðnaður í dag í þeirri mynd sem við
þekkjum hann. Hann er í dag orðinn
svo samofinn þekkingu og tækni að
ekki verður að skilið.
Og ekki aðeins iðnaður, heldur
einnig aðrir atvinnuvegir, eins og t.d.
fiskveiðar. Íslenskt fiskiskip í dag á
fátt nema nafnið sameiginlegt með
fiskiskipi um miðja 20. öld. Það má
teljast hátæknisamstæða allt frá
vörpunni að staðsetningarbúnaði og
siglingatækjum.
Gagnkvæmni
Þekkingariðnaður og nýting nátt-
úruauðlinda eru orðin svo samofin nú
á tímum að líkja má við Síamstvíbura
sem ekki er unnt að skilja að án þess
að báðir deyi. Fjölmörg fyrirtæki í
þekkingariðnaði og hátækni hafa
beinlínis orðið til vegna viðfangsefna
í nýtingu náttúruauðlinda og iðnaðar
sem byggist á henni. Nýting nátt-
úruauðlinda hefur orðið markaður
þessara fyrirtækja. Ótal dæmi má
nefna um þetta, en þekktasta dæmið
hér á landi er líklega Marel. Hrynji
þessi markaður hrynja hátækni- og
þekkingarfyrirtækin. Stöðugt nýjar
þarfir í nýtingu náttúruauðlinda
knýja stöðugt fram nýja hátækni.
Eða halda menn að stórfé sé varið í
að þróa dvergkafbát af einni saman
forvitni? Nei! Honum eru ætluð
verkefni tengd auðlindanýtingu.
Borun jarðganga fyrir virkjun vatns-
orku og til samgöngubóta er stýrt
með leysitækni. Leit að jarðhita, olíu
og jarðgasi er í æ ríkara mæli byggð
á þrívíðum reiknilíkönum sem liggja
á mörkum mannlegrar þekkingar á
því sviði. M.a. er unnið að slíkum lík-
önum á Orkustofnun til jarðhitaleit-
ar
Frá miðbiki síðustu aldar hefur
nýting náttúruauðlinda gerbreyst og
byggist í miklu ríkari mæli á hagnýt-
ingu hverskonar þekkingar og tækni
en áður. Breyst frá því að vera list yf-
ir í að vera vísindi.
Líklega er það aðeins eitt svið
mannlegra athafna sem hefur orðið
eins verðmæt stoð undir framþróun
þekkingar- og hátækniiðnaðar og
nýting náttúruauðlinda. Hernaður.
Hvort sú stoð verður jafnmikilvæg í
framtíðinni skal ósagt látið. Flestir
munu óska að svo verði ekki.
Þekkingariðnaður og
nýting náttúruauðlinda
Jakob
Björnsson
Náttúruauðlindir
Frá miðbiki síðustu ald-
ar hefur nýting nátt-
úruauðlinda gerbreyst,
segir Jakob Björnsson,
og byggist í miklu ríkari
mæli á hagnýtingu
hverskonar þekkingar
og tækni en áður.
Höfundur er fyrrverandi
orkumálastjóri.
Í ÁR er hinn árlegi
tannverndardagur
haldinn í 19. sinn, hinn
1. febrúar. Af því til-
efni vill undirrituð
hvetja alla þroska-
þjálfa og aðra þá sem
sjá um umönnun ein-
staklinga með fötlun,
að staldra við og huga
að því hvernig búið er
að þeim einstaklingum
sem eru í þeirra
umsjá, hvað varðar
tannhirðu þeirra.
Árið 1997 var gerð
könnun hjá starfsfólki,
bæði fag- og ófag-
lærðu, sem vinnur á
stofnunum í Svíþjóð. Í niðurstöðum
hennar kom fram, að starfsfólki
fannst þáttur þeirra í umönnun að
bursta tennur og halda munnholi
sjúklinganna hreinu ógeðfelldasti
þáttur starfsins. Öllum þátttakend-
um fannst að með meiri fræðslu og
þjálfun í daglegri munnhirðu
myndu gæði hennar verða mark-
vissari og einnig myndi það hafa í
för með sér jákvæðara viðhorf
starfsfólks.
Í dag gera flestir sér grein fyrir
mikilvægi tannhirðunnar og eru sér
meðvitaðir um hvað hún er nauð-
synleg. Það er mikilvægt að for-
eldrar eða forráðamenn einstak-
linga með fötlun geri sér grein fyrir
því að það eru þeir sem bera
ábyrgð á tannhirðu og tannheilsu
skjólstæðinga sinna. Það er því
sjálfsögð krafa að starfsfólk á sam-
býlum, skammtímavistunum og á
öðrum þeim stöðum, þar sem ein-
staklingarnir dveljast
um lengri eða
skemmri tíma, sinni
þessu sem og öðru af
kostgæfni.
Einstaklingar með
fötlun þurfa mismikla
aðstoð hvað varðar
tannhirðu. Aðstoðin
getur verið frá því að
veita tilsögn, upp í að
sjá alfarið um tann-
hirðu þeirra. Þess
vegna þarf starfsfólk
viðkomandi stofnunar
að sýna fagleg vinnu-
brögð með kunnáttu,
festu og síðast en ekki
síst skilningi, þegar
það framkvæmir tannhirðu hjá öðr-
um. Þroskaþjálfar og aðrar umönn-
unarstéttir þurfa því á grunnþekk-
ingu og færni að halda er varðar
tannhirðu einstaklinga með fötlun.
Því verður einnig að leggja áherslu
á það í endurmenntun þeirra eða
starfsþjálfun að þeir öðlist slíka
þekkingu. Um leið er verið að
draga markvisst úr því óöryggi sem
oft er til staðar þegar að tannhirðu
einstaklinga með fötlun kemur.
Þannig yrði tannhirðan skilvirkari í
þessu tilliti og jafnvíst að öflug for-
varnarúrræði kæmu í stað kostn-
aðarsamra meðferðarúrræða.
Að framansögðu má sjá að við-
horf og þekking þeirra sem að mál-
efnum fólks með fötlun kemur hef-
ur allt að segja hvað varðar
tannhirðu og tannheilbrigði þeirra.
Er það forsenda þess að lagður
verði grunnur að bættu tannheil-
brigði einstaklinga með fötlun. Við
skulum aldrei gleyma því að tenn-
urnar eru okkar dýrmætustu perlur
og á það einnig við um einstaklinga
með fötlun. Því verðum við að gera
allt til þess að hver einstaklingur
fái að halda þeim fallegum og heil-
um allt æviskeiðið.
Upplýsingar um tannvernd ein-
staklinga með fötlun er hægt að
nálgast á heimasíðu tannheilsu-
deildar heilbrigðis- og trygginga-
málaráðuneytis www.tannheilsa.is
Tannhirða einstaklinga
með fötlun
Hlíf Anna
Dagfinnsdóttir
Höfundur er
þroskaþjálfi og tanntæknir.
Tannvernd
Tennur eru okkar
dýrmætustu perlur,
segir Hlíf Anna
Dagfinnsdóttir. Það
á einnig við um
einstaklinga með fötlun.
Stórhöfða 21, við Gullinbrú, s. 545 5500.
www.flis.is
netfang: flis@flis.is
lím og fúguefni